Доктори X. А л и у л о в Та ризчи — ф алсаф а фанлари доктори А. А Х м ед о в

М уттасил булсанг Сифотнлла^ ила,
Ж а зм этарсен хотири о г о \ ила.
Ким сен — yt; варнским м а^суд эрур,
1 
Сендик ^зга йук неким м а в ж у д эрур.
Зотинг ж амолира тафсилсен,
' : 
Х,ам в у ж у д иш^олира таъвилсен.
Уз вуж удин гга тафаккур айлагил,
Х,арнс истарсен ^зуигдин нстагил.
Ху л ла с Худо >;ар кимнинг д ил и д ад ир . Уни топиш, 
се з иш учун соликдан 
рн ё з а т (дилини 
т о з а л а ш ) , маъ- 
р ифа т (сулук йулида ^ацицатни билиш) т а л а б цилина- 
ди. Инсон Худога узининг ахлокий ф а з и л а т л ар и , маъ-
173

---

навий поклиги ва ил му хикма ти билан етиши мумкин. 
Л е к ин бу м а ш а к ц а т л и иш эканлиги, куп азоб-у^убат- 
л а р п н бошд ан
ке чнриш 
лозимлпги 
к а п д ^иднпади.
Ку шл ар н и нг Семуррни ^идирпб цнлган с е р м а ш а щ а т -
лн с а фа р и ва с а ф а р ж а р а ё н н д а г и к е чи пм а ла рн сулук- 
нинг, яъни д а р в ешн ин г д а ^ и ц а т г а етнш йулининг' р а м ­
зий нф'одасидир. Х а в д ^ а т г а эрпшгал солик ориф, яъни 
комил инсон хисобланади.
Комил инсон 
гояси 
илк бор т ас ав ву ф 
ник.обпда 
па иди булган, ке йинча лик 
ф а л с а ф и й
т а ф а к к у р д й уз 
ифодасинн топган. 
:
И л к м у т а с ав в и ф л а р да н
Бо яз ид
Вистами (вафоти 
874) т а р и ка т а и н г юцори м а и з и л и — ^ а ц и ^ ат г а зриш- 
гап орпфиши' маънавий ^ и ёф а сшш белгпловчи термин 
с и ф а т н да комил инсон ёки ал ппсоп ал комил тушун- 
ч аси д ан фой да л ан ган . Комил инсон хусусидаги тасав- 
в у р л ар кейинчалик Абу На ср
ал-Форобий 
(875— 950) 
ва унинг и здошл а ри томонидан р и в о ж л а н т и р ш т б , ман- 
т и кд ан изчил ф а л с а ф и й ва ахлокий мазмун кэ сб этади. 
Комил инсон т а ъ л и ми Мухиддин Ибн ал - А р аб ий ( I I 65— 
1240) иииг нантенстик философия 
т уз и л ма с и д а
яна 
х а м тула ва б а т а фс ил р ав ишд а уз аксинц тоиди. Тур- 
к ия д а я ш аг а н шоир ва му т афа к к ир Абдуцодир Ж и л н й
(вафоти 1417) шу ном билап махсус ас ар ёзган «К ит об
ал-инсон ал-комнл». Хар и к ка л а
м у а лл н ф хам у злари- 
нинг ф а л с а ф и й ту з ил ма с н в а х д а т
у л - ву жу д
таълимо- 
тнни ас ос л аш учун комил инсон гоясидан фо й да ла и га к -
лар. Азиз ад Д ин М у х а м м а д Н а с а ф и й (XIII аср)'нйнг 
«Инсони комил» номли ас ар и маълум.
Комил инсон т аъ ли ми н ин г муайян таъснри Ал и шер
На во ийнинг ф а л с а фи й ва ахлокий 
^ а р ашл ар ид ' а >^ам 
уз аксини топган булиб, комил инсон гояси Суцрот, Аф- 
лотун, Арасту, И е к а н д а р З у л ^ ар н ай н , Фарход, Шир и н
сннгари ижобий 
1
\ ах. рамопларнииг о б р а з л а р и д а бадиий 
н ф о да ла н ад и. Шоир дост он л ар и да у л а р тарихий ш а хс л ар
с и фа т ид а 
т ал ^ и н
э тилмайди,
б ал ки унинг ахлокий 
д у н ё ^ а р а ш и г а
монанд 
бадиий 
о б ра з л а р ди р.
Ко мил
инсоннинг м а в ж у д ти мс о лл ар и си фа т и д а На во и й асар- 
л арининг махсус б о б л ар и да
Низомин Г ан жав и й , Ба-
хоуддии Н а к ш б а н д , Аб д у ра^мон
Ж о м и й
л ом л ар и ни
т н лг а олади. Шо ирн и нг т а ъ р иф и г а кура, н омл ар и зи кр 
э тилг ан ш а х с л а р д а юкс ак илм ( м а ъ р и ф а т ) ва са иъат- 
к о р л и к - а х л о к и й поклик ва м а ън а ви й
к а м о л а т
б ил ан 
узвий р а в и ш д а богланган. Б у холни биз Ф а р х д д обра^
174

---

з и д з б ат а ф с ил ва изчил 
г а в д а л ан нш и и и 
куришимиз 
му 
MKI I H.
Ф а р -.од На воийнннг ахлоций к а р а ш и г а монанд о б ­
раз, у комил инсонга 
хос б арча 
с н фа т ла рн и
у зи да 
му ж а с с ам л а н т и р г а н : Ф а рх од — рассом, мо.^ир с а нъ ат-
кор, уста, бнлимдон олим ва доно му т а фа кк ир, анни 
наг^тда у д о в ю р а к жа нг чи хамдир. Унда биз икки фа- 
зил атли сифатнинг, я ъ ни ^ и к м а т ва ннсонийликнинг 
узин и р а ви шд а и ф о да ла н иш и н и курамиз. Ш у н г а кура,
П а ио шши нг
и ж о б ий
(цахрамонларн 
б о ш^ а л а р н и н г
ж а б р - з у л м тортишнни, д ар д - х а с р а т л ар и нн кура р экан- 
лар, у л ар г а нисбатан ^ а м да рл нк , р ах м дн лл ик биланги- 
на чекланмай, б а л ки $ з л а р и
^ а м ёвуз к уч л ар га, зо- 
л и м л а р г а
к а р ш и б о р ад ил ар . Буни биз Фа рхрднинг
ёвуз к уч ла р г а к;арши 
ж а н г л а р и д а
к уришимиз 
м у м ­
кин.
Н а з о и й инсонн арв ар л н г и га хос хусусиятларни Ис- 
ка нд а р о б р а з и д а х ам к урн ш мумкин. М а ъ л у м к и , шоир- 
нинг ма цс ади И с ка н да р н ин г
б ос^ и нч шш к са рг узашт-
л а р и н н мад.угаш ва ул арни б ат а ф с ил т а с в и р л а ш эмас, 
б а л к и Ш а р ц
х а л ц л а р и
рив о ят ла р и д а кенг т а р ц а л г а н
бу о б р а з д а н фойда ланиб,
уз д унё ца р аши г а,
^зининг 
ижтнко'нн ва ахлокий г^арашларига муносиб одил 
под-
шо о б р азини я р а т и ш эди.
Умуман, достонда И с к а н д а р об ра з и Навоийнннг ах- 
л о^и й- ижт им оий и де ал иг а монанд тас ви рл ан и б, у етук 
о л и и
ва д о ни шм ан д подшо, 
нстеъдодли 
с а р к а р д а ва 
х а л ^ п а р в а р д а в л а т
арбоби 
с и ф а т и да
г а в д а л а н а д и .
Лини в а к т д а И с к а н д а р д а комил инсонга хос хусусият- 
л а р хсам т а с ви рл ан ад н: у д ил и ва ниятн пок, хайр-са- 
^оватли к а м та р и н ва мулойим шахе, доно подшо ва 
дунё си рл ар и н и - билишг а цизш^увчи а цл -з а к ов ат эгасн. 
Бу об рази н я р а т а р экан, На во и й узининг эзгу мацеа- 
д и — ж а м и я т н и хикмат,
а д о л а т ва инсонийлик й улла - 
р и б и л а н б о ш к а р и ш керак, деган фикрни илгари суради 
ва ум»: бадиий в ос и т а л а р ё рд а м п билан а с о с л а шг а ури- 
падп. с Саддий Н с ка н да р ий » достонида Н а в о ий инсон- 
нарв арл н ги н и нг Европа гу ма н и с т л ар и т а ъ л и м о т л а р н г а
,\амо>'анг купгина т омон л ари ни и ф о да ла н иш и н и кури- 
шимиз мумкин. Б у л а р инсонга мух а бб ат, унинг ацл- 
зикооагини у л утл аш, инсоннп ц а д р л а ш ва ^и моя 
1
\и- 
лпш, инсоннинг б ахт-саодати учун муносиб ша р т-ша - 
рои тл арн и я р а т и ш — идеал д а в л а т к ур н ш к а би гоял ар-
д/
1
и иборат.

---

Ма ъ л у м к и , уйгониш 
д а в ри
инс о нпарв арл иг ининг
гоявий асосини инсон шахсининг мустациллиги, унинг 
з^ар 
ц ан да й г ай р и таб ии й
(ило^ий) к у чл а р д ан
холи 
б у ли ши ' тугрисидаги ^ а р а ш т ашки л этади. Б у инсон- 
п ар в ар л ик н ин г умумий гоявий ма нб аи инсонни цадр- 
л а ш, унинг шахсини х урма т цилиш цоид ас ид ан и бора т 
эди. Б у ц оид ад ан и нс онпарв арликнинг фа л са фи й, си ё­
сий, ахлоций ва эстетик г оя л а рн келиб чицади. Уйго- 
ниш д ав р и и нс онпарв ар л иги мухим сиёсий г о я с и н и — 
одил иодшо раз^барлигида и де ал ж а м и я т вд'риш истаги 
т а ш к и л этади. Чунки инсоннинг я ш а ш и учун муносиб 
ш а р т - ш а р о и т л ар я р а т м а с д а н туриб, унинг орзу-умид- 
л арини юзаг а ч и ^ а р иш мумкин эмас. И н с о н п а р в а р л ик
д у нё ка р аши ни нг гояси 
инсон шахсининг фикр ва з?ис- 
сиёт эркинлиги тугрисидаги ц а р а ш л а р д а н и бора т эди.
Ренессанс 
инс онпарварлигининг 
бу 
хусус ия тл ари
На воийнинг и деал ж а м и я т ва комил инсон хусусидаги 
ц а р а ш л а р и д а куринади. Шо и р Ис ка н д а р н ин г ф а ол ия -
тини ку рс ат и ш о р к а ли и де ал
иодшо циёфаси, унинг 
в а з и ф ал а р и ,
и де ал
ж а м и я т
ха к и да ги 
та с ав ву рл ар и ,
уни б о шц ар иш й ул л ар и ту гр исида узининг г о ял ар и ва 
м а цс а дл а р нн и бадиий ш а к л д а баён этади.
Навоийнинг иисонга му^а бб ати унинг б ахтли я ш а ш и
учун муносиб ижтимоий му^ит я р а т и ш (идеал ж а м и я т
цуриш) з арурл и г ин и х,ам уз ичига олади. Унинг инсон- 
п а р в ар л иг ид а ахлокий ва сиёсий м а с а л а л а р н и н г уз а р о
б ир- би рл ар н билан узвий богланишнни к^рамиз. Ш о и р
уз ахлоций ва ижти мои й и де а лл ар и ни ю з а г а ч ицариш- 
нинг асосий воси тал ари н и и л м - м а ъ р и ф а г ва ахлоций 
тарб и я, деб биладн. Унинг фикрича,
илм дунёнй 
ба-
лиш, яхши-ёмоннн 
бир- биридан 
а ж р а т и ш
воситаси, 
ахл о ц и й- маън ав и й к а мо л ат г а, инсоннйликка олиб ке- 
лувчи воситадирки, у инсон ц албини бошца о д а м л а р г а
н ис ба тан
з^амдардлик ва мезф->му^аббат 
ути билан 
а л а н г а л а ш т и р у в ч и бир м а ъ н а ви й куч. Б у гоя Фарх,од 
о б р а з и д а р ав ша н ифода л ан ган . Фарз^однинг уз шахсий 
б а х ти га э ри ш и ш й улида м а ър иф ат , м а ъна вий к а м о л а т ­
га интилиши б о ш ^ а л а р г а нис ба тан з$ам му ха бб ат б ах ш
э тиш ор зу ла р и б илан узвий б оглангандир. Ш у н г а кура,
унинг фаол ияти, уз шахсий бахтиг а интилиши кенг и ж ­
тимоий ма ъно касб этади. Фарз^однинг муз^аббати эса 
бутун инсониятга мансуб ш а к л д а намоён булади.
Фарз^од инсон буюк и ш л ар н и руёбга ч и ^ а р и ш учун 
я р а ти л га н, бу й улдан уни з<;еч ц ан да й цийинч илнкл а р,
176

---

к у л фа т ла р , дард, ^ а с р а т л а р ^ а м тухтата олмайди деб 
1
\ арай д и, н а т и ж а д а унинг шахсий му ха бб атн узининг 
тор г а р а з г уй л ик мохиятини ва ша хво шшл иг и н н йу^о- 
тиб, буюк бир м а ън а ви й кучга а й л а н а д и . Бу куч Фар- 
л;од фа о ли я т и н ин г гоявий м а нб а и г а айланиб, уии оли- 
ж а н о б л и к
ва м а р д л ик к а ,
в аф о д ор л ик
ва 
дустлик- 
ни синашг а, з з г у о р зу л ар г а интилишг а д а ъ в а т этади.
Умуман, На воийнинг инсон ва унинг .^аёти ту гри си ­
даги м у л о х а з а л а р и д а ижтимоийлик, м а ъ н а ви й етуклик 
ва ахлокий поклик худ би н л ик да н устун туради, шоир
с а л а ф л а р и Форобий, Ибн Сино ва бонща м у т афа к -
к и р л а р сингари и л м - м а ъ р и ф ат г а ахлокий туе бераДи: 
илм а вв а л о инсоннинг 
м а ън а ви й
к а мо л а т г а э р и ш и ш 
воситаси булиши ке рак. Ил м,
ж у м л а д а н
фи л о с офи я
з^ам, ки ши ла р ни
ю кс ак
ф а з и л а т л а р г а
ж а л б
этиш,. 
у л а р н и бойлик ва шон-шузфат, яъни инсон дилини вас^ 
ва с а г а солувчи мол-дунёга, н а р с а л а р г а нис ба тан з^ирс 
^ у й м а с ли к руанда 
т а р б и я л а ш
цуроли. 
Навоийнинг 
фикрича, инсоннинг 
цад р- цнммати 
унинг мол-мулкй 
ёки
нжтимош"| келиб чнцншн билан эмас, б алки у нин г
м а ън а ви й киёфаси, 
ахлоцмй 
емфатлари 
билам 
у л ча -
нади: