Дуне динлари тарихи укув кулланма



Download 5,73 Mb.
Pdf ko'rish
bet12/143
Sana13.05.2022
Hajmi5,73 Mb.
#603311
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   143
Bog'liq
Dunyo dinlari tarixi

Мустацил иш топшириклари
1. Динларнинг келиб чикиши хакидаги ёндашувлар хакида 
маълумотнома тайёрланг.
2. Илк диний тасаввурларнинг бугунги кундаги куринишлари 
хакида кургазмали слайд тайёрланг (MS Power Point).
3. 1^адимги Марказий Осиё халклари хаётида анимистик, 
тотемистик, фетишистик ва шаманистик тасаввурларнинг 
урни хакида маълумот тупланг.
Адабиётлар
1. Аширов А. Узбек халкининг кадимий эътикод ва маросимлари. - Т.: 
Алишер Навоий номли миллий кутубхона нашриёти, 2007.
2. Кароматов X,. Узбекистонда мозий эътикодлар тарихи. - Т.: Жахон 
иктисодиёти ва дипломатияси университети нашриёти, 2008.
3. Муминов А., 
Йулдошхужаев X,., Рахимжонов Д., 
Комилов М., 
Абдусатторов А., Орипов А. Диншунослик. - Т.: Mehnat, 2004.
4. Кривелев И.А. История религий. - М.: 1989.
5. Кулаков А.Е. Религии мира. - М.: 1996.
6. Мень А. История религии. - М.: 1994.
7. Петер Антерс. Религии современности. История и вера. - М.: Прогресс- 
Традиция, 2001.
8. Радугин А.А. Введение в религиоведение: теория, история и современные 
религии. - М.: 1996.
9. Токарев С.А. Религия в истории народов мира., - М., 1965.
Ю.Яблоков И.Н. Основы религиоведения. - М. 1998.
24


З-МАВЗУ. КАДИМГИ МИСР, МЕСОПОТАМИЯ,
ЮНОН ВА РИМ ДИНЛАРИ
Режа
1. Кадимги Миср динлари.
2. Кадимги Месопотамия ва Юнонистонда илк диний 
эътикодларнинг шаклланиши ва тарихий тадрижи.
3. К,адимги Рим динларининг пайдо булиши.
Таянч суз ва атамалар
1. Осирис
11. Хатор
2.
Ном
12. Нейт
3.
Нил маъбудаси
13. Сохмет
4.
Файюм
14. Нефтида
5. Бубастис
15. Мемфис
6. Буто
16. Олимп маъбудлари
7. Гор
17. Зевс
8. Атум
18. Посейдон
9. Амон
19. Аид
10. Нехбет
20. Гера
Мавзу 
укув 
мацсади: 
Талабаларда 
цадимги 
Миср,
Месопотамия, Юнонистон ва Римда вужудга келган динлар,
уларнинг таълимотлари, кишшик жамиятида тутган урни, унга
ишонувчиларнинг дунёцарагилари, унга булган муносабатлари,
мазкур давлатларда яшовчилар томонидан табиат кучларига
сигинишлари, %ар бир миллатнинг уз худолари, осмон ва ер
жисмларига нисбатан номланган худолар, х,айвонот оламидан
худо деб сигинадиган жонзотлари, киштар томонидан динни
урганилиши, унинг инсонлар учун фойдали томонлари ва шу каби
илмий, диний, тарихий, маънавий билим ва тушунчаларни
шакллантириш.
25


II КадимгиМиср динлари I 
Кадимги 
Миср 
динлари
номларнтг
рах,намо-худоларига
сигинишга асосланган. Мил. ав. IV асрда кабилалар 
номлар
деб 
аталган. 
Ном
худоларига сигиниш жуда узок; муддат давом 
этганлигига карамасдан узининг кадимий хусусиятларини саклаб 
колган. Хдр бир кабила уз худосига ибодат килиш, уни эъзозлаш 
билан бир каторда уша худо билан кандайдир жихдт билан 
боглик муайян ^айвонни хдм эъзозлаган ва унга сигинган. Улар 
иккаласи ёки алох,ида-алох,ида шаклда ёхуд зооантропоморф, 
яъни одам-хдйвон шаклида тасвирланган. Масалан, Элефантинда
- куйга, Дендерада - сигирга, Сиутда - чиябурига, Гермополда -
ибис (лайлакка ухшаш узун оёкли куш) ва павианга (иттумшук 
маймун), ал-Файюм водийсида - тимсох,га, Бубастисда эса 
мушукка 
сигинганлар. 
Жанубий 
Мисрнинг 
кадимий 
бирлашишига асос булган Нехенда калхат аёл худосига, унга 
якин жойлашган Нахабда сув нилуфарига сигинганлар. Шимолий 
Миср бирлашувининг кадимий маркази Бутода мукаддас илонга, 
кушни Пе жамоасида асаларига сигинганлар.
Куриниб турибдики, Кддимги Миср динларида купрок 
тотемистик 
унсурлар 
сакланиб 
колган. 
Купчилик 
тадкикотчиларнинг таъкидлашича, Миср тотемизми кабилавий 
эмас, балки махдллий 
булган. 
Шунга 
карамай, Африка 
этнографияси келтирган ишончли далиллар хдйвонларни улуглаш 
ва уларга сигиниш одатлари аввал маълум бир кабила микёсида 
булиб, кейинчалик муайян х,удуд доирасини камраб олганлигидан 
далолат беради.
Деярли 
барча 
махдллий 
рах,намо-худоларга 
сигиниш 
удумлари мукаддас х,исобланган хдйвонга одам шаклини бериш 
билан келиб чиккан. Масалан, мушук кейинчалик мушук бошли 
Бастет худосига, лочин - Гор худосига айланган. Тотанинг ибис 
бошли, Анубиснинг ит бошли, Собекнинг тимсох, бошли, 
Сохметнинг ургочи шер бошли, Хатхор худосининг сигир бошли 
Килиб тасвирланиши мукаддас хдйвонларнинг кейинчалик ярим 
одам-ярим хдйвон шаклига кирганидан дарак беради.
Миср худолари орасида Нехебт, Хатхор, Нейт, Сохмет, 
Нефтида каби куп сонли аёл худоларининг мавжудлиги кадимги
26


Мисрда 
матриархал 
муносабатлар 
кучли 
булганлигининг 
исботидир.
Мисрнинг бирлашиш давридан аввалрок бутун Мисрнинг 
умумий худолари культи вужудга келганлигини кузатиш мумкин. 
Агар бирон-бир кабила Мисрнинг бирлаштирилишида асосий 
уринни эгалласа, уша кабиланинг худоси умумдавлат маъбудига 
айланган.
Мисрнинг умумий худолари орасида энг кадимийларидан 
бири лочин Гор худоси булиб, аввал унга Иераконполь ва Эдфуда 
сигинганлар. Бу минтакадан чиккан Торга сигинган подшохдар 
Мисрнинг илк бирлаштирувчилари булганлар (1-2-сулола; мил. 
ав. туртинчи минг йилликнинг охири). Улар у3 кабилавий 
худоларини умуммиср куёш худосига айлантирдилар. Мамлакат 
пойтахти Мемфисга кучирилган вактда (3-сулола; мил. ав. 3000 й. 
атрофи) Мисрнинг асосий расмий худоси Птах номли Мемфис 
худоси булиб колди. Мил. ав. 2700 йиллар атрофида 5-сулола 
х,окимият тепасига келган пайтда Он (Гелиополь) шах,ри билан 
боглик булган Атум (Ра) худоси Мисрнинг олий худосига 
айланди. 11-12-сулолалар даврида (мил. ав. 2100-1800 й. ) жуда 
хдм машх,ур булмаган Амон худоси умуммиср худоларининг 
асосийсига айланди ва олдинги олий худо Ра билан бирлашиб 
Амон-Ра шаклини олди.
Мамлакатнинг 
бирлаштирилиши 
натижасида 
махдллий 
худолар хдм иккинчи даражали маъбудларга айланганлар. 
Гермополь худоси Тот (Ибис) олимлар ва котиблар рах,намосига, 
Сиут худоси Анут нариги дунё ^укмдорига, Латополнинг аёл 
худоси уруш худосига, Коптос худоси Мин ажнабийлар 
рах,намосига айланди ва х,.к.
Кддимги Миср динлари гурухдаридан бири халк дех,кончилик 
эътикодлари ва маросимлари билан боглик булган. Улар хдкида 
маълумотлар нисбатан кам, чунки кадимги ёзма ёдгорликларда 
халк динлари эмас, балки давлат динлари хдкида хабар берилади. 
Бирок давлат динларига хдм халк эътикодлари у3 таъсирини 
курсатган. Бу таъсирни расмий дин худолари тимсолида куриш 
мумкин: серх,осиллик худоси аввалда Коптос худоси Мин, Фива 
худоси Амон, Элефантин худоси Хнум, Дельта аёл худоси Исида
27


ва х,.к. булган. Аммо халкнинг дехкончилик динлари асосий 
худоси Осирис булган.
Кдцимги 
Мисрда 
подшохлар 
-
фиръавнларнинг 
илохийлаштирилиш холатларини кузатиш мумкин. Мамлакатни 
бирлаштирган Гор худосига сигинган кадимий подшохлар 
узларини худоларининг панох,ида деб хисоблаганлар ва хатто, 
узларини унинг номи билан атаганлар. 5-сулола давридан 
бошлаб, фиръавн куёш худоси Ранинг угли деб саналадиган 
булди. Подшоларни худонинг угли Деб билиш милоднинг 
бошларигача давом этган. Подшохнинг узи асосий диний 
маросимларни шахсан ижро килган: ибодатхоналарга асос 
солган, унинг ёлгиз узи худога аталган курбонликларни адо 
этган. 
Рухонийлар 
факатгина 
подшох 
номидангина 
иш 
юритганлар. Фукаролар унинг хузурида ер упиб таъзим 
килганлар, подшох номини айтиш такикланган, диний рамзларда 
унинг сурати акс эттирилган. Буларнинг хаммаси подшох 
насабининг худога тегишли деб эътикод килинганидан дарак 
беради.
Кадимги Мисрда дафн маросимлари аста-секин тараккий этиб 
борди. Аввалда улган одам жасадини ёнбошлатиб, баъзи ашёлар 
билан бирга кумганлар. Баъзан жасад булакларга булиб 
кумилган. Вакт утиши билан, айникса, подшохлар дафн расм- 
русумлари узгариб борган. Саганалар бора-бора кенг ва мураккаб 
услубда курила бошлаган. Аввал ердан озгина юкори кутарилган 
пирамида шаклида, кейинрок эса баланд пирамида шаклини 
олган. Вафот этган подшохнинг жасади мумиёланиб дафн 
этилган. Кейинчалик подшох мулозимлари, сунгрок урта табака 
кишилари хам мумиёланадиган булган. Мумиёлашнинг мураккаб 
технологияси тобора ривожланиб борган. Мумиёлаш рухонийлар 
томонидан бажарилган. Улар бу ишда жуда мохир булганлар. 
Мана шунинг учун хам улар томонидан мумиёланган жасадлар 
бугунги кунга кадар сакланиб келмокда.
Цадимги Мисрда жасадларнинг мумиёланиши улимдан 
кейинги хаётга булган ишончдан дарак беради. Кддимги 
мисрликлар эътикодларига кура, одам улиши билан унинг 
жасадидан унинг номи (рен), рухи (ба), жони (ка) чикиб кетади. 
Ка - инсоннинг жони жасаднинг такдири билан боглик
28


хисобланган. Ка улмас эмас, агар жасад керакли анжомлар билан 
кушиб дафн этилмаса, “ка” очлик ва чанкокдан улиши мумкин. 
Агар турли сехрли дуолар ёзиб куйилмаса, “ка”ни нариги 
дунёдаги махлуклар еб куйиши мумкин. Жасад яхшилаб 
мумиёланиб, узок сакланса ёки х,еч булмаса, унинг устихони 
канча узок сакланса, рухи хдм шунча узок яшайди.
Мисрликларнинг эсхатологик тасаввурига кура, олий насаб, 
бой кишилар улгандан кейин нариги дунёда фаровон хдёт 
кечирадилар. Ушбу тасаввурлар хдкида 6-сулола вакиллари 
саганаларида акс эттирилган суратлар хабар беради. Бу каби 
фаровон хдётга, уларнинг фикрича, бу дунёда хдм фаровон хдёт 
кечирганлар етишган ёки бундай хдётга сехр-жоду билан эришиш 
мумкин булган. Мисрликлар кадимги эътикодида мархумлар 
рахнамолари булган худолар хакида тасаввурлар мавжуд булган.
Урта подшохлик даврида улганлар рухлари устидан хукм 
чикариш хакидаги тасаввурлар пайдо булган. Бу таълимотлар 
пирамидалар матнларида учрамайди. Улар Осирис худосини 
рухлар устидан хукм килувчи худо сифатида таърифлаганлар.
Кадимги Миср динлари тарихида сехр-жоду катта уринни 
эгаллаган. Бизгача етиб келган ёзма ва тасвирий манбалар, 
ашёвий далиллар халк хаётининг турли сохаларида Миср 
тарихининг 
барча 
боскичларида 
сехргарликдан 
кенг 
фойдаланилганлигидан далолат беради. Жумладан, тиббиёт 
билан боглик даволаш-химоялаш сехргарлиги бунга яккол 
мисолдир. Миср тиббиёти, хусусан, доришунослиги нисбатан 
юкори 
уринда турган 
ва уларнинг барчаси 
сехргарлик 
тасаввурлари билан боглик булган. Эбере папируси (12-сулола 
даври, мил. ав. 2000 й.) номини олган тиббиётга оид нисбатан 
илмий асарда хам дорилар таркиби хакида ёзила туриб, улар 
орасида бир катор касалликни кетказувчи сехрли сузлар хам 
берилган. Бошка тиббий асарларда эса сехргарлик янада купрок 
учрайди. Бундан келиб чикиб айтиш мумкинки, тиббиёт 
рухонийлар кулида булган. Ундан ташкари, об-хаво сехргарлиги 
хам амалда куп кулланган. Мана шундай маросимлардан бири 
Ранинг душмани Апопга карши Фива ибодатхонаси рухонийлари 
доим куёш порлаб туриши учун хар куни сехргарлик 
маросимларини утказар эдилар. Шунингдек, душманга зарар
29


етказиш сехргарлиги мавжуд эди. Бунда душман тимсолига 
карата зарар етказувчи дуолар укилган. Шу билан бирга, юкорида 
зикр этилганидек, мархумларнинг рухи нариги дунёда рохат- 
фарогатда яшаши учун утказиладиган сехргарлик маросимлари 
хам булган.
Миср диний хаётида, айникса, кейинги даврда рухонийлик 
катта ахамиятга эга булган. Дастлабки пайтда бундай мансаб 
булмаган. кадимий подшохлик даврида рухонийлар жуда кам 
булган. Диний маросимларни асосан дунёвий кишилар -
хокимлар, оксоколлар, марказда эса фиръавнлар амалга оширган. 
Рухонийлар эса мазкур бошликлар номидан иш юритганлар. 
Рухонийлар орасида факатгина Мемфис худоси Птах, Гелиополь 
худоси Ра ибодатхонаси рухонийларигина нуфузли мавкега эга 
булишган.
Миср ахолисининг 
миллий 
хиссиётлари 
кучайган 
ва 
подшохликнинг заифлашган даврида (мил. ав. 1700-1570 й. ) 
рухонийларнинг обруси ошди. Кейинчалик эса рухонийлик 
авлоддан-авлодга мерос тарзида утадиган булди.
19-20-сулолалар даврига келиб (мил. ав. XIV - XI асрлар) 
нуфузи пасайиб колган фиръавнлар рухонийлар ёрдамисиз иш 
юрита олмас эдилар. Шунинг учун хам рухонийларга катта-катта 
ер-мулклар берилган.
Миср хаётининг мафкуравий сохасини уз кулига олган 
рухонийлар мамлакат ижтимоий хаётида сезиларли таъсирга эга 
булган.

Download 5,73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   143




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish