Dúnyaǵa kóz qaras, onıń dúzilisi hám tiykarǵı tipleri

Variant 2

1. 
   Din mádeniy fenomen sıpatında *-
   

Әўели бастан египетликлер өзлериниң цивилизациясын қудайлар дөреткен деп есаплаған. Манефонның хронологиясы бойынша (ол диний текстлерге сүйенип дүзилген) патшаларға шекемги Египет қудайлар, кейин ярым қудайлар тәрепинен басқарылған. “Мемфис диний трактатында“, Птах руханийлериниң шығармаларында (әйиемги патшаның дәўири). Птах барлық нәрселерди ҳәм диний сөзлерди дөретип тынышланды. Ол қудайларды жаратты, қалаларды пайда етти, жоллардың тийкарын салды, қудайларды олардың сыйыныў жайларына жайластырды, қурбанлық шалыўды ойлап тапты ҳәм еңгизди, ибадатханалардың тийкарын салды ҳ.т.б.
Египетликлер ушын қудайлар тек қалалар, номлар, патшалар, [культи], тәртип ҳәм нызамларды ғана емес, соның менен қатар өнерментшиликти ҳәм өнерди, жазыў ҳәм санаўды, илим ҳәм дуўаны (сыйқыршылықты) жаратқан. Иероглиф жазыўлары “қудай сөзи“ деп түсинилди (анықланды) ҳәм бул жерде даналық қудайы, жазыўды жаратқан, әдебият ҳәм хатшылардың қәўендери Тотқа үлкен әҳмийет берилди. Оны есаплаўшы ҳәм жылнамаўшы қудай деп ҳәм атаған. Ол елшилердиң ҳәм сыйқыршылардың қаўендери болған.
Әйемги патшалық дәўиринде египетликлердиң руҳий өмиринде ибадатханалрадың роли оғада уллы болды. Шамаменен усы ўақытлары айрықша скриптариялар - “өмир үйлери“ пайда болып, бул үйлерде диний сыйхырлы, әдебий, медициналық ҳәм басқа текстлер дүзиледи. Бул жерде китапханалар, архивлер жайласқан, патшаларды басқарған жыллары бойынша жылнамалар қурыла баслады

1. 
   Aral ekologiyalıq krizisiniń tiykarǵı sebepleri hám aqıbetleri –
   

Экологиялық проблеманы комплексли ҳәм глобаллық характерге ийе проблема, екинши тәрептен, оның келип шығыўын ҳәм мәнисин конкрет социаллық контекстте қараў ҳәм керек. Бул бойынша ең алды менен жәмийет пенен тәбияттың өз-ара тәсири тарийхый характерге ийе деп есаплаймыз. Демек бул өз-ара тәсирдиң формалары. масштаблары ҳәм тенденциялары жәмийетлик раўажланыў барысында өзгереди. Экологиялық проблеманың тиккелей илимий ҳәм технологиялық ҳәм социаллық-экономикалық, сиясий (соның ишинде халық-аралық ҳуқықый аспектлерден басқа социаллық, мәдений, идеологиялық, этикалық, гуманистлик аспектлерин есапқа алыў оның комплексли проблема сыпатында мазмунын қурайды. Бул бир. Екиншиден экологиялық қыйыншылықлардан шығыўға байланыслы көз- қараслар ҳәм жоқ емес. Соңғы дәўир яғный ХХ әсирге келип тәбиятқа болған тар мәпдарлық шеңбериндеги қатнаслар ақыбетинде пайда болған экологиялық жағдайлар нәтийжесинде келип шыққан глобал экологиялық проблемалар көпшилик жағдайда адамлардың социаллық-моральлық көз-қарасларына, әдеп-икрамлылық негизлерине, инсаныйлық қатнас ҳәм улыўма адамзатлық баҳалылықларына байланыслы екенлиги мәлим болды. Экологиялық проблема тийкарынан социаллық пролема болып, тиккелей техникалық қураллар менен пайда болған болса да, өзиниң толық шешимин фундаменталь социаллық трансформация нәтийжесинеде экономикалық, өндирислик, социаллық, мәдений ҳәм аксиологиялық раўажланыў (илгерилеў) арқалы табады. Бүгинги күнде экологиялық проблема пүткил планеталық, глобаллық характерге ийе болып отыр. (Мәселен: Байкал, Арал, Каспий теңизи машқалалары ҳ.т.б.). Бизин мәмлнкетимиздин хәзирги кунде глобал эканомикалык машкалаларынан бири бул Арал машкаласы болып тур.Бул Арал машкаласы дегенде , Аралдан котерилип атырган дузлар баскада зиянлы затлар котерилип атыр. Аралдан котерилген зиянлы затлар адамлар омирине оз тәсирин тийгизип атыр. Бул Арал машкаласы тек бизин елимизди тәшўишке салып атырған жок. Бул машкала дүнья жыйналысында да көрилип атыр. Арал машқаласының экологиялық апатшылық екенлиги ҳеш кимге сыр емес. Ҳәзирги ўақытта жер жүзи жәмийетшилиги тәрепинен бул экологиялық кризистен шығыўдың жоллары қарастырылмақта. Әлбетте бул глобаль характердеги мәселени шешиў жолларының бири бул адамның тәбиятқа саналы қатнасын, ақылға муўапық ис ҳәрекетин басқарыў, яғный экологиялық сананы қәлиплестириўден ибарат.
3. Moraldıń jámiyette atqaratuǵın funktsiyaarı -Мораллық сананың ҳәм этиканың категорияларының характерли өзгешелиги: булар олардың сәўлелендириўшилик функциясы, конкрет-тарийхый мазмуны, баҳалаўшылығы, нормативлиги, рационаллықтың ҳәм эмоционаллық-психологиялықтың бирлиги, оларда қарама-қарсы полярлы басламалардың сәўлелениўи (жақсылық ҳәм жаманлықтық, бахыт ҳәм бахытсызлық, әдалат ҳәм әдалатсызлық ҳ.т.б.) болып табылады. Жақсылық ҳәм жаманлық мораллық сананың тийкарғы түсиник-леринен есапланады. Усы тусиниклер арқалы адамның ис ҳәрекетлери, оның барлық искерлиги баҳаланады. Бул тусиниклер мораллық сана тәрепинен ертеден-ақ исленип шығылған. Адамның минез қулқында миннет ҳәм ҳуждан белгили бир мораль нормалары ҳәм әдеп-икрамлылық принциплери бойынша ҳәрекет етиўдиң ишки талабы сыпатында хызмет атқарадыМораллық принциплердиң ең әййемги ҳәм ең әҳмийетлилеринен бири бул-инсанпәрўарлық (адамгершилик). Ол инсанның ең жоқарғы социаллық ўазыйпаларын белгилейтуғын ҳәм оны бар ететуғын идеялар, көз-қараслар, исенимлер жыйындысы, шахс ерки, қәдир-қымбаты, оның бахытлы болыў ҳуқықын талап етиў имканиятының бар екенлигине болған исеним. Философиялық әдебиятларда инсанпәрўарлық принципин дәслеп Европа ояныў дәўири ойшыллары алға сүрген деген пикирлер де жоқ емес. Анығырағы инсан пәрўарлық дәслеп Шығыста ортаға тасланған, инсаныйлық, инсан-пәрўарлық деген мәнисти билдириўши «намлулу» сөзи буннан 3-4 мың жыллар бурынғы «Самир мих» жазыўларында ушырайды. Инсанпәрўарлық улыўма инсаный баҳалылықлар қатарына киреди. Инсанпәрўарлық пенен бир қатарда ўатанпәрўарлық принципи де үлкен әҳмийетке ийе. Ол инсанның өз Ўатанына муҳаббатын, оны қәдирлеўге болған сезимлерин аңлатыўшы мораллық тусиник. Оны көпшилик жағдайда Ўатан душпанларына қарсы гүресте рухый-идеологиялық қурал сыпатында да қолланады
4.Estetikalıq tárbiya, onıń maqseti hám wazıypaları -Эстетикалык тарбия тарбиянын калеген формасы сыяклы индивидте яки социаллык топарда белгили жамийетлик ийе сапаларды калиплестириу максетиндеги оларга саналы хам максетке мууапык тасирди анлатады.
Тарбия хар кашан адамнын санасына тасир етиу менен байланыслы. Деген менен, тарбияны адамнын санасына тасир етиу менен шеклеу дурыслыкка келмейди. Себеби, тарбиянын калеген формасы санага-сезимлерге, коз-карасларга, исенимлерге тасир етиу гана емес, ен баслысы олардын харекетлерине, журис-турысларына, адамлардын характерлерине де тасир етеди.
Эстетикалык тарбия – конкрет тарийхый, социаллык белгиленген кубылыс.
Эстетикалык тарбиянын тийкаргы мазмуны хакыйкатлыкка эстетикалык катнастын активлесиуи хам рауажланыуы.
Эстетикалык катнас омирге бир тареплеме турыушылык катнасты иркип, жамийет, адамзат, прогресс ушын ис-харекетти, укыпты талап етеди. Сол себепли де эстетикалык тарбия адамнын эстетикалык санасын калиплестире отырып, адеп-икрамлылык, мийнет, экологиялык тарбияга отеди. Эстетикалык рауажланыудын бир факторы табият. Бул асиресе, экологиялык кризистин реал каупи донип турганда жуда ахмийетли. Эстетикалык тарбия менен экологиялык тарбия арасында тыгыз байланыс бар. Оларды гуманистлик багдар, максетлердин бирлиги улыумаластырады. Экологиялык тарбияга отетугынлыгынын маниси сонда, табиятка хадал катнастын калиплесиуи хам онын эстетикалык тареплерин кориу жамийет пенен табият арасында акылга сыйымлы, гармониялык оз-ара катнастын алгы шартин болдырады. Эстетикалык тарбиянын мийнет тарбиясы менен отлесиуинде онын мийнетти жеке адамнын ишки, органикалык талабына айландырыуга себепшилиги есапка алынады.
Эстетикалык тарбиянын кураллары булар сондай формалар, олар саналы хам максетке мууапык турде адамнын хакыйкатлыкка эстетикалык катнасты рауажландырыу ушын колланылады. Олардын шегарасы жуда шартли, бир-бирине отип отырады.
Мийнет сферасындагы терен озгерислер, биринши гезекте бийгарезлик тусында меншиктин формаларынын озгериуи, кем-кемнен мийнетке доретиушилик катнас басламанын кушейиуи х.т.б жеке адамнын эстетикалык рауажланыуындагы ахмийетли факторлардан есапланады. Жеке адамнын эстетикалык калиплесиу факторы бул тийкарынан жокары жамлескен, онимли ондирис процессинин катнасыушылары пайдасын саналы турде тусинетугын мийнет. Мийнеттин жеке адамнын эстетикалык тасиринде, онын кушейиуинде ондирис сферасына, тийкарынан дизайнаркалы эстетикалык енисиуинин орны озгеше. Солай етип, эстетикалык тарбия – бул эстетикалык жактан рауажланган, творчестволык жактан актив адамнын калиплесиуи
5. Pikir oylawdıń forması sıpatında - Пикирлердиң ойлаўдың формасы сыпатындағы тийкарғы функциясы ретинде предметлер ҳәм олардың белгилери арасындағы байланысты мақуллаў ямаса бийкарлаў формасында сәўлелендириўи алып қаралады (әпиўайы мақуллаў ямаса бийкарлаў түринде берилген пикирлерди ассерториялық пикирлер деп те атайды). Пикирлер жоқарыда көрсетилген тийкарғы функциясынан басқа қосымша функцияға да ийе. Бул қосымша функция пикирлердеги предикат ҳәм субъект арасындағы байланыс характери менен белгиленеди. Байланыс характери ҳаққындағы қосымша информация (мағлыўмат) логикалық байланыстың объективлик статусына тийисли, яғный ол, биришиден, байланыстың зәрүрлигин ямаса тосынанлығын, екиншиден, мүмкин ямаса мүмкин емес байланыс екенлигин анықлайды. Екиншиден, бизиң билимимиздиң дәрежеси менен белгиленеди. Солай етип, мақуллаў ҳәм бийкарлаўдың қатаң ямаса қатаң емеслиги пикирлердиң модаллылығын аңлатады. Пикирлердиң модаллылығы деп пикирлердеги субъект ҳәм предикат арасындағы ғәрезлиликтиң типи ҳаққындағы қосымша мағлыўматты анық ямаса анық емес түрде пикирлерде сәўлелендириўге айтамыз. Модаллылықтың улыўма формасын "М" -модаллық операторы жәрдеминде белгилеймиз. Бул көрсетилген белгиге тийкарланған ҳалда пикирлердиң модаллылығын төмендегише символикада көрсетиўге болады. Мр ямаса М (S P болады ямаса болмайды). Пикирлердиң модаллылығының тийкарғы түрлерине алетикалық, эпистемиялық, деонтикалық модаллық жатады
Variant 3
