Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

167-расм. Нерв ҳужайраси танасининг 168-расм. Қўзғатувчи пост-
юзасидан кичик бир қисми ва ундаги си- синаптик потенциал критик
наптик бляшкалар (А), бир синаптик миқдорга етганда ҳаракат
бляшканинг узунасига кесилгани (Б). Си- потенциалинингвужудгакелиши
наптик пуфакчалар ва митохондриялар
кўрсатилган (Уайков ва Юнгдан).


1—3— афферент таъсирот кучи бўсағадан паст бўлганда қўзғатувчи постсинаптик потенциаллар; 4 — таъсиротнинг бўсаға кучида ҳаракат потенциалларининг вужудга келиши. Деполяризациянинг критик даражаси стрелка билан кўрсатилган.
Марказий нерв системасининг синапсларида қўзғалишнинг ўтиш механизми. Бу синапсларнинг нерв охирларидан ишланиб чиқадиган медиатор уларга келувчи импульс таъсирида боғлиқ ҳолатдан бўшаб, синапс ёриғига чиқади. Бу ёриқнинг эни кичкина (200 А чамаси) бўлгани учун медиатор постсинаптик мембранага тез (тахминан 0,5 мсекда) диффузияланиб ўтади ва унинг структура компонентлари — муайян оқсиллипоид комплекслар билан ўзаро таъсир этади. Натижада пост синаптик мембрананинг натрий ва калий ионларини ўтказувчанлиги анча ошади. Шу сабабли постсинаптик мембрана деполяризацияланиб, қўзғатувчи постсинаптик потенциал деган потенциал вужудга келади. Бу потенциал критик даражага етган пайтда ҳужайрада тарқалувчи қўзғалиш—ҳаракат потенциали, ёки чўққи потенциали вужудга келади (168-расм). Аксон бошланғич сегментининг мембранасида деполяризация критик даражадан пастроқ бўлгани учун ҳаракат потенциали аввало нейроннинг шу қисмида вужудга келиб, ундан ҳужайра танасига ҳам, аксон бўйлаб ҳам тарқалади.
Афферент импульс таъсирида вужудга келган қўзғатувчи постсинаптик потенциал узоқроқ давом этса, нерв ҳужайрасида кетма-кет келувчи ҳаракат потенциалларининг ритмик разряди ҳосил бўлиши мумкин (169-расм, А).
Марказий нерв системасининг кўп ҳужайраларида автоматия бор, яъни улар ташқи таъсирот бўлмаганда ҳам ритмик импульсларни ҳосил қилаверади. Бундай ҳужайралар ичига микроэлектродлар киритиб, мембрана потен-
циалининг доимо суст ўзгариб туришини, айни вақтда ҳаракат потенциалларининг якка ёки кўп разрядлари рўй беришини аниқласа бўлади. Мембрана муайян критик даражагача деполяризацияланганда шундай разрядлар келиб чиқади.
Нерв импульслари қўзғатувчи синапслар орқали шундай автоматик разрядланувчи ҳужайрага келар экан, мембрана деполяризациясини кучайтиради ва шунинг оқибатида нерв импульсларининг разрядлар частотасини оширади. Марказий нерв системасидаги қўзғатувчи медиаторларнинг табиати ҳозирча етарли равшан эмас. Бош мия
билан орқа миядаги қўзғатувчи синапслардан фақат баъзиларининг медиатори ацетилхолин эканлиги аниқланган.
Шунингдек, бош мия билан орқа мия тўқимаси кучли қўзғалганда юксак даражада актив бирикмалардан бошқа баъзилари — норадреналин, серотонин Р моддасининг кўпайиши хам маълум. Бу моддалар ҳам медиатор бўлса керак. Марказий нерв системасида синапслар борлиги ва уларда импульс - ларнинг химявий йўл билан ўтганлиги туфаили қўзғалиш ўтказилишининг бир қанча хусусиятлари бор.