Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

16 ВЕГЕТАТИВ ФУНКЦИЯЛАРНИНГ НЕРВ СИСТЕМАСИ ТОМОНИДАН БОШҚАРИЛИШИ (НЕРВ РЕГУЛЯЦИЯСИ)
Француз физиологи Ф. К. Биш замони — XIX аср бошлариданоқ организм функцияларини анимал (соматик) ва вегетатив функцияларга ажратиб келишади. Скелет мускулларининг таъсиротларни қабул қилиш ва ҳаракат реакцияларини анимал (соматик) функцияларга киритишади. Модда алмашинуви ва бутун организмда юзага чиқадиган функциялар (овқат ҳазм қилиш, қон айланиши, нафас чиқариш), шунингдек ўсиш ва кўпайиш (урчиш) вегетатив функциялар деб аталади. Функциялар шу тариқа бўлинганига яраша нерв системасй соматик ва вегетатив нерв системаларига бўлинади. Соматик нерв системаси орга-низмнинг сенсор ва мотор функцияларини таъминлайди. Вегетатив нерв системаси барча ички органлар, томирлар ва тер безларининг эфферент иннервациясини, шунингдек скелет мускуллари, рецепторларнинг ва қисман нерв системасининг трофик иннервациясини таъминлайди.
Вегетатив функциялар регуляциясини ажратиш билан бирга, организмнинг бутун реакцияларида сенсор, мотор ва вегетатив компонентлар юқорида айтганимиздек, ўзаро чамбарчас боғланганлигини қайд қилиб ўтмоқ керак.
Организм реакцияларининг скелет мускуллари томонидан юзага чиқариладиган соматик компонентлари'вегетатив функциялардан фарқ қилиб, ихтиёрий равишда юзага чиқарилиши, кучайтирилиши ёки тормозланиши мумкин; уларни реакциянинг бошидан охиригача бош мия катта ярим шарлари контроль қилиб туради. Вегетатив компонентлар эса, кўпинча, ихтиёрий равишда контроль қилинмайди. Баъзи тадқиқотчилар шунга асосланиб, вегетатив нерв системасини автоном (Ж. Ленгли) ёки ихтиёрдан ташкари (Г. Гаскелл) дел аташди. Аммо марказий нерв системасининг олий бўлимларидан мустақил — «автоном» вегетатив нерв системаси ҳақидаги тасаввур ғоятда шартлидир.


ВЕГЕТАТИВ НЕРВ СИСТЕМАСИНИНГ УМУМИИ ТУЗИЛИШИ ВА АСОСИИ ФИЗИОЛОГИК ХОССАЛАРИ
Вегетатив нерв системасининг марказлари мия стволида ва орқамияда жойлашган. 1. Урта мияда парасимпатик нерв системасининг мезэнцефал бўлими бор; ундан вегетатив толалар кўзни қаракатлантирувчи нерв таркибида кетади. 2. Узунчоқ мияда парасимпатик нерв системасининг бульбар бўлими бор; ундан эфферент толалар юз, тил-ҳал-қум нервлари ва адашган (сайёрч) нерв таркибида чиқади. 3. Орқа миянинг кўкрак ва бел сегментларида (биринчи кукрак сегментидан иккинчи — тўртинчи бел сегментигача) вегетатив нерв системасининг симпатик (торако-люмбал) бўлими бор; ундан вегетатив толалар тегишли орқа мия сегментларининг олдинги илдизлари орқали орқа мия нейрон-ларининг ўсиқлари билан бирга чиқади. 4. Орқа миянинг думғаза сегментларида парасимпатик нерв системасининг сакрал бўлими бор, толалар ундан чаноқ нервй таркибида чиқади.