Доктори X. А л и у л о в Та ризчи — ф алсаф а фанлари доктори А. А Х м ед о в

158

---

д а
санъатнинг, 
хусусан, 
мусицанннг 
а ха ми я т и 
кДгга
чканлигяни 
уцтирадн.
Д азоний 
инсондаги бутун я р а м а с од а т л а р,
разил 
ва 
тубан к а т т и - ^ а р а к ат л ар н и фош ^илдп, акл ва донолнк 
ё р д а м и д а с а лб и й и л л а т л а р н и йукотишга чукур ншонди. 
Айинцса, и лм-фаннинг кучига к а т т а ба^о берди, жа- 
миятдаг и зуравонлик, жа бр - зу л м , адол ат с изл ик, ёвуз- 
л и кип б а р т а р а ф к нл иш да ва ки ши ла р н и т а р б и я л а ш д а
унинг роли к а т т а э канлигини т а ъ к и дл ад и .
5. 
ХУСАИН ВОИЗ КОШИФИИНИНГ и ж т и м о и и
АХЛОКИЙ КАРАШЛАРИ
Унинг асл исми 
К а мо л и д д и н
булиб, л а ^ а б и Воиз, 
Ко ши фи й эса му т афа к к ир ни нг т аха л лус ид и р .
Хусаин Воиз Кошифий Урта Осиё ва Хуроссшшшг 
ма шху р му т а фа к к ир н
булиб, т а х м ин а н
1440— 1450 
йил л ар орас ид а С аб за в ор
ш а ^ р и д а
тугилади.
Унинг 
ёшлпк йиллари ,\ам шу ш а ^ а р д а утади. 1470 йили К о ­
шифий ЖомиГшииг т а к ли фи га бгшоан ^ и р о т г а кучиб 
к е л а д и ва умрининг долган цисмини шу ерд а утказади.
У 1505 йилда З^иротда в афот этади.
К о ши фи й Ж о м и й ва Ал и шер Н а в о и й л а р билан шах- 
сан т а к и ш булиб, у л ар б илан як ин а л о ^ а д а б^лди. Ш у ­
нинг учун д а м ул арн и нг а с а р л а р н д а К о ши ф и й н и нг и о м и
тез-тез т и л га олинган. Ж о м и й ва На вои й Кошифийнинг 
дунёвий ва илохий ф а н л а р сохасида ^и л г ан х из матл а-
рига юкс ак бахо бердилар.
У ш а д а в р д а .ва кейинги з а м о н л а р д а я ш аг а н о л и м ­
л а р Кошифийнинг бадиий, ад аб и й а с а р л а р ёзишг а цо- 
б ил и я т и кучли э канлигини 
а л о ^ и д а
т а ъ к и д л а г а н л а р .
М аш х у р тарихчи Мирхонд эса «Ко ши фи й уз д а в р и д а
н ужу м ва иншо илми соха сида тенги йуц эди»,— деган 
эди.
М а н б а л а р д а келти р и л ишич а, Хусаин Воиз Кошифий 
А б д ура^мон Жо м и йн ин г т а к л и ф и г а биноан т ас ав ву ф -
нинг наь;щбанд м а з ^ а б и г а киради. Ш ун и ай ти ш лозим- 
ки, у ушб у м а з^ а б ни нг ^ а л о л ме хна т ^илиш, бировлар- 
Н
1
шг ^ак иг а хиёнат ^ и л ма с ли к, м е ^ р - ш а ф к а т л и булиш, 
б о й л ик к а хирс 
1
\уймаслик, б ев а- б е ч о р а л а р г а хайр-э^- 
сон ц к л и ш ка би ^ о и д а л а р и г а соди^ ^олди, а с а р л а р н д а
н ис он п а р в ар ли к Рояларини, умуминсоний ахлокий цад- 
р и ят л ар н и улуг лади.
159

---

Ко ши фи й з амона си ни н г етук ва фозил кишисл б у­
либ, риёзиёт, фа л а к и ё т , ахлокшунослик, ф а л с а ф а , та- 
рих, адабиёт, иншо н аз ари яс и, т а ъ ли м - т а р б ия , наср ва 
н а з м со ^а си да и жо д килган. У « Р ис ола д а р илми адод» 
(«Х.исоб илми ^ а к и д а ри со л а») , «Ойнайи И с к а нд ар ий »
( « Ис к ан д а р ойна си» ), « Р а в з а т и шухадо» ( « Ш а у д ц ла р
бори») ва бошка ки тоб л арн ин г муа ллифидир.
Дусамн Воиз Коши фи й XV асрнинг йирик плодиет- 
ч ил ар и да н булган. Унинг бир неча а с а р л а р и д а К;уръон 
тафснри, унинг сура ва оятла ри, тас ав вуфчил ик , киыё 
ва н ужум илми х а с и д а фикр юритклади.
К о н т ф и н узининг «Ахлоки Мухсиний», «Анвари Су- 
^анлий», «Рис ола п Хотамня» ва «Фу тув в атномайи сул- 
тониП» рис о л ал ар пд а 
ижтнмопп-снсснй, ахлокий таъ -
лнм 
гояларипи 
илгари суради.
Айницса, 
м у т а ф а к к п р г а 
ка тта 
ш у ^р а т ке л т я рг ан
«Ахлоки Мухсиний» рисоласида д а в л а т ва уни о ^и л она
б оц щ а р и ш муа ммо ла р и , ижтимоий т а б а ^ а л а р , ижтимоий 
а долат, комил инсон ва уни т а р б и я л а ш йул л ар е, илм- 
ф а н ва ка сб-хунар э г а л л а ш
каби м а с а л а л а р
т а ^ ли л
^илинади.
Кошифий д а в л а т ва ж а м и я т х а с и д а уз фпкр-муло:^а- 
з а л а р ип и б и л ди ра р экан, 
анг 
аввало,
у ша д ав р
ьа
ж а м и я т д я м а в ж у д булган сиифл ар 
в а
ижтимоий т а б а ^ а -
л ар пи т у рк у м л а р г а булади. Табииики, Кошифий ж а м и -
я г нинг турли т о и ф а л ар и ни и ш л а б ч ик ари ш воситалари- 
га м у и оса ба тиг а ц а р а б эмас, б алки у л арн и нг ма ъна - 
вияти, 
саводхонлиги,
м а ър и ф ат и ,
билнмдонлиги,
ахлокий ф а з и л а т и г а
ц араб
т а ^ с и м л а в д и . На во ий ва 
Д а в о ни й сингари 
Коши фи й
о д а мл а р н и
т о н ф а л а р г а
б у л и шд а уларнинг ахлокий ф а з и л а т и г а к а т т а гътибор 
беради.
Коши фи й жамият!!и уч гурухга ёки синфга булади.
Бпринчиси юкори синф, у 8 т о и ф а д а н иборат. У л а р г а
подшох ва султонлар, султои ва унинг меросхурлари,
а м и р ла р , в аз и рл ар ,
шо.^нинг 
як и и 
м а с л а ^ а т ч и л а р и ,
ю^орн л ав оз и мд а ги д а в л а т х из ма т ч и ла ри, султон са- 
ройидаги нш б ош^ а рув чил а р, котиблар, в а ^ ф и ш л ар и
б ил ан >
шурулланувчилар, солиц ниг ув ч ил ар ва бошка- 
л а р киради.
Иккиичи синф а с лз о д а л а р булиб, у л а р п а й г а м б а р
а в л од ла ри, к а б и л а б ошл и^ ла ри, м а шхур ило^иётчилар,
о л и й ^ а к а м л а р , ш а р и а т
цозилари, суфийлар, фи ад шу-
нослар, ш а р и а т б илимдонла ри, ха т и бл ар , мухта сибл ар,
160

---

у л а м о л ар , ф а й л а с у ф л а р , т аб и бл а р, шо ир л ар, хаттотлар,
з о^ и дл а р ва б о шц а л а р д а н иборат.
У.чинчи синфга ю кс ак об р^ г а эга булган ма шхур ки- 
шнлар, м а ъ р и ф а т л и з и ё л и ла р ва урт а х о л л а р киради.
Коши фи й д а в л а т ва уни б о шц ар иш 
м у а мм о л ар и г а
з^ам к а тт а эътибор беради.
Унингча, 
аг ар д а в л а т уз 
ф у ^ а р о л а р ин и нг
т арб и яс и билан шу гу л ла н ма с а, ж а ­
ми я т да б ошб ошд о^ л ик ва т а р б и я с и зл и к з^укм суриши 
м уц а рра рди р. У д а в л а т н и б о ш к а р н ш да цаттиццул б$- 
лиш, ёмон ки ши ла р н и ж а з о л а ш услубини к;уллаш та- 
р а фд ор и булади.
Ко ши фи й д а в л а т боищарув ин и и кки г а булади. Би- 
риичиси уз нафсини б ош^а ри ш, яъни кишининг уз-узини 
т а р б и я л а ш и ва иккинчиси ф у ^ а р о ла р ни боищариш. Би- 
ринчиси ки ши д аг и тубан и л л а т л а р н и б а р т а р а ф цилиб, 
яхши ф а з и л а т л а р н и касб килишни билдиради. Ик к и н ­
чиси икки тург а булинади: а) з од аг он ла р ва шоз^ са- 
ройнга HKjHii табак^аларни 
б о ш ^ а р и ш; б) оддий халцни 
бош^прнш. Бу ерда Кошифийнинг ю^орн т а б а ^ а л а р г а
куирок; момиллнк курсатгаилнги аёи булади.
Кошифий «Ахлоци Му.\синии» рисол асид а хукмдор- 
л а р н ин г ф а ол ия т и г а т у х т а л а р
экан,
д а в л а т н и идора 
^ и л и ш д а ф а ц а т
ацл фа р мо й и ши д а н
ке либ чициш ло- 
зимлигини у ^ти рад и . Ана шу н д а г ина д а в л а т бошлиги 
а д о л ат л и ва тугри б у йр у ^ л а р чиц ари ши мумкин.
Коши фи й д а в л а т бошлиги к а м т а р , ад о л атл и , сахий 
булиши, доимо х ал ц фаровонлиги, бахт-с аодати т^гри- 
сида ^ а й гу р иши зарур, деб з^исоблайди. Д а в л а т бош- 
л игиг а 
я р а ш м а й д и г а н
са лбий 
и л л а т л а р бу о р ти ^ча 
,\нрс, ма и ш а т ва и чк ил ик к а берилишдир.
Коши фи й узининг 
ижтимоий- сиёсий 
^ а р а ш л а р и д а
у р у ш л а р ва у л а р н и олдини олиш й ул л ар и з^ацида з^ам 
уз фикрини билдириб утган. Утмишнинг илгор м у т афа к -
к ир ла р и сингари у з^ам уру шл ар н и , айни^са, босцин- 
ч ил и к ур ушл ар и н и, з урав онликни 
1
^атти^ 
цорал айди.
У у р у ш л а р ж а м и я т учун о фа т келтиришини, м а м л а к а т
х ар об ва хонав айрон булишини, 
х а л ^ циргинга учра- 
шини чу^ур 
тушуниб етади. 
Шуни н г учун Кошифий 
уз а р о ф е о д а л л а р у ру шл ар и, зуравонлик, оддий халцни 
эзиш, ж а б р - з у л м ;утказишга 
1
^арши чи^иб, инсонийлик,- 
ка змд бундай хатти-з^аракатларнинг олдини ол иш ло- 
зимлиг ини айтади. У шоз^ларга м у р о ж а а т ^ ил иб заиф- 
л а р, б е в а- бе ч ор ал ар ва муз^тожларга ^ ул ку т а рма с ли к -
ни т а л а б ^илади. Коши фи й оцилона ф а р м о й и ш л а р ёр-