Doç. Dr. Cihan bulut elçin SÜleymanov döVLƏt maliYYƏSİ Bakı 2013 qafqaz universiteti

1.8.ƏTRAF TƏSİRLƏR

Bazar müvəffəqiyyətsizliklərinin bir başqa növü, dövlət mallarının ortaq isti-fadə xüsusiyyətindən qaynaqlanan ətraf təsirlərdir. Bir fərd ya da firma iqtisadi bir fəaliyyətdən təmin etdiyi fayda xaricində, digər fərd və ya firmalara da fayda verir və ya zərər verirsə, yan təsirlər meydana gəlmiş olur. Yayılan yan təsir faydalı isə faydalı yan təsir, zərər isə zərərli yan təsir adlanır. Bu şəkildə çıxarılan faydalar və ya zərərlərdən təsirlənən vahidləri məhrum buraxmaq qeyri-mümkün və ya çox bahadır. Bu səbəblə ortaya çıxan faydalı yan təsir və zərərli yan təsir qiymət sisteminin xaricində ortaya çıxmaqdadır. Başqa sözlə yan təsiri bu şəkildə təyin etmək lazımdır; iki iqtisadi vahidin istehsal və ya istehlak fəaliyyə-tindən, üçüncü kəslərin qiymət mexanizmi xaricində fayda və ya zərər görməsidir. Məsələn, bir şəhərdə olan bir toxuculuq fabrikinin tullantılarının şəhər içindən keçən bir çaya axıdılması nəticəsində ortaya çıxan pis qoxular fərdlərin fayda funksiyalarına, eyni zamanda çayda qayıq kirayəyə götürən administratorun istehsal funksiyasına mənfi təsir etməkdədir.

Digər iqtisadi vahidlərə yayılan faydalar və zərərlər hesaba qatılmır. Başqa sözlə ətraf təsirlər qaynaqların səhv bölüşdürülməsinə səbəb olmaqdadır. Zərərli yan təsir ortaya çıxdığında, məsələn istehsal səviyyəsi dövlətin qəbul etdiyi səviy-yənin üzərində olacaq. Bir başqa deyimlə, qaynaqlar həmin mala çox təsir edilmək-dədir. Faydalı yan təsir bəhs edilən olduğunda isə qaynaqlar kifayət qədər təsis edilmədiyindən, dövlətin istədiyi səviyyədən daha az istehsal ortaya çıxacaq. Nəticə olaraq, yan təsirlər ortaya çıxdığında bazar iqtisadiyyatı qaynaqları səhv təsis etməkdədir.

Ətraf təsirlərin əhəmiyyətli bir səbəbi mülkiyyət haqlarının təyin oluna bilmə-məyi və ya bu haqların tətbiq olunmasındakı çətinliklərdir. Ortaq mallardan söz edildiyində ovlanma sahələrinin hər hansı bir ictimai müdaxilə olmamağı və dəniz ortaq malının mülkiyyətinin heç bir kimsədə olmamağından qaynaqlanmaqdadır. Bu ortaq mal birinin mülkiyyətində olmağıyla, mülk sahibi, məsələn, istifadə üçün bir qiymət qoyaraq həddindən artıq istifadənin ortaya çıxmasını maneə törədə bilə-cək. Bu cür xarici zərərlərdə mülkiyyət haqlarının təyin olunması və tətbiq olun-masındakı çətinliklərin yanında ortaq malın istifadəsindən məhrum buraxmaq da qeyri-mümkündür.

Bu səbəblə ictimai faydanı düşünərək dövlətin tənzimləməsi lazımdır. Hər han-sı bir tənzimləmə edilmədiyində zərərli yan təsir piyada fəaliyyət optimalın üzə-rində olacağından, dövlətin etməsi lazım olan fəaliyyət səviyyəsini aşağıya çəkmək olacaq. Faydalı yan təsir vəziyyətində isə, yan təsir piyada vahid yaydığı faydanın fərqində olmadığı və bu yan təsiri qiymətləndirmədiyi üçün optimalın altında fəa-liyyətdə vardır. Bu səbəblə xarici fayda vəziyyətində dövlətin fəaliyyət səviyyəsini artırma istiqamətində tənzimləmə etməsi lazımdır.

İctimai mallarda ortaya çıxan məlumat problemi ətraf təsirlərdə də dövlət ma-liyyəsinin qarşısına çıxmaqdadır. Optimal fəaliyyət səviyyəsi üçün xarici fayda və ya zərərdən təsirlənən fərdlərin nə qədər təsirləndikləri bilinməlidir. Bu məlumat isə fərdlərlə könüllü olaraq aparılmamaqdadır. Hava çirkliliyi yaradanların at-mosferi istifadə etməkdən saxlamanın qeyri-mümkünlüyü və ya mal varlığı haqla-rının tətbiq olunmasındakı çətinlik səbəbi ilə, dövlətin qaynaq bölüşdürülməsini dövlət faydasına tənzimləməsi lazımdır.. Xarici fayda da isə istehsal və ya istehlak fəaliyyətini artırma istiqamətində təşviq edilməsi lazımdır. Bu vaxt alınacaq tədbir-lərlə əlaqədar olaraq, dövlət malı xüsusiyyətlərinə bənzərliyi səbəbi ilə dövlət mal-larında olduğu kimi məlumat problemini ehtiva etdiyini xatırlatmaqda fayda vardır.

1.9. RİSK VƏ XAOS

Rəqabətli qiymət sistemində tam məlumata sahib olmağın lazım olduğu ifadə olunmuşdur. İstehsalçıların və istehlakçıların iqtisadiyyatdakı bütün malların indiki və gələcəkdəki qiymətlərini bildikləri düşünülməkdədir. Ancaq gələcəkdəki qiy-mətlərin məchulluğu mövzu baisdir. Çünki gələcəkdəki iqlim şərtləri, zövqlər və seçimlərdə, texnologiyada ortaya çıxacaq müxtəlifliklər qiymətlərin dəyişməsinə səbəb olacaq. Gələcəkdə meydana gələcək riskləri tam mənasıyla bilən fərdlər, gə-ləcəkdəki mal və xidmət tələblərini də qəti olaraq müəyyən edə biləcəklər. Beləcə, gələcəkdə hər bir mal və istehsal faktoru üçün bazarlar meydana gələcək. Bu şərt-lərdən ibarət olan bazarlar, gələcək bazarlar (future markets) olaraq adlandırılmaq-dadır. Gələcəkdə meydana gələcək risklər tam olaraq bilindiyində, gələcək bazar-larda mövcud olan qiymətlərdə bazar effektıv işləyəcək.

Ancaq gələcəkdəki xaoslar gələcək bazarların ortaya çıxmasına maneə törət-məkdədir. Bu səbəblə gələcək bazarlarının real həyatda meydana gəlməsinin çətin-liyi, bazar müvəffəqiyyətsizliklərinin olmasına səbəb olmaqdadır. Real həyatda yalnız bəzi mal və xidmətlər üçün gələcək bazarlar meydana gələ bilməkdədir. Məsələn, sığorta şəhadətnamələri gələcəkdəki qəza və ya ölüm kimi bəzi risklərə qarşı "qoruma" tələblərini qarşılamaqdadır. Ancaq çox az sayda mal və xidmətdə bu bazarlar meydana gəlməkdə və bu bazarların rəqabətçi olduqlarının deyilməsi mümkün deyil.

Gələcək bazarların meydana gələ bilməməsi üçün iki səbəb vardır. Birincisi, bu cür bazar meydana gətirmənin əməliyyat xərclərinin çox yüksək olmasıdır. İkin-cisi, asimetrik məlumat problemidir. Asimetrik məlumat problemi, sığortalanmaq istəyən fərdlərin sahib olduğu, ancaq sığorta edənin sahib olmadığı məlumatlardan qaynaqlanmaqdadır. Sığortalanan fərd bu cür məlumatları sığorta şirkətinə qarşı üstünlük olaraq istifadə edə bilər. Asimmetrik məlumat problemi, bazarların axsamasında əxlaqi risk və ayırma çətinliyi (adverse selection) olaraq bilinən iki yoldan ortaya çıxmaqdadır.

Əxlaqi risk, sığortaçı tərəfindən idarə edilə bilməyən, sığortalının zərərin orta-ya çıxma ehtimalına və ya zərərin böyüklüyünə təsir edə bildiyi vəziyyətlərdə ortaya çıxır. Məsələn, bir fərd, sığortalı olması səbəbi ilə, qəzanı önləyici tədbirləri görməyərək qəza ehtimalının artmasına səbəb ola bilər. Önləyici tədbirlərin sı-ğortaçı tərəfindən bilinə bilməmiş bazarların axsamasına təsir etməsinə yaxşı bir nümunə səhiyyə sığortalarıdır. Xüsusilə səhiyyə riski daha çox olanların sığorta etdirmə meyllərinin çox olduğu düşünülməkdədir. Əxlaqi risk meydana gəldiyi zaman tam rəqabətli gələcək bazarlarının meydana gəlməsi mümkün deyil.

Ayırma çətinliyi, riskin meydana gəlmə ehtimalları fərqli olan sığortalı fərd-lərin varlığı halında ortaya çıxır. Bəzi fərdlər yüksək riskli, bəziləri aşağı riskli ola bilər. Belə bir vəziyyətdə sığorta şirkətləri fərdlərin bu risk fərqliliklərini təyin edə bilməyəcəklər. Kasko sığorta edən şirkətlərin bir sürücünün, digərinə görə daha diqqətli avtomobil istifadə edib istifadə etmədiyini təyin edə bilmədikləri kimi, real həyatda gələcək bazarlar ortaya çıxmayacaq, qaynaq bölüşdürülməsində təsirsizliklər də ortaya çıxacaq. Gələcək bazarların axsaması dövlətin qaynaq bölüşdürülməsində fəaliyyətin təmin edilməsi üçün vəzifəyə çağırılmasına səbəb olmaqdadır. Dövlət xüsusilə işsizlik sığortası, səhiyyə sığortası, ictimai təhlükəsizlik kimi sahələrdə ya özü fəaliyyətdə olmaqda, ya da xüsusi sektorun fəaliyyətdə olmasına icazə verməkdə ancaq fəaliyyətləri təşkil etməkdədir. Bu baxımdan baxıldığında dövlətin aldığı bu vəzifə, yalnız qaynaq bölüşdürülməsində fəaliyyəti deyil, aşağıda açıqlanacaq olan gəlir bölgüsündə ədaləti də təmin etməyə istiqamətli olduğu aydın ola bilər.