1. Dialektikanıń tiykarǵı nızamları -Нызамлар түсиник ретинде тек адамзаттың ойлаўында бар. Адамлар усы категориялар арқалы изертлейтуғын объектлерди тәртипке салады.Диалектиканың негизги нызамларына сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў ҳәм керисинше нызамы, қарама-қарсылықлардың бирлиги ҳәм гүреси нызамы, бийкарлаўды бийкарлаў нызамы киреди. Өз-ара сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў нызамы. Бул нызам раўажланыўдың гөне сападан жаңа сапаға өтиў формасында болатуғынлығын көрсетеди. Сапа үзликлиликти, сан үзликсизликти, өлшем сапалы ҳәм санлы анықлықтың бирлигин, ал секириў болса санлы өзгерислердиң үзликсизлигиниң үзилиўин аңлатады. Санлы өзгерислер жаңа сапаның қәсийетлериниң избе-из топланыўын ҳәм берилген сапа шегарасындағы қәлеген өзгеристи береди. Сапалы өзгерислер гөне сападан жаңа сапаға өтиўди аңлатады, яғный секириўди береди. Усыған байланыслы секириў раўажланыў формасы, сапалы өзгерис, раўажланыўдағы бурылыс этапы, раўажланыўдың ең улыўмалық нызамы ретинде алып қаралады ҳәм оның еки типин бөлип көрсетиўге болады. Бириншиси - жарылыў формасындағы секириў деп аталып, ол секириўге таярлық фазасы ҳәм секириў фазасы арасындағы шегараның анық болыўы менен, процесстиң интенсив түрде, үлкен тезликте өтиўи менен, системаның қайта шөлкемлесиў процесси оның бөлеклериниң избе-из өзгериў жолы менен иске асырылмай, ал ол системаның барлығын өз ишине қамтыў арқалы алып барылатуғынлығын көрсетеди. Секириўдиң екинши типи избе-из болатуғын секириў деп аталып, ол таярлық ҳәм секириў фазалары арасында анық шегараның жоқлығын, өтиўдиң жасырын характерге ийе болыўын, системаның қайта шөлкемлесиў процессиниң избе-из түринде оның бөлеклерин өзгертиў арқалы иске асырылатуғынын көрсетеди
2. Filosofiyanıń kelip shıǵıwı probleması - Философия сөзи грекшеден аўдарылғанда "данышпанлықты сүйиў" дегенди аңлатады. "Философия" термининиң өзи философиядан ҳәм философлардан соңлаў пайда болады. Антиклик дәўирдеги философия тарийхшысы Диоген Лаэртскийдиң (б.э.ш. II - әсириниң аяғы III - әсирдиң басы) айтыўынша өзин биринши мәртебе философ деп атаған әййемге грек ойшылы ҳәм алымы Пифагор болып табылады.
Философия дүнья ҳәм сол дүньяда адамның тутқан орны ҳаққында бир пүтин көз қарасты қәлиплестириўге бағдарланған жәмийетлик сананың формасы, болмыс ҳәм билиўдиң улыўма принциплери, адамның дүньяға қатнасы ҳаққындағы тәлимат, тәбияттың, жәмийеттиң ҳәм ойлаўдың ең улыўмалық нызамлары ҳаққындағы илим болып табылады. Оның тийкарғы функциялары ретинде методологиялық ҳәм дүньяға көз қараслық функциялар алып қаралады.
Философияның методологиялық функциясы оның дүньяға көз-қараслық функциясы менен ажыралмас байланыста. Бул деген сөз, философияда қәлиплесетуғын дүньяның дүньяға көз-қараслық картинасы басында методология ҳәм бола алады. Ақыры адамлардың ойына ҳәм минез қулқына, искерлигиниң ҳәр қыйлы сферасына (илим, искусство, сиясат ҳ.т.б.) тәсир етеди.
Солай етип, философия өзиниң методологиялық функциясын әмелге асыра отырып, ол ойлаўдың ҳәм минез қулықтың, искерликтиң қәлиплесиўинде тиккелей қатнасады. Бул усыллар сондай факторлар болады, онда ҳәр бир тарийхый дәўир өзин көрсете, сәўлелендире алады. Оның үстине ҳәр бир философиялық система өз дәўириниң туўындысы. Соның менен бирге сол дәўирдиң мәнисин ҳәм тийкарғы тенденцияларын сәўлелендиреди. Философия өзиниң проблемаларында ҳәм түсиник аппаратында адамзаттың топлаған практикалық ҳәм билиў тәжирийбесин синтезлейди, системаластырады. Басқаша айтқанда, философия өзиниң проблематикасында ҳәм категорияллық дүзилисинде улыўмаластырылған, теорияластырылған формада болмыс пенен сананың терең, тийкарлық процесслерин сәўлелендиреди.
3. Moral, onıń strukturası hám funktsiyaları -Моралдың тийкарғы функцияларына регулятив, тәрбиялық ҳәм билим таныў (гносеологиялық) функциялары киреди. Этика тараўын изертлеўши көплеген илимпазлар регулятив функцияны моральдиң баслы функциясы деп есаплайды. Адамлардың бир-биреўине, семьяға, социаллық қатламға улыўма жәмийетке қатнасын тәртиплестириў биринши гезекте әдеп-икрамлылыққа жүкленген. Моральдың бул функциясының ҳәрекет етиў сферасы ҳәм нәтийжелилиги жәмийетлик дүзимниң характерине де байланыслы болады. Жәмийетлик турмыста мораль жеке адамды қәлиплестириў усаған әҳмийетли ўазыйпаны атқарыўшы, тәсирли тәрбия қуралы болып есапланады. Адамзаттың әдеп-икрамлылық тәжрийбесин өзинде жәмлеп, мораль бул тәжрийбени ҳәр бир жаңа әўлад ушын берип отырады. Моральдиң тәрбиялық функциясы да усыннан ибарат. Жәмийетлик сананың формасы ретинде мораль сондай-ақ билим таныў функциясында атқарады. Өзиниң мәниси бойынша жәмийетлик болмыстың сәўлелениўи бола турып, мораллық сана өзиниң спецификалық тусиниклеринде жәмийеттиң ҳәм жеке адамның прогрессив раўажланыўы ҳәм турмысы ушын әҳмийетли болған адамлардың өз-ара қатнасықларының зәрүрли тәреплерин билдиреди
4. Estetikanıń predmeti - эстетиканың предметин анықлаўға байланыслы жийи-жийи қолланылып жүрген "эстетикалық қатнас", "ҳақыйқатлықты эстетикалық менгериў" "эстетикалық искерлик", "эстетикалық сана" түсиниклериниң белгили парыққа ийе болыўына қарамастан жақын, туўысқан түсиниклер екенлигин ҳәм булардың ишиндеги ҳақыйқатлықты эстетикалық менгериўдиң басқаларынан кеңлигин есапқа алсақ, эстетиканы адамның ҳақыйқатлықты эстетикалық өзлестириўиниң мәниси ҳәм нызамлықлары туўралы илим деп анықлаў дурыслыққа келсе керек. Эстетикалык сана бул-жәмиетлик болмистын тийкаринда пайда болғатуғын ҳәм онын менен бирге өзгеретуғын эстетикалык сезимлер, талғамлар пикирлер идеаллар көз-караслар теориялар системасы. Эстетикалык сана жамийеттын топарларға бөлиниўинин жағдайинда идеологиялык сферада , эстетикалык идеалларда, коз-карасларда теорияларда көринис табады.
5. Túsiniklerdiń mazmunı hám kólemi -Түсиниклерди бөлиў Қандай да бир түсиникти изертлегенде сол түсиниктиң көлеминиң мәнисин ашыў ямаса сол түсиникте сәўлеленетуғын предметлердиң көлемин бир биринен бөлек группаларға бөлиў мәселеси турады. Түсиниклердиң көлемин ашып бериўши логикалық операция оларды бөлиў деп аталады. Бөлиўдиң еки типи бар: таксономиялық ҳәм мереологиялық. Таксономиялық бөлиў деп түсиниктиң көлемин бөлиў өлшемине тийкарланған ҳалда жаңа түсиниклердиң көлеминен туратуғын подклассларға бөлип көрсетиў процессине айтылады. Бул бөлиўде "тек-түр" байланысы нызамласқан тәртипте жайласады. Таксономиялық бөлиўдиң еки түри бар: белгисиниң түрин өзгертиў арқалы бөлиў ҳәм дихотомиялық бөлиў. Бөлиў процессинде бөлинетуғын түсиник теклик түсиник ретинде белгили бир группаларға бөлинеди ҳәм оның көлеми оған бағынатуғын түрлерге бөлинеди.Белгисиниң түрин өзгертиў арқалы бөлиўде бөлиў тийкары ретинде бир белги алып қаралады, оның өзгериўи менен бөлиўди талап ететуғын түсиниктиң көлемине кириўши түрлик түсиник пайда болады. Түсиникти бөлиў бөлиў процессинде бөлиўдиң толықлығын тәмийинлейтуғын төмендеги қәделерге бойсыныўы шәрт: 1 Қәде. Бөлиў сәйкесликке ийе болыўы тийис, яғный бөлиў ағзалары, бөлиў бөлеклериниң биригиўи бөлиўди талап ететуғын түсиниктиң көлемине сәйкес келиўи тийис. Бул қәдениң бузылыўы төмендеги қәтешиликлерге алып келиўи мүмкин. а) Толық емес бөлиў. Бул қәтешилик егерде бөлиў ағзаларының биригиўи бөлинетуғын түсиниктиң көлеминиң бир бөлегине сәйкес келсе жүз береди. Мысалы, "Цивилизациялық раўажланыўдың тийкарғы басқышлары ретинде индустриаллық ҳәм постиндустриаллық цивилизациялар алып қаралады". Бул жерде индустрияға шекемги басқыш көрсетилмеген, сол себепли бундай бөлиў толық емес бөлиў деп аталады. б) Артықша ағзалар менен бөлиў. Бул қәтешилик бөлиў ағзалары ретинде бөлинетуғын түсиниктиң көлемине кирмейтуғын артықша түсиниклер алып қаралса жүз береди. Мысалы, "Химиялық элементлер металларға, металл емеслерге ҳәм еритиндилерге (сплав) бөлинеди". (Бул жерде еритиндилер химиялық элементке жатпайды). 2 Қәде. Бөлиў тек бир тийкарға бағдарланған ҳалда иске асырылыўы шәрт, яғный бөлиў тийкары бөлиў барысында басқа тийкар менен алмастырылмаўы тийис. Бул қәдениң бузылыўы "үзилиске ийе бөлиўге" алып келеди

Variant 4

1. San ózgerislerinen sapa ózgerislerine óz-ara ótiw nızamı - Сапа ҳәм сан. Сапа предметтиң (қубылыслардың) ҳәм оның менен бир типлес предметлер класына тийисли қәсийетлердиң жыйындысы сыпатында болады. Сапалық белгиликти жоғалтыўдан предмет өзи менен предметлердиң басқа класларына тийисли белгилерге ийе болады. Сан - қубылыслар, предметлердиң, процесслердиң оларға тән қәсийетлериниң раўажланыў ҳәм интенсивлиги бойынша муғдарға ҳәм санларда көринис табатуғын характеристикасы Сапа ҳәм сан қарама-қарсы ҳәм соның менен бирге бир-бири менен ажыралмас дәрежеде байланысқан предметлердиң характеристикалары. Олардың бул байланысы философияда өлшем түсиниги арқалы бериледи Өлшем - сапа менен санның диалектикалық бирлиги ямаса санлық өзгерислердиң сондай интервалы, оның шегарасында предметтиң сапалық белгилилиги сақланады. Өлшем - сапа менен санның диалектикалық бирлиги ямаса санлық өзгерислердиң сондай интервалы, оның шегарасында предметтиң сапалық белгилилиги сақланады. Нызамның мәниси мынада: затларда мудамы болатуғын ақырын санлық өзгерислери шегарасына жетиў менен сапалы өзгерислерге алып келди. Буған байланыслы Гегель былай дейди: гүнасыз көринген санлық өзгерис ҳийлекерликке ийе, онда сапалы өзгерис тутылды. Секириў - санлық өзгерислердиң сапалық өзгериске өтиўин ямаса бир сапалық ҳалаттың
2. Aral ekologiyalıq krizisiniń tiykarǵı sebepleri hám aqıbetleri - Экологиялық проблеманы комплексли ҳәм глобаллық характерге ийе проблема, екинши тәрептен, оның келип шығыўын ҳәм мәнисин конкрет социаллық контекстте қараў ҳәм керек. Бул бойынша ең алды менен жәмийет пенен тәбияттың өз-ара тәсири тарийхый характерге ийе деп есаплаймыз. Демек бул өз-ара тәсирдиң формалары. масштаблары ҳәм тенденциялары жәмийетлик раўажланыў барысында өзгереди. Экологиялық проблеманың тиккелей илимий ҳәм технологиялық ҳәм социаллық-экономикалық, сиясий (соның ишинде халық-аралық ҳуқықый аспектлерден басқа социаллық, мәдений, идеологиялық, этикалық, гуманистлик аспектлерин есапқа алыў оның комплексли проблема сыпатында мазмунын қурайды. Бул бир. Екиншиден экологиялық қыйыншылықлардан шығыўға байланыслы көз- қараслар ҳәм жоқ емес. Соңғы дәўир яғный ХХ әсирге келип тәбиятқа болған тар мәпдарлық шеңбериндеги қатнаслар ақыбетинде пайда болған экологиялық жағдайлар нәтийжесинде келип шыққан глобал экологиялық проблемалар көпшилик жағдайда адамлардың социаллық-моральлық көз-қарасларына, әдеп-икрамлылық негизлерине, инсаныйлық қатнас ҳәм улыўма адамзатлық баҳалылықларына байланыслы екенлиги мәлим болды. Экологиялық проблема тийкарынан социаллық пролема болып, тиккелей техникалық қураллар менен пайда болған болса да, өзиниң толық шешимин фундаменталь социаллық трансформация нәтийжесинеде экономикалық, өндирислик, социаллық, мәдений ҳәм аксиологиялық раўажланыў (илгерилеў) арқалы табады. Бүгинги күнде экологиялық проблема пүткил планеталық, глобаллық характерге ийе болып отыр. (Мәселен: Байкал, Арал, Каспий теңизи машқалалары ҳ.т.б.). Бизин мәмлнкетимиздин хәзирги кунде глобал эканомикалык машкалаларынан бири бул Арал машкаласы болып тур.Бул Арал машкаласы дегенде , Аралдан котерилип атырган дузлар баскада зиянлы затлар котерилип атыр. Аралдан котерилген зиянлы затлар адамлар омирине оз тәсирин тийгизип атыр. Бул Арал машкаласы тек бизин елимизди тәшўишке салып атырған жок. Бул машкала дүнья жыйналысында да көрилип атыр. Арал машқаласының экологиялық апатшылық екенлиги ҳеш кимге сыр емес. Ҳәзирги ўақытта жер жүзи жәмийетшилиги тәрепинен бул экологиялық кризистен шығыўдың жоллары қарастырылмақта. Әлбетте бул глобаль характердеги мәселени шешиў жолларының бири бул адамның тәбиятқа саналы қатнасын, ақылға муўапық ис ҳәрекетин басқарыў, яғный экологиялық сананы қәлиплестириўден ибарат.
3. Moral hám huqıq -Ҳуқық ҳәм мораль. Мораль ҳуқық пенен де тығыз байланыслы. Оның тийкарғы социаллық функциясы да, ўазыйпасы да мораль сыяқлы адамлардың жәмийеттеги ҳәрекетлерин тәртипке салыў болып есапланады. Бизге мәлим болғанындай класслық жәмийетке шекемги аралықта адамлардың минез-қулқының ҳәм социаллық нормаларды сақлаўының бирден-бир тәртипке салыўшысы мораль болып табылады. Жәмийеттиң классларға бөлиниўи минез-қулықтың ҳәммеге тең әдеп-икрамлылық нормаларының ҳәрекетте болыўына мумкиншилик бериледи. Экономикада, демек сиясий надстройкада ҳәм ҳүким сүриўши социаллық топарлар жәмийеттиң путкил ағзаларының минез-қулқын белгили бир тәртипке түсириўге умтылады. Ақыры өзлериниң ҳүкимдарлығын сақлап турыў, қорғаўындағы өндирис қатнасларына тәртипке тусирилген, татыў характерде көрсетиў булсыз мумкин емес. Бул қәделерге мәмлекет миннетли характер енгизип, өзиниң қараўындағы барлық мумкиншиликлер арқалы оларға миннетлилик санкциясын береди. Ҳәзирги дәўирдеги мораль ҳәм ҳуқықтың өзине тән спецификалық өз-ара тәсири мыналардан ибарат: базы-бир мораль нормалары мәмлекет тәрепинен юридикалық рәсмий-лестирилиўи менен ҳуқық нормаларына айланады, ҳуқық нормалары болса ҳәмме ўақытта этика мазмуны менен толықтырылып барады: айырым ҳуқық, мораль нормалары дәстүрлерге айланады ҳ.т.б. Мораль ҳәм нызамды бир-бирине қарама-қарсы қойыўға болмайды. Олардың бирлиги ҳәм өз-ара байланыслылығы узақ дәўирлерге сақланып қалады, себеби ҳуқық мораль сыяқлы адамлардың умтылыўын, жетис-кенлигин көрсетеди, жеке адам ҳәм жәмийеттиң өз-ара қатнасығын белгилейди, жәмийеттиң ҳәр бир ағзасына (миллети, жынысы, социаллық орнына қарамай) бирдей талаплар қойып, моральдағы теңлик принципи сыяқлы адамлардың нызам алдындағы теңлигин белгилейди
4. Dinniń tariyxıy formaları. -Дин 81м белгили 5згерислерге ушырады. Бир тутас грек д6ньясыны4 31дипдеси7и греклер ушын улы7ма пантеонны4 пайда болы7ына алып келди.
Аспан г6лдирмама 81м ша3ма3 3удайы Зевс - жо3ар2ы 3удай болды. Пасейдон су7 81м те4из, Аид (Плутон) - жер асты д6ньясы 3удайы есапланады. Зевсти4 8аялы Гера - некени4 317ендери, Гестия - оша3 басы 3удайы болды. Греклер Деметр2а дийханшылы3 317ендери сыпатында сыйын2ан. Зевсти4 перзентлерини4 арасында жары3лы3 3удайы Аполлон (Феб) ажыралып турады. !псаналар бойынша ол дракон Пифонды 5лтирген 81м греклер сол жерде (Дельфа) Аполлон2а арнап ибадатхана 3ур2ан. бул 3удай 5нер 317ендери бол2ан 81м шыпакер - 3удай бол2ан.
Аполлонны4 3арындасы Артемида а4шылы3 3удайы 81м жаслар 317ендери Гермести4 81м 7азыйпасы к5п бол2ан. д1слеп байлы3 3удайы, кейин са7да 3удайы болып, ол урыларды4 ораторларды4 81м спортсменлерди4 317ендери бол2ан. Диониске ж6зимшилик 81м виношылы3 317ендери сыпатында сыйын2ан. Зевсти4 басынан ту7ыл2ан, даналы3 3удайы - Афина айры3ша 86рметке ийе бол2ан. Афинаны4 даналы3 символы - жарат3ан, ол тура3лы жолдасы - же4ис 3удайы Ника Те4из к5бигинен ту7ыл2ан. Афродита2а греклер му8аббат 81м сулы7лы3 3удайы деп сыйын2ан. Зевс 81м Гераны4 перзентлеринен Геба - жас 5спиримлик 3удайы, Арес урыс 3удайы, Гефест 5нерментшилер темиршилер 317ендери есапланады.
Грек д6нья 3арасына тек политизм емес, соны4 менен 3атар т1биятты тири деп 3ара7 т1н бол2ан. *1р бир т1бийий 3убылыс, 81р бир д1рья, то2ай 5зини4 3удайына ийе бол2ан. Грек к5з-3арасы бойынша адамлар д6ньясы 81м 3удайлар д6ньясы арасында 5те алмайту2ындай шегара жо3, батырлар оларды4 байланыстыры7шы звено сыпатында бол2ан. Греклерди4 3удайлары антрономорфлы болып, олар адамлар сыя3лы 3ыйналы7ы м6мкин бол2ан
5. Oy juwmaǵı hám onıń túrleri - Ой-жуўмағы деп белгили пикирлерден, яғный тийкарлардан логика нызамларына бойсынған ҳалда жаңа пикир, яғный жуўмақтың алыныўын сәўлелендириўши ойдың формасына айтылады. Бул пикирлердиң айрымлары бизге белгили болса, ал айрымлары бизге белгисиз жаңа пикирди береди. Сол себепли ой-жуўмағы деп пикирлердиң бир пүтин жыйнағына, пикирлердиң тәртиплестирилген көплигине айтылады. Ой-жуўмағы тийкарлардан, жуўмақтан ҳәм тийкар менен жуўмақтың арасындағы логикалық байланыстан турады. Ҳәр қандай ой-жуўмағында белгили пикирлер арқалы берилетуғын информация посылкалар (тийкарлар) деп, ал логикалық жол менен тийкардан алынатуғын жаңа пикир - жуўмақ деп аталады. Белгили тийкарлардан жаңа жуўмақтың алыныўына өтиў процессин, яғный тийкар ҳәм жуўмақ арасындағы байланысты логикалық избе-излик деп атаймыз. Ой-жуўмағын ҳәр қыйлы тийкарда классификациялаўға болады. 1) Методологиялық белгиси бойынша, яғный логикалық избе-изликти басшылыққа алыўдың бағдары бойынша ой-жуўмағы төмендеги түрлерге бөлинеди: а) дедуктивлик ой-жуўмағы - улыўмалық билимнен дара билимге өтиў нәтийжесинде алынған ой-жуўмағы болып табылады. б) индуктивлик ой-жуўмағы - жекелик билимнен улыўмалық билимге өтиў нәтийжесинде алынған ой-жуўмағы болып табылады. в) анологиялық ой-жуўмағы - дара билимнен дара билимге өтиў нәтийжесинде алынған ