Доктори X. А л и у л о в Та ризчи — ф алсаф а фанлари доктори А. А Х м ед о в

160

---

1>у гоявнй окимларни аниклаш, у л а р ш шг хусуеиятлари
.'.чмда асосларини билиш 
тадкикотчи 
олдидагм му . у ш
иазпфадир. Бинобарин навоийшунос. олимларимиз олди-
.VI
турган д о л з а р б м а с а л а л а р д а н бири 
XV 
асрда жами
я i пинг маънавий х аё т и д а белг шш из колдиргап, кнши-
ларнинг турмуш тарзига ва ижтимоий т а ф а к ку
р т а ря к-
цнётига таъсир курсатган 
гоявий 
оким — тасаввуф в и
у ш ж г Навоий и ж о ди д а , д у н ё ка р а ши д а таъснрини урга-
иишдан нборатдир.
t А л иш е р На во и й ижоди Узининг 
роя
вин мгзмузшга 
кура се р кн рр а булнб, ма жозпй, а л легории хусуеиялта 
via. Ш у хусусиятига кура унинг ижоди тас ав вуф анъа- 
и ал ар и билан 
узвин р ав ишд а
богланганднр, умуман 
урта аср т а ф а к к у рига икки маънолик, р а м зн и лп к хос- 
дир: илм икки хил — ташки, зохирип ва нчкм, ботиний 
м а ъ н о л а р д а талцин этилади. / И л м г а ва д иний а^ида- 
л а р г а бундай ёндашув урта аср д унё ка р а ши ни н г ба- 
дннй-эстетик 
к о н д а л а ри г а 
ва 
э х т и ё жл ар иг а 
мо л а н д
келади, унда нлохимлик 
дуисвпплик 
билан, дунёвий- 
л ик ило^ийлик билаи ннсбат цнлннади. Хусусан бу ус- 
луб т ас ав вуф т аъ лн м о г п г а хос: тас ав нуфда илохнёт ва 
коинот, илохнёт 
ва инсон, 
илохнйлик ва д унё вв н л нк 
уз а р о б ир- би рл арн б ил ан узвий рав ишд а богланган,
бу бокланиш в а х д а т ул -в ужу д
(борлнкнииг 
бирлнги) 
гоясида и фо д а ла н ад и.
Б о т ш ш й л и к ш а р ц т а ф а к к у р и д а кенг т а р ц ал г а н ?^а- 
крп^атни билиш и а з а р н я л а р и д а н бири, апни в а ^ т д а у 
муайян бир билиш услуби 
хамднр.
Динин, ф а лс а фи й 
ва бадиий а с а р л ар н и т а ш к и ва ички м а ъ н о л а р д а шарх- 
л а ш хусусан, исмо нл ийл ар 
таъ ли мо т ид а, т ас ав вуфда ,
шунингдек урта аср ф а л с а ф а
т а ф а к к у р и д а хам глав- 
жуд. Аммо бу услуб урта аср х ур фн кр ли к 
ф а л с а фи й 
ш е ъ р ия т и да кенг т а р ^ а л га н . М ас а л а н , буюк м у т а ф а к ­
кир 
Абу 
На с р
М у х а м м а д
Форобийнинг 
« Ишц
ха ц и да рисола», «Фусус ул хикам», Абу Али ибн Си- 
нонинг «1\ушлар 
х;а^идаги рисола», 
« Ишц ^ацидаг и 
ри со л а» каби 
а с а р л ар
м а жо зи й — рам з ий
ма змун г а
эгадир. Бу а с а р л а р д а
му.\нм 
ф а лс а фи й 
ва ахлокий 
ю я л а р ва м а с а л а л а р т а ш к и ж и х а т д а н
оддий ва кизи- 
к а р л и р иво я тл ар х а м да х и к о я т л ар асосида баёо э т и л ­
ган.
1 Ал и шер На воийнинг «Лисон ут тайр», «Хамса» дос- 
тонларн, Аб д ура^мон Ж о м и йн ин г «Соломон ва Абсол» 
ка би а с а р л ар и ^ а м м а ж о з и й — ра м з ий м а з м у н д а ёзил-
167

---

ган булиб, у л а р д а
и лохийлик ва дунёвнйлик,- мат>на- 
вийлик ва моддийликнпнг узвий рав и шд а бир - бирл ари 
б ил ан уйгунлашг анини курамиз. Ил ох ийл ик ва Дунё- 
вийлик рамзи, ботинийлик ва з охирийлик На вои й и ж о ­
дининг негизини белгилайди. /
Алишер На во и й нн н г б ошка д остон л ари хам мазму- 
нига ку ра икки маъноли а с ар л ар ди р . М ас ал ан , «Фар- 
Х<эд ва Ширин», « Л а й л и ва М а ж ну н » д остонларининг 
бевосита мазмуни ш а р ^ м а м л а к а т л а р и д а кенг т а р ^ а л -
ган ф о ж и а л н нищ р и во я тл ар иг а ас осланган, уларнинг 
ма змуни мана шу ф о ж и а л и ишк тарихини и фода лайди.
Б у ишк ^а ^ ид а г и ри в о ят ла р н и т а с в и р л аш б ораси д а Н а ­
воий ^ а х р а м о н л а р ш ш г ички хис-туйгуларини ва кечин- 
ма ла рн н и бадиий 
воснталар 
ё рд ам н
билан чуцур ва 
и шо н арл и ёритади, 
кунгииа 
м а с а л ал ар нн ,
чунончи, 
у з а р о урушлар, цаб нл аб о зл ик , ижтимоий зулм, ад о л ат-
сизлик, а ё лл ар шахсини к а мситиш каби ф е о д ал ж а м и -
ят и г а хос ^од и са л ар н и >^ам у р т а г а куяди. З о ^ и ра н хаё- 
л и й н ар с а л а р хаётин ходис алар 
б ил а н узвий б ог ла ни б
кетади. Аммо бу д остонлар ички ботиний 
ма змун ига 
кура ф а лс а фи й ахлокий ма ъног а эгадир. У ла р д а инсон 
ру^и ( а ^ л ) н и н г к а м о л а т са ри юкс ал иши ж а р а ё и и ифо- 
д а л а н а д и .
Д ос т он л а рни н г
ички, ботиний 
маъносинн 
ан г ла р эканмиз, у л а р д а и деал дунё хаётининг тасви- 
рини курамиз.
Бу 
м ух а б б ат ва эзгулик, д ^с т л ик ва 
б и р д а м л и к дунёси б^либ, у нда я хш и л ик ёвузлик усти ­
дан г а л а б а ^озонади, а д о л ат ва донолик, м ух а б б ат ва 
ях ши л и к ху к м су ради. Б у дунё да г у за л ли кк а , ка мо ла т -
га интилиш и с т а к ла ри чук;ур гоявиилик, ма ъ н а в и й л ик
ма зму н касб этади. Б у г ^з ал о бр а з л а р , ю кс ак г о ял а р
дунё сида дунёвий хаёт, к и ши л арн ин г к у н да л ик т у р му ш
тарзи.
х а т т и - ^ а р а к а т л а р и
а х л о
1
\ий-эстетик 
б у ё ^л ар
бил ан тас вирланг ан, унда инсонга хос яхши х и с л а т л ар
iicfрса тила ди ва куй л ан ад и, ма в ж у д хаё т буюк шоир- 
нинг ахлоций г о я л а р г а , ю кс ак ахл ок и йл ик ка монанд 
тас в и рл ан ад и, ха^и ки й инсонийлик м у н ос а ба т ла р и д у н ё ­
си акс этади.
\ / Хуллас, ботиний ма ънос и га к у р а муайяи ф а л с а ф и й
ахл оки й ма зму н д а ги д остонлар икки т ои фа у^увчилар- 
га м у л ж а л л а н г а н — оддий у^увчилар, о мма ёки ав ом ва 
а ^ л и хос — мумтоз, 
у^имишли,
юкс ак билим э г а ла р и
учундир. Оддий укувчини д остонларнинг таи щи маъно- 
си, в о ^ е а ла рн и нг
ёритилиши 
зо^иран 
1
\ из и^ти рад и ,
^ а я ж о н л а н т и р а д и ва ^ а н оа т л а н т и р ад и , а. уш хос ул ар -
168

---

иинг ички, яширин ма ънос ида н бах;ра олади, у л а р д а
инсон рухинннг т ак оми л
топишини 
ва ^ак^щат сари 
юкс ал ишини к у за тад н. М ас ал ан , « Фа р^ од ва Ширин» 
достони узининг ички, ботиний ма з мун иг а ку р а тасав- 
п уфда сулук ( х а ^ и ^ а т г а
етйш 
йули) 
нинг 
бадиий 
ш а к л д а и фо да ла н иш ин и нг тимсоли с и ф а т и д а х;ам 
Т а л ­
лин этилиши мумкин.
«Хамса» д ос т о ял а ряда Ал и шер На воийнинг дунё^а- 
р а ш и к а х р а мо но н а рома нти к ишц о рк а ли ифода ланг ан.
У л а р д а шоирнинг 
инсон ва ма ъна в ий
^аёт, оламнинг 
я р а т и л и шн ва ма^сади,
инсоннинг 
тацдири ва бахт- 
са од а ти ^ а ц и д аг и чу^ур уй-фикрлари,
м у ш о ^ а д а л а р и
икки буюк туйгуда 
М у х а б б а т ва Г у з а л л и к д а ^з ифо- 
дас и ни топган. Урта аср ф а л с а ф и й ш е ър ия т и д а гузал- 
л н к узининг миссий моддий ш а к л и д а атрофи ми з д а г и 
т аб и ий му^ит, борлиц с и фа т и да ша р ^ л а н а д и ,
мух;аб- 
б а т эса хаётнинг узидир. М ух а б б а т ки ши ла р д ил ид а 
а т р о ф о л амг а 
нисбатан самнмий хис-туйгулар 
y ftF O - 
тувчн маънавий 
куч сифатид а 
и фо да ла и а д и.
Гузал- 
л и к к а э ришиш 
иоситасп