Доктори X. А л и у л о в Та ризчи — ф алсаф а фанлари доктори А. А Х м ед о в

а ц л и й
цобил иятиг а ва унинг ка- 
молотига к а т т а б а^ о беради.
Д а в о ни й а д о л а т н и уч ^и е мг а булади. Биринч ис и — 
а д о л а т м о л -м ул к ва я х ш и л и к ( эзгулик) б ил ан боглиц. 
У кишининг мол - м улк ва бойл и кка булг ан му н ос а ба ти д а 
намоё н булади, яъ ни к и ши л а рн и инсоний к;адр-^иммати 
ва мол-мулкиг а i-^араб бахо берилади. Кимки к а т т а бой­
л ик ка ва обрута эга булса, ш у од ам к уиро^ ц ад р л а н а д и .
Иккинчиси а д о л а т
мол а л м а ш и н и ш д а
уз ифодасини 
топади. М а с а л а н , а й та й л и к курсини олтинга айрибош 
килиш каби. Б у ерда мол тенг т а ^ си мо т ас осида а м а л г а
ошади, я ъ ни тенглик коидаси хукм суради. Ад о л атн ин г
учинчи тури снёсат ва т а р б и я г а д а х л до р булиб, бунда 
Д а в о ни й
ки ши ла р ни « м у т а д и лл ик ка » 
риоя цилшига,
ш а р и а т
1
^онун-коидалари буйича иш 
тутишг а д а ъ в а т
этади.
Адолатнинг ^уку ^ ий томони ф у к а р о л ар н н ш а р и а т
?;онунларига сузсиз б$псупишини та^ о зо ^иладн. Б у :^ол 
а дол а т н и нг ю кс ак куриниши ^ исобланади. Д е ма х ,
кпм-
156

---

к ii ша р и а т ^он у н ла ри г а а м а л цнлса, у н д а fi кишпин одил 
ИНОН
1
дсса булади, зерокн, у айни бир вацтда худо- 
и и п г - а й д а подшо^нинг иродасига, д а в л а т ш ш г цонук- 
л.чрш а буйсунган булади.
13у >!д,ан т а ш ка р и , а д о л ат сиёсий т ушун ч а си фа т и д а
нагкюк 
була ди.
Д а в о н и й ва б ошца 
м у т а ф а к к и р л а р
д у п ё ц э р а ш и д а сиёсий а д о л ат д а в ла т ни о^ил она бошка- 
р и п т re м билдириб, ^укмдор ф а о л и я т и г а ба^о беришнинг 
му\)ш. улчови б улиб х и з м а т ^ил ад и. Дав оний, ю^о ри да
айтилганидек, ад ол ат ни м а м л а к а т н и н г г ул л а б я шна ши ,
х а л ^ ш ш г фаров онл иг и ва б ах т- с ао да т га э ришуви б ил ан
боглайди.
Д а в он и й «Ахлоки Ж а л о л и й » рисол асн д а д и д ак ти к а,
педагогика,
т а ъ л и м - т а р б и я
му а м м о л ар и г а
тухталиб,
о д а м и жоб ий м а л а к а л а р н и т а ъ л и м - т а р б и я н а т и ж а с и д а
ц улга киритади, дейди. Б о л а
т у г и л г ан д а 
^еч цан да й
нуцсоксиз булади, са лбий ёки и жо би й с и ф а т л а р г а эса 
у т а р б и я ж а р а ё н и д а э ришад и. Шуни н г учун б о л а да я х ­
ши м а л а к а л а р ^осил цил и ш учун унинг т а р б и я с и б илан 
ё шли кд ан , я ъ ни туг ил г ан и да н б о ш л а б шу г у л л а н и ш ло- 
знм,
Б о л а д у нё ^ а р а ш и н и н г ш а к л л а н и ш и д а та ш ц н мухнт 
ва унишг т е в а р а к - а т р о ф и д а г и о д а м л а р му^им роль уй- 
найдк. Ташк;и му^ит т а ъ с и р и д а б о ла ф а ц а т г н н а атроф- 
му>;итни к у за ти б ги на цолмасдан, б а л ки я х ши ёки ёмон 
м а л а к а л а р н и ^осил цила боради.
Д а в о ни й ки ши ла р ни бола т а р б и я с и д а ж у д а э^тиёт 
б у л и шг а ч а^ и ра д и, чунки у л а р ёшли г и да ута таъсир- 
чаи булади, яхши ва ёмоннинг ф а р ^ н г а б ор ма с да н к;а- 
бул ^и л а в ер а д и. « Б о л а цал би , — деб т а ъ к и д л а г а н эди, 
у,— тоза т а х т а г а ухшайди, ун г а х а р ^ а н да й тасвнрни 
осо к ли к ч а чизиш мумкин» *. Шуниси цизи^ки, Д а в о н и й
в аф о т и д а н т ах м ин ан 150 йил ^ тг ан да н сунг, худди шун- 
га у к ш а ш фикрни у л у г инглиз ф а й л а с у ф и Ж о н Л о к к
(1632— 1704) т а к р о р л а д и . Унинг антишича, т уг илг анд а 
б о л а ^ а л б и то з а та х т ан и э сл ат а д и, ру^ий ^ол а т и (пси- 
хикаск) эса я ш а ш ж а р а ё н и д а т ул д ири б б о р ил ад иг ан бир 
вараг* оц цогозга ухшайди. Л о к к Д е ка р т и и н г «тугма 
г ояя ари»ни т ан к и д цила ди, дунёни сезгилар о рц ал и 
б ил иш т а р а ф д о р и булади.
Ш у н д а й цилиб, Дав он и йн и нг тушунтиришича, одам- 
д а та й ёр хулций ф а з и л а т л а р булмайди. У дунёни муак-
1 
Д а во н и й .
А хлоки Ж алолий, 1 1 9 -бет.
157

---

ян ижтимоий мух4итда яшаб , к у з а т н ш ва т а р б н я срда- 
м и да билади.
Б о л а т а р б и я с и д а ма кт аб н ин г роли му^имднр. У^н- 
тувчи а^л л и, бо ла т а р б и я с и г а ^ о б и ли ятл и булиши л о ­
зим. Д а в он и й укитувчини севишга, х у р м а т к н л ишг а 
ч а ки ра д и ва уни м а ъна вий ота деб хисоблайдн. М дк т аб
ва ж а м о а н и н г бола учун а ф з а л т о мо н л а р и г а уз вак/гнда 
Ибн Сино ^ а м к а тт а ба^о берган эди.
Д а в ои и й ёщ а влодни ка с б -^ у н ар га у рг а т и ш маса- 
л аси г а ^а м уз э ътибориии ^ а р а т а д н . Б о л а л а р ш ; уци- 
тишда,- у л ар ни нг
цобилиятини 
^исобга олиш зарур.
Аг ар бола бирор ка с б -^ у и ар г а кизикса, шу ихтнсосни 
э г а лл а ши учун унга ша ро ит я р а ти б бериш керак. «Х,ам- 
ма м а в ж у д к а сб - ху п а р л ар г а кишининг ^обилияти. б ул ­
майди, аксинча, хар бир одам муайян бир х>упарга ,^и- 
зи^ади. Бунинг з а м ин и д а бир сир я шнрн н иб
стада.
Б у
сирнинг с а ба би дунёнинг м а в ж у д бу ли ши ва к и шн л а р
т урмушин и т а р т и б г а солиб туришдир», дейди Дав они й .
Б и т т а хунар б ил ан кизицувчи одам, узининг бутун цо~ 
б ил ияти ва эътиббрини шу касбни э г а л л а ш г а ц а р ат ад и .
Шу ни айтиш керакки, ушб у м а с а л а д а у Форобий би­
л ан бир ф и кр да туради.
Д а в они й узининг н жтимоий- ахлоций ] \ а р а шл а р и д а
о л и м ни
нг
ж а м л я т д а тутгаи урнига, унинг илмий. фао-
лнятига, хулц одобига 
к а тт а бахо беради. 
О л и м л а р
ж а м и я т р а в н а ^ и г а ё рд ам бериши, м а м л а к а т д а х,ар хил 
^ а р а м а - ^ а р ш и л н к , ж а н ж а л , уз а р о ке лишмовчилик, фе­
о д а л у ру шл ар ин и б а р т а р а ф к ил иш да ф а о л л и к курсати- 
ши, ижтимоий 
а д о л ат
у рн ат ил иш и г а 
и нти ли шл ар и
з арур.
И л м - ф а н
хал^нииг
огир 
турмушини 
ен г в лл а ш-
тиришга,
б ев а- бе ч ор ал ар га
ё р д а м
б еришг а х и з м а т
к;илиши лозим. Шунинг учун Д а в о ни й .^ар ^ а н д а й илм- 
ф ан тур ла р и билан 
ш у г у л л ан м ас д а н
ж а м и я т г а н а фи
тег а диган б ил имл а рн и э г а л л а ш м а ^ с а д г а м у в офшушр,
деб т аъ ки дл ай ди . Энг фо й да л и ф а н л а р г а
геометрия,
риёзиёт, н ужум илми, тиббиёт киради. У л а р « ол иж а-
ноб к а сб - ^у н ар ла р » тури г а 
киради.
« Риё зиё т — а ни ^ 
( ф а н д и р ) , у н да (киши) х а р ак т е р и ни н г ц атъи й ли г и ва 
ма тона тлиги билинади». Дав он и йн и нг хикоя ^ ил нши-
ча, Афлотун уз эшиги 
тепасига 
«кимки г еометрияни 
б ил ма са , уй имиз г а кирмасин» де г ан суз л а рни ёзиб цуй- 
ган экан.
Д а в о н и й ки ши ла р н и эстетик ва ахлокий т а р б и я л а ш -