Дядя Горгудун мязар йери щаггында

Xaosa gediş: “İkisi bilə yola girdi”;
Xaos boyunca hərəkət: ..........................;
Xaos: “Bu məhəldə, sultanım, Salur Qazanlam Qaraca ço­­ban çapar yetdi”.
– Bu “epik təsvir boşluğu”, əslində, ciddi diqqətçəkici mə­­qamdır. Burada məsələ iki cəhətlə əla­mətdardır:
Birincisi, “epik təsvir boşluğunun” kosmoloji se­man­ti­ka­­sı ilə;
İkincisi, epik mətnin kosmoloji strukturu ilə.
– Mətndə bizə “epik təsvir boşluğu” təsiri bağışlayan bu mə­­qam Xaosa adlama motivinin kos­mo­loji strukturu ilə bağ­lı­dır. Xaosa keçidin iki paralel səviyyəsi var:
1. Üfüqi keçid;
2. Şaquli keçid.
– Qazanla Çobanın Xaosun mərkəzində yerləşən Şök­­­lü Məliyin Evinə, başqa sözlə, Xaosun nüvəsinə hansı yol­­­ları qət edərək keçib getmələrinin boyda təsvir olun­ma­­ması onların “daha əski” keçid üsulundan, yəni Xaosa bir şaman/qəhrəman kimi şaquli keçidlə adladıqlarını gös­tə­­rir. Bu halda onlar Xaosa Dünya Ağacının kökləri va­si­tə­si­lə enirlər. Lakin bu, üfüqi keçidin olmaması mənasına gəlmir. Məs., şamanlar Göyə və Yeraltına dünya ağacının vasitəsilə, baş­qa sözlə, şaqulu ke­çidlə adlayır, lakin qayıdarkən öz yol­la­rı­nı üfüqi keçid kimi təsvir edirlər. Bu, o deməkdir ki, şaquli və üfüqi keçid ayrılmaz, paralel/metaforik məna cərgələridir. Bu halda Qazan və Çobanın Xaosun mər­kə­zinə sanki “göy­dən düşmələri” şaquli keçidin iz/işarələridir. Lakin Qazan və Ço­banın çev­ril­mə/ cilddəyişmələrinin, qoyun/quzu/keçi da­şı­yıcı/mediatorluğunun izlərinin qalması üfüqi keçidin pa­ra­lel/metaforik sıra olduğunu təsdiq edir. Qəhrəmanın bu ke­çid­lərin hər birindən eyni vaxtda istifadə etməsi tarixi şüur ba­xımından bizə anaxronizm və ziddiyyət kimi görünsə də, bu, mifoloji-metaforik düşüncə üçün təbii-normal haldır.
– Lakin Qazan və Çobanın Xaosa şaquli keçidlə ad­la­ma­ları “epik mətnin kosmoloji strukturu” faktoru ilə də əla­qə­dar­dır. Hadisələrin gizlində qalan səbəbi olan mətnaltı (B.N.Pu­tilov) paralel-meta­forik sıraları təşkil edən şaquli və üfü­qi keçid formullarını sanki qəhrəmanlar arasında “bö­lüş­dür­müş­dür”: şaquli keçidi – Qazan və Çobana, üfüqi keçidi isə digər inisiasiya qəhrəmanı olan Uruza “ver­mişdir”.
– Dastan/təhkiyəçi Qazanla Çobanın “ikisinin birgə yola düş­düyünü” xəbər verdikdən sonra onlar haqqında təhkiyəni dər­hal dayandırır. Dekorasiya/səhnə birdən-birə dəyişir. Təh­ki­yəçi “Qazan” sü­je­tini qəfildən saxlayaraq, Şöklü Məliyin sa­rayındakı hadisələrin təsvirinə keçir:
“Qazana bu söz xoş gəldi. Atından endi, çobanın əllərin çöz­di. Alnından bir öpdi, aydır: “Allah mənim evimi qur­ta­ra­caq olarsa, səni əmiraxur eyləyəyin”, – dedi. İkisi bilə yola girdi.
Bu yana Şökli Məlik kafərlərlə şən-şadman yeyüb-içüb oturardı”¹.