Doç. Dr. Cihan bulut elçin SÜleymanov döVLƏt maliYYƏSİ Bakı 2013 qafqaz universiteti

1.4. DÖVLƏT MALİYYƏSİNİN TARİXİ

Maliyyə hadisələrinin tarixi incələndiyində, ibtidai dövr və orta əsrlərdəki maliyyə hadisələri ilə bugünkü, maliyyə hadisələrinin son dərəcə fərqli olduğu görünür. Bu fərqlilik dövlətin maliyyə quruluşundakı rolu və vəzifəsindəki dəyişmələrdən meydana gəlmişdir. İbtidai dövr və orta əsr iqtisadiyyatı daha çox kənd təsərrüfatına bağlı və ev təsərrüfatı iqtisadiyyatı tərkibli idi. Yəni istehsal daha çox fərdi və ailəvi ehtiyacları qarşılamaq üçün idi. Bu dövrdə bazar iqtisadiyyatı inkişaf etməmişdi. Bu dövrlərdəki dövlət xidmətləri əsas etibarı ilə cəmiyyətin daxili və xarici təhlükəsizliyinin təmin edilməsi ilə məhdudlaşırdı. Bu xidmətlərin qarşılanması üçün dövlət sahib olduğu ərazilərdən əldə etdiyi gəlirlərlə, fərdlərin bir qisminin dövlət xidmətlərində məcburi çalışdırılması kimi metodlardan istifadə edirdi.

Orta əsrlərin sonlarına doğru insanların hüquq və azadlıqları gündəmə gəlməyə başlamışdır. İngiltərədə 1215-ci ildə Kral Jhona qəbul etdirilən “Magna Carta Libertatum” (Böyük Azadlıq Fərmanı) ilə Kralın vergi qoyma səlahiyyəti məhdud-laşdırılmışdır. Kral millətə bəxş etdiyi bu fərman ilə ölkədə hər cür verginin “Common Council” adı verilən bir məclis tərəfindən qoyula biləcəyini qəbul et-mişdir.

Bu dövrdə maliyyə mövzuları ilə bağlı metod və qaydalar xüsusilə dini əsər-lərdə yer almaqda idi. Dövlət idarəsinin dini qaydalara görə aparılması fikirləri irəli sürülmüşdür. Bu səbəblə hökmdarların dini hökmlərə bağlı olmaq şərti ilə məsu-liyyət daşımaları qəbul edilmişdir.

XIV əsrdə İbn Xaldun (1332-1406) bir tarix fəlsəfəçisi, eyni zamanda, sosiolo-giya elminin mənsubu olaraq, “Müqəddimə” adlı əsərində dövlətin tarix və sosial hadisələrə yön verən təsirlərini tədqiq etmiş, siyasi analizlər aparmış və iqtisadi mövzulara da yer ayırmışdır. İbn Xaldun bu çərçivədə ehtiyac və iş bölümü, iqtisadi inkişaf, əmək və istehsal, ticarət fəaliyyətləri və dövlət, vergi yükü kimi mövzulara da geniş ölçüdə yer ayırmışdır.

İbn Xaldun dövlətin fərdlərdən artıq vergi almaqla gəlirlərini artırmayacağını, ağır vergi yükünün dövlət gəlirlərini düşürəcəyini irəli sürmüşdür. İbn Xaldun ver-gi yükünün yüksək olmasının xalqın əmək fəaliyyəti əzmini qıracağını və bunun nəticəsi olaraq istehsalın geriləməsi ilə birlikdə dövlətin gəlirlərinin də azalacağı fikrini müdafiə etmişdir. O, dövlətin ticarət fəaliyyətləri ilə məşğul olmasına da qarşı çıxmışdır. Ona görə dövlətin ticarət fəaliyyətlərinə girməsi iqtisadi quruluşu pozur və sərbəst rəqabətin inkişafının qarşısını alır. Filosof dövlətin vəzifəsinin insanlar arasında sülh və əmin-amanlığı bərqərar etməkdən ibarət olduğunu bildirmişdir.

“Müqəddimə” adlı əsərində hökmdarın xalqdan artıq vergi alması, xalqın yoxsullaşmasının və sonda dövlətin yıxılmasının bir səbəbi olaraq göstərilmişdir. Hökmdar və ətrafının lüks həyat tərzi və israfa yol verməsi artıq vergi almaq ehtiyacını, artıq vergi almaq da ədalətsizliyi artırır. İbn Xaldun şəffaf davranmayan və vergi yükünü artıran, monopoliya yaradan, xalqın sərvətinə haqsız yerə əl qoyan hökmdardan xalqın dəstəyini qazanacağına yox, əksinə itirəcəyini və xalqın dəstəyini itirən hökmdarın da asanlıqla ölkəsini də itirəcəyini qeyd etmişdir.

A. MERKANTİLİZM

Orta əsrlərin axırlarına yaxın bir çox ölkələrdə ticarət inkişaf etmiş, daxili bazarlar genişlənmiş və beynəlxalq ticarət artmışdır. Ticarətin fərdləri və ölkələri zənginləşdirdiyi inancı bir iqtisadi sistem halına gəlmiş və buna Merkantilizm adı verilmişdir. XVI - XVIII əsrlər arasında mövcud olan bu nəzəriyyədə məqsəd ölkəni zənginləşdirməkdir.

Merkantilizmdə əsas nəzəriyyə dövlətin zənginliyidir. Merkantilist alimlər döv-lətlərin zənginliyini sahib olduqları qızıl və gümüş ilə ölçürlər. Onlar xarici ticarətin dövlətlərin zənginləşməsindəki rolu üzərində əhəmiyyətlə dayanmışlar. Xarici ticarəti inkişaf etdirə bilmək üçün milli iqtisadiyyat inkişaf etdirilməlidir. Dövlət, lazım olsa, milli iqtisadi proseslərə müdaxilə etməlidir. Bu dövrdə dövlətə aid xərcləmələr artma meyli göstərmişdir. Dövlət müdaxiləsinin genişlənməsi ilə yeni tip bir gəlir qaynağı olaraq qəbul edilən hökmdar imtiyazları və bunlara dayanan gəlirlər də gəlir olaraq qəbul edilmişdir. Merkantilist iqtisadçılara görə vergilər, dövlət xərcləmələrini qarşılamada ən əhəmiyyətli qaynaq deyil. Amma verginin qanuniliyini müdafiə edən fikirlər də ortaya atılmaqdadır. Vergini dövlətin fərdə təmin etdiyi qoruyucu əməliyyatların bir qarşılığı sayan nəzəriyyələr Merkantilist alimlərin fikirləri arasında yer almaqdadır. Yenə bu dövrdə dövlət borc miqdarları artmağa başlamışdır. Hökmdarlar, xüsusilə müharibə xərcləri üçün tez-tez borc almağa başlamışdır. Merkantilist yazarlar arasında, məhsuldar xərcləmələrin borc ilə qarşılana biləcəyini müdafiə edənlərə də rast gələ bilərik. Ancaq əksəriyyət, borclanmanın bir maliyyə vasitəsi olaraq çox təhlükəli olduğunu iddia edir. O dövrdə Dövlət Büdcə Sistemi hələ bir qurum olaraq inkişaf etməmişdir. Ancaq büdcə haqqı ilə əlaqədar ilk addımlar bu dövrdə atılmışdır.

Bu dövrdə Jean Bodin “Dövlət Haqqında Altı Kitab” adlı əsərində maliyyə mövzularına geniş yer ayırmış və cəmiyyət üçün maliyyənin insan vücudundakı sinir sisteminə bənzədiyini müdafiə etmişdir. Filosof dövlət gəlirləri üzərində dur-muş və əhəmiyyətinə görə gəlirləri aşağıdakı kimi sinifləndirmişdir.

1. Dövlətin öz ərazisindən əldə etdiyi gəlirlər;

2. Müharibələrdən əldə edilən qənimətlər;

3. Vətəndaşlardan məcburi olaraq alınan vergilər, bəxşişlər və yardımlar;

4. Gömrük vergiləri;

5. Digər vergilər.

Fransız Bodin hökmdarın vergi qoymada istifadə etdiyi üsullar üzərində də durmuş və hamıya tətbiq olunan vergilərin daha dürüst olacağını müdafiə etmişdir.

Merkantilizm zamanında dövlət xərcləmələrində artım olmuşdur. Dövlət ticarəti asanlaşdırmaq məqsədi ilə yollar çəkmiş və xarici ticarəti təşviq etmişdir. Yenə bu dövrdə hökmdarın şəxsi əmlakı ilə dövlətin mülkü arasında fərq qoyulmağa çalışılmışdır. Dövlətin təhsil, səhiyyə, məhkəmə kimi xidmətləri gördüyü zaman, xalqdan bu xidmətlərin maliyyəsində iştirak etməsini istəmək haqqına sahib olduğu müəyyən edilmişdir. Merkantilistlər vergini dövlətin vətəndaşlarına təmin etdiyi malının və canının təhlükəsizliyinin qarşılığı olaraq qeyd etmişdirlər. Yenə bu dövrdə azadlıqlar bir az daha genişlənmiş və 1688-ci ildə İngiltərədə qəbul edilən “Bill Of Rights” (Hüquqlar Qanunu) ilə vergi və oxşar gəlirlərin ancaq parlamentin icazəsi ilə yığıla biləcəyi təkrar edilmiş və daha əvvəl, 1215-ci ildə “Magna Carta” ilə qəbul edilmiş olan bir neçə hüquqlar genişləndirilərək, dövlətin gəlir və xərclərinin miqdarı və həcmi parlamentin səlahiyyətinə verilmişdir .

B. KAMERALİZM

İngiltərə və Fransada merkantilizmin həyata keçirildiyi XVI - XVIII əsrlərdə Almaniya və Avstriyada merkantilist nəzəriyyəni müdafiə edən alimlərə Kamera-list adı verilirdi. Bu dövrdə Almaniyada hələ milli birlik qurulmamışdı. Mərkəzi dövlət olmadığına görə kiçik Alman dövlətləri (feodal bəyliklər,ya da krallıqlar) öz maliyyə siyasətlərini özləri müəyyən edirdilər. Ən güclü dövlət olan Prussiya tətbiq etdiyi merkantilist siyasətlər sayəsində digər krallıqları hökmranlığı altına sala bil-mişdir.

Alman kameralistləri dövlətin zənginləşməsi üçün təkliflərlə çıxış etmiş və bu-nun üçün ölkədəki kənd təsərrüfatı, mədən sənayesi, meşəçilik və sənaye fəaliyyət-lərinin dövlət tərəfindən dəstəklənməsini müdafiə etmişdirlər.

Prussiya Kralı güclü bir ölkə üçün güclü bir orduya sahib olmaq fikri üzərində durmuş və istehsalın artmasına əhəmiyyət vermişdir. İstehsalın artması ilə birlikdə vergi gəlirlərinin də artacağı gözlənilmişdir.

Kameralistlər merkantilistlərə nəzərən daha faydalı dövlətçilik siyasətini dəs-təkləyirdilər. Almaniyada kameralistlərin çoxu dövlət dairələrində, ya da saraylarda çalışan məmurlar idi. Onlar ölkənin bir çox fərqli problemləri ilə bağlı olaraq hazır-ladıqları planlarda dövlətçiliyi müdafiə etmişdirlər.

C. FİZİOKRATLAR

XVIII əsrin ortalarında Fransada ortaya çıxan bu nəzəriyyə iqtisad elminin tə-məl əsaslarını Açıqca ortaya qoyan bir inkişaf olaraq qiymətləndirilə bilər. Fiziok-ratik iqtisadi nəzəriyyə sahibləri liberal kapitalizm nəzəriyyəsinin baniləri sayıl-maqdadır. Bu nəzəriyyə məktəbinin qurucusu Fransız elm adamı Dr. Quesneydir (1739-1817). Bu nəzəriyyəni müdafiə edənlər, istehsalın real qaynağının torpaq ol-duğunu və cəmiyyət həyatının təbii nizam qaydalarına görə işlədiyini irəli sürmüş-lər. Bu səbəbdən də dövlətin bu prosesə müdaxiləsinə qarşı idilər. Sərvətin tək qaynağı olaraq kənd təsərrüfatı mallarının istehsalını qəbul edən fiziokratlar, dövlətin daxili və xarici təhlükəsizliyi təmin etməsini, ikinci dərəcəli xidmətlərin yerinə yetirilməsini və iqtisadiyyata müdaxilə edilməməsini təklif etmişdirlər.

Fiziokratlara görə yeganə istehsal fəaliyyəti olaraq kənd təsərrüfatı qəbul edil-diyindən, tək bir vergi alınmalı və bu gəlirlə dövlət xərcləri qarşılanmalıdır. Belə bir verginin həm asan alınacağını, həm də yığım məsrəflərinin az olacağını proqnoz-laşdırmışdırlar. Ticarət və sənaye fəaliyyətlərini məhdud fəaliyyətlər olaraq dəyər-ləndirən fiziokratlar, bu fəaliyyətlərdən alınacaq olan verginin kənd təsərrüfatına təsir göstərəcəyi fikrini müdafiə etmişdirlər. Onlara görə vergilərin artırılması gə-lirləri və sərmayələri azaldır və bu səbəbdən də iqtisadi həyata mənfi təsir göstərir.

Fiziokratlar liberalizmin ilk nəzəriyyəçiləridir. Onlar iqtisadiyyata dövlət mü-daxiləsinə qarşı çıxmış, dövlət fəaliyyətini idarə edən bir təbii nizamın möv-cudluğuna inanmışdırlar. Bu təbii nizamın təbii işləyə bilməsi üçün dövlət müdaxi-ləsinin mümkün olan minimum həddə azaldılmasını, bunun üçün də dövlət xərclə-rinin azaldılmasını tövsiyə etmişlər. Ehtiyac halında onlar borclanmağa müraciət edilməsinə etiraz etməmişdirlər. Həddindən artıq dövlət xərclərinin çox və müxtəlif vergi almağa məcbur edəcəyini, bunun da təbii nizamı pozacağını müdafiə etmişlər. Fiziokratların vergi haqqındakı nəzəriyyəsi "tək və bilavasitə vergi"dir. Dövlət xərcləri azaldılmış olacağı üçün tək bir vergidən təmin ediləcək gəlirin kafi olacağı nəzəriyyəsi hakimdir. Əkinçilik maliyyəsinin xaricindəki bütün sektorların qeyri-məhsuldar olması və real qazancın yalnız torpaqdan təmin edildiyi şəklindəki fikirləri nəticəsində tək verginin əkinçilikdən alınmasını müdafiə etmişdirlər. Digər sektorların vergiləndirilməsini lazımsız və qeyri-iqtisadi görmüşdürlər, əkinçilik xaricindəki bütün vergilərin nəhayət əsas təbii resurs olan torpaq üzərində qalaca-ğını müdafiə etmişlər.

D. KLASSİK LİBERAL NƏZƏRİYYƏÇİLƏR

XVIII əsrin sonlarında qapalı iqtisadiyyatların yerinə dünyaya açıq və beynəl-xalq ticarətə əsaslanan bir iqtisadi quruluşun təməli atılmağa başlanılmışdır. Yeni qitələrin kəşf edilməsi, yeni xam maddə qaynaqlarının tapılması ilə birlikdə daxili və xarici bazarlarda nəzərə çarpacaq irəliləmələr olmuşdur. XVI əsrdən etibarən sənayeləşmədə meydana gələn irəliləmələr ilə birlikdə qapalı iqtisadi məkan ortadan qalxmışdır. İstehsal sahəsində meydana gələn yeniliklər beynəlxalq əlaqələrin və fəaliyyətlərin artmasına səbəb olmuşdur. Bu irəliləmələr qarşısında müdaxiləçi bir siyasət aparılmasını dəstəkləyən merkantilizm keçəriliyini itirmişdir.

Bu yeni dövrdə ortaya atılan iqtisadi nəzəriyyələrin sahibləri klassik iqtisad-çılar olaraq anılmaqdadırlar. Klassik iqtisadçıların başlıcaları Adam Smith (1723-1790), David Rikardo (1772-1823), Jean Baptist Say(1767-1832) və John Stuart Milldir. Klassik iqtisadi nəzəriyyənin banilərindən Adam Smithin 1776-cı ildə yazdığı “Millətlərin zənginliyi, mahiyyəti və səbəbləri üzərinə bir tədqiqat” adlı əsəri, ən çox söz edilən və oxunan bir kitab olmuşdur. Adam Smithə görə iqtisadi həyatda təbii bir intizam vardır. İqtisadi quruluşların özü özündən yarandığını və bu təbii intizamın pozulmamağı üçün dövlətin mümkün olduğu qədər müdaxilə et-məməyi lazımdır. Adam Smithə görə dövlətin vəzifəsi ölkənin milli müdafiəsini və daxili təhlükəsizliyini təmin etməkdir. Dövlət ayrıca yaşayış yerlərinin yenilənməsi, təhsil və digər ikinci dərəcəli xidmətlərin yerinə yetirməsi üçün vardır. Klassik Liberal nəzəriyyəsi, A. Smithin mənimsədiyi əsas nəzəriyyə "Laissez-faire Laissez-paire"də (Buraxın etsinlər, buraxın keçsinlər) ifadəsini tapmışdır. Bu yanaşmaya görə, dövlət yalnız qanun və hüquq nizamını davam etdirərək, xüsusi mülkiyyəti qorumalı və müqavilələrin tətbiq oluna bilməsi üçün lazımlı mühiti hazırlamalıdır. Beləcə, övlətin iqtisadiyyata qarışması minimum səviyyədə tutularkən, bütün iqtisadi fəaliyyətlər bazar iqtisadiyyatı tərəfindən yerinə yetirilməlidir. A. Smith "Laissez-faire" yanaşmasını mənimsəməklə birlikdə, qısa dövrdə xərcləri qarşılana bilməyən şəxslər tərəfindən qazanclı görülməyərək, reallaşdırıla bilinməyən mütə-rəqqilik proyektlərinin dövlət tərəfindən yerinə yetirilməsini müdafiə etmişdir. Be-ləcə dövlətin iqtisadiyyatdakı rolu, müdafiə etmə, ədalət və icra etmə orqanının funksiyalarını yerinə yetirəcək səviyyədə məhdudlaşdırılmışdır.

A. Smith, özəl təşəbbüsün cazibədar görmədiyi işlərlə, gücünün üstündə olan işlərin dövlət tərəfindən edilməsini uyğun görmüş və cəmiyyət halında yaşayan insanların ehtiyaclarını ikiyə ayırmışdır:

1- Dövlət tərəfindən qarşılanan milli müdafiə, ədalət, diplomatik xidmətlər kimi dövlətin birinci dərəcədəki ehtiyacları

2-. Özəl sektor tərəfindən qarşılanmadığı ya da kifayət qədər qarşılana bilin-mədiyi zamanlar dövlətin qarşılaması lazım olan milli təhsil, səhiyyə xid-mətləri kimi dövlətin ikinci dərəcədəki ehtiyacları.

Klassik Liberal dövlət anlayışı içində A. Smithin nəzəriyyələri əhəmiyyət qa-zanmaqdadır. Çünki dövlət ehtiyaclarının ikiyə ayrılması və bu ehtiyacları qarşıla-yan sahələrin ifadə olunmağa çalışılması, dövlət iqtisadiyyatının ilk izlərini daşıyar.

Adam Smith dövlət gəlirlərini özəl gəlirlər və vergi gəlirləri olmaq üzrə iki qrupa ayırmışdır. Dövlətin özəl gəlirləri, dövlətə aid olan torpaqlardan, sərmayə-lərin işlədilməsindən əldə edilən gəlirlərdən ibarətdir. Vergilər isə torpaq kirayə-sindən, sərmayə gəlirindən və maaşlardan alınır. Alınan vergilər dürüst olmalı, nə faizdə alınacağı qabaqcadan bəlli olmalı, uyğun zamanda alınmalı və faydalı ol-malıdır. Bir vergi sisteminin sahib olması vacib olan bu prinsiplər, bu gün daha ke-çəriliyini qorumaqdadır.

Klassik iqtisadçılardan D.Rikardo vergi dərəcələrinin yüksək olmasının isteh-sala mənfi yöndə təsir edəcəyini müdafiə etmişdir. Ona görə kirayədən alınan yük-sək vergilər torpaq əkimini məhdudlaşdıra bilər. Əmək haqlarından alınan vergilər isə işçinin əmək haqqının yüksəldilməsini labüd edəcəyindən, gəlirlərin düşməsinə yol açar. Qazanclardan alınan vergilər qazancın marjını azaldaraq, sərmayələri azaldır. O, gəlirdən alınan vergilərin yerində olduğunu irəli sürmüş və sərmayədən alınan vergilərin isə zamanla ölkənin istehsal gücünü azaldacağını müdafiə et-mişdir.

Məzmununu söyləmək lazımdırsa, bugünkü mənada sərbəst bazar iqtisadiyya-tının qurucuları olaraq qəbul edilən klassiklər dövlətin fəaliyyətlərini ölkənin daxili və xarici təhlükəsizliyini təmin etməklə məhdud tutmuşlar. Onlar iqtisadiyyatda öz- özündən yaranan təbii bir intizam olduğunu müdafiə etmişlər. Klassiklərə görə adətən gizli bir əl həm fərdlərin, həm də dövlətin mənfəətlərini maksimum səviyyədə tənzimləyir. Bunlara görə belə bir quruluşun axsamadan işləyə bilməsi üçün, vergilərin tərəfsiz olması, yəni dövlətin aldığı vergilərin fərdlərin iqtisadi qərar və seçimlərinə təsir etməməsi vacibdir. Onlar dövlətin vergiləri bir iqtisad siyasət aləti olaraq istifadə etmələrinə qarşıdırlar. Onlara görə dövlət xərcləri artarsa, vergilərin də artırılması zərurəti ortaya çıxar. Bunun üçün dövlət xərcləri məhdud həcmli olmalıdır.

Klassik maliyyəçilər dövlət xərclərinin məhdud olmasını istəyirlər. Xərclər az olsa, vergilər də ona görə nizamlanacaq. Belə olsa, bir gizli əlin özbaşına həm fərdi, həm də ictimai mənfəətlərin mümkün olan ən yaxşı şəkildə təşkil edilməsini təmin etdiyi təbii nizama müdaxilə zərurəti olmayacaq. Dövlət, təbii ki, ictimai ehtiyacların tələb etdiyi xərclərin yükünü vətəndaşlar arasında bölüşdürəcək. Ma-liyyə bu bölüşdürməni ən yaxşı şəkildə aparmağı təmin edəcək qanunları araşdıran bir elmdir. Bütün bu qanunlar işığında ilk zamanlarda ictimai fəaliyyətlərin yaxşı icra edilməməsinə qarşılıq, özəl sektorun müvəffəqiyyət qazanması liberalizmin də güc qazanmasına gətirib çıxarmış və bu nəzəriyyə altında, dövlətin vəzifələrinə sərt bir sərhəd çəkilmiş və "jandarma" rolundan kənara çıxilmamışdır.

E. KEYNES NƏZƏRİYYƏSİ.

John Maynard Keynes (1883-1946), klassiklərin bu fikirlərini tənqid etmiş və iqtisadiyyatda klassiklərin irəli sürdükləri kimi hər zaman öz- özündən yaranan bir nizamın mövcud olmadığını müdafiə etmişdir.

1929-cu ildə meydana gələn Böyük İqtisad Böhranında iqtisadiyyatda durğun-luq dövrünün çox uzun davam etməsi, klassiklərin müdafiə etdikləri təbii rejim nəzəriyyələrinin sarsılmasına səbəb olmuşdur. Keynes dövlətin müdaxiləsi olmadan iqtisadiyyatın durğunluq dövründən çıxa bilməyəcəyini isbat etməyə çalışmışdır.

Klassik iqtisad nəzəriyyəsini mənimsəyənlər böhranın keçici olduğunu və qısa bir zamandan sonra pozulan quruluşların yenidən qurulacağını müdafiə etmişdirlər. Ancaq böhranın uzanması hökumətləri bir sıra yeni tədbirlərə əl atmağa məcbur etmişdir. Dövlət maliyyə vasitələrindən istifadə etməklə, xüsusilə dövlət xərcləri yolu ilə işsizliyin ortadan qaldırılmasında və iqtisadiyyatın tam məşğulluqla yenidən düzəlməsində təsirli olmuşdur. Durğunluq səbəbi ilə istehsalın azalması vergiləndirilə bilən qaynaqların da azalmasına yol açdığından, dövlət xərcləri klassik iqtisadçıların şiddətlə qarşı çıxdığı borc alma və pul kəsmə yolu ilə qarşılanmışdır. Bu dövrdən etibarən iqtisadiyyatda dövlət müdaxiləsinin başlanması xüsusilə İkinci Dünya Müharibəsindən sonra sosial rifahın geniş kütlələrə yayılması məqsədi ilə tədricən artmışdır. Dövlət bu dövrdə ödəmə gücü yüksək olan sahələrdən topladığı vergilərin bir hissəsini xalqın bir qisminə transfer xərcləri vasitəsilə çatdırmağa başlanmışdır. Bu yeni dövrdə dövlət iqtisadiyyatda müəyyən bir böyümə sürətinin və istiqrarın təmin edilməsi ilə, gəlirlərin paylaşılmasında ədalətin bərqərar edilməsi üçün ən çox maliyyə vasitələrindən istifadə etməyə başlamışdır. Bu səbəblə günümüzdə maliyyə hadisələrinin əhəmiyyəti keçmişə nəzərən daha çox artmışdır.

1929-cu il iqtisadi böhran üzərindəki müşahidələrindən yeni bir qayda ortaya qoyan Keynes, müasir iqtisadi nəzəriyyənin təməlini qoymuş, dövlətin iqtisadi sahədəki tərəfsizlik siyasətini tənqid etmiş və dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsinin zəruri olduğunu müdafiə etmişdir.

Liberalların pul siyasəti Keyneslə birlikdə maliyyə siyasətinə çevrilmiş və döv-lət maliyyəsinin ümumi iqtisadiyyat içərisindəki payı artırılmışdır. İqtisadiyyatda tarazlığın təmin edilməsində tək çarə olaraq görünən ictimai xərcləmələr, dövlət iqtisadiyyatı ilə özəl sektoru əməkdaşlığa məcbur etmişdir. İqtisadiyyatda əhəmiy-yətli bir struktur tərəfindən nöqsanın mövcud olduğunu və bazarın öz gücü ilə bu struktur tərəfindən bu nöqsanı aradan qaldıra bilməyəcəyini ortaya qoyan Keynes, xüsusilə davamlı və məşhur işsizliyin bir iqtisadiyyatda ən böyük təhlükəni yara-dacağını müdafiə edərək, tam məşğulluğu təmin edəcək tədbirlərə əl atılmasını irəli sürmüşdür.

Keynesə görə klassiklərin irəli sürdükləri “Laissez-faire“ bir siyasət deyil. Keyneslə birlikdə müdaxiləçi bir iqtisad siyasəti ilə, maliyyə vasitələrı iqtisadiyyat içində "müdaxilə vasitəsi" olaraq istifadə edilməyə başlanmışdır. Böyük iqtisadi böhran və Keynesçi fikirlərdən qazanılan məlumatlar, maliyyə vasitələrinın daha geniş sahələrdə çox müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilə biləcəyini öyrətmişdir.

Dövlət xərclərinin, büdcənin, xüsusilə vergi sisteminin və borcların müxtəlif iqtisadi, ictimai, siyasi məqsədlərin reallaşdırılmasında istifadə olunacağı aydınlaş-dıqca vasitələrdə də müxtəlifliklər və inkişaf olmuşdur. Belə ki ortaya tamamilə yeni bir anlayış ilə birlikdə, yeni bir maliyyə sistemi, onu istifadə edən bir siyasət və maliyyə idarə anlayışı çıxmışdır. Bu da dövlət maliyyəsinin ümumi iqtisadiyyat içərisindəki payını olduqca artırmışdır.

Artıq dövlət, fərdin və dövlətin iqtisadi rifahını, daha ümumi ifadə ilə, ictimai rifahını artırmaq üçün alınması zəruri olan iqtisadi siyasət tədbirləri ilə, iqtisadi hə-yatdakı sabitlikdən, vətəndaşların müəyyən bir gəlir və rifah səviyyəsinə çatdırıl-masından, iqtisadi həyatın davamlı bir inkişaf sürəti içində olmasından məsul olmaqdadır. Bu səbəblə özəl mülkiyyət və təşəbbüsə qarşı olmayıb tamamlayıcı, istiqamətləndirici xarakter daşımaqdadır.