Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

Терморегуляциянинг нерв механизми

Терморсгуляцияда марказий нерв системасининг аҳамияти иссиқлик уколи деган тажрибада аллақачон аниқланган эди. Қуён оралиқ миясниниг муайян қисмлари узун ингичка нина билан шикастлантирилса, гавда температураси анчагина (2,5°— 3°) кўтарилади. Терморегуляцияда марказий нерв системасининг ҳар хил қисмлари қандай роль ўйнаши мия сопи (мия стволи) ни ҳар хил босқичдан қирқиб қўйиб ўрганилган (99-расм). Гавда температурасининг доим бир даражада сақланишини таъминлайдиган кўп ва мураккаб вегетатив процессларни бошқарувчи нерв ҳужайралари, яъни терморегуляция марказларининг қаерда эканлиги шунга ўхшаш тажрибаларда аниқланган. Бош мия ярим шарлар пўстлоғи, тарғил тана ва кўрув дўмбоқларини олиб ташлаш иссиқлиқ чиқариш ва иссиқлиқ ҳосил қилишга таъсир этмаслиги тажрибаларда кўрсатиб берилгаи. Гипоталамус олиб ташланганда эса ҳайвон гавда тсмпературасини бошқариш қобилиятидан маҳрум бўлиб, пойкилотерм бўлиб қолади.

Гипоталамусдаги терморегуляция 99-расм. Терморегуляциянингмарказларининг ўринини С. В. Ренсон нерв механизмини тушунтириб ва ҳамкорлари ўрганишган. Ренсон гипоталамуснинг турли қисмларини шикастлаб, иссиқлиқ ҳосил килиш ва иссиклик чикаришни бошкарувини ядросини топди. Иссиклик хосил килиш маркази гипоталамус ён ядроларининг каудал кисмида жойлашган.Хайвонларни миясининг шукисмини шикасласа улар совукка чидолмайдиган булибколади, уларни химявий термарегуляциялари ишламай қўяди, жумладан совуқда титрамайди. Физикавий терморегуляция (терлаш, нафаснинг кучайиши) ни гипоталамуснинг commissura anterior билан chiasma opticum орасидаги қисми, яъни иссиқлиқ чиқариш. маркази бошқаради. Бу марказ зарарланса, ҳайвон совуққа чидаш қобилиятидан маҳрум бўлмайди, лекин операциядан сўнг юқори температурада ҳайвон тез қизиб кетади, чунки физикавий терморегуляцияни ишга солувчи механизм зарарланган.
Бош мия ярим шарларини олиб ташлаш иссиқлиқ ҳосил қилиш ва чиқаришга гарчи айтарлик таъсир этмаса ҳам, иссиқлиқ алмашинувига бош мия ярим шарлари ва уларнинг пўстлоғи таъсир этмайди, деб хулоса чиқариш нотўғри.
Ҳайвонлар устидаги тажрибалар ва одамларни кузатишлар иссиқлиқ ҳосил қилиш ва чиқаришнинг шартли рефлекс йўли билан ўзгара олишини кўрсатди. Ҳамма шартли рефлекслар каби, бу ўзгаришларни ҳам бош мия пўстлоғи амалга оширади.
Тери билан шиллиқ пардалардаги иссиқ ва совуқ рецепторларидан марказий нерв системасига келувчи нерв импульслари терморегуляция марказларининг ассоий таъсирловчиларидир. Гавда совуганда ёки исиганда унинг температураси шу импульслар туфайли рефлекс йўли билан бошқарилади.
Совуган ёки исиган қоннинг терморегуляция марказига бевосита таъсир этиши ҳам бир қадар роль ўйнайди. Орқа миянинг кўкрак сегментлари қирқилган, кейинги оёқлари шу сабабли сезмайдиган бўлиб қолган ҳайвоннинг бу оёқлари совуқ сувга солинганда бош мускуллари ва тананинг юқори қисмидаги мускуллар титратанлиги юқорида айтилган фактни исбот этади. Бу тажрибада ҳайвоннинг орқа оёқларини совутиш қон температурасини пасайтиради, шунинг натижасида иссиқлиқ ҳосил қилиш марказлари таъсирланади. Терморегуляция марказларига иссиқ ёки совуқнинг бевосита таъсир этишини кўрсатувчи далиллар итлар устидаги тажрибаларда олинган. Бу итларнинг миясига махсус найча шундай тиқиб қўйилганки, бу найча пўстлоқ остидаги ядроларга тегиб турган. Найчадан совуқ сув ўтказилса гавдада иссиқлиқ кўпроқ ҳосил бўлган, иссиқ сув ўтказилганда ҳайвоннинг температураси пасайган. Мияни қон билан таъминловчи а. carotis иситилганда ва совутилганда ҳам шундай натижа олиш мумкин.
Мия терморегуляция марказининг пастроғидан кесилса, организм совуганда оксидланиш процессларини кучайтириш қобилиятидан маҳрум бўлади. Химиявий терморегуляция марказидан периферияга борувчи йўллар зарарланганда ҳам бу қобилият йўқолади. Шу сабабли орқа мия бўйии қисмидан қирқиб қўйилгач организм ташқи муҳит температураси пасаяётганда гавда температурасини доим бир даражада сақлаш қобилиятидан деярли бутунлай маҳрум бўлади. Айни вақтда терлаш ва терининг қон томирлар диаметрини ўзгартиш йўли билан амалга ошириладиган физикавий терморегуляция ҳам барҳам топади. Бунинг сабаби шуки, томир ҳаракатлантирувчи ва тер ажратувчи нерв толалари орқа миянинг кўкрак ва бел сегментларидан бошланади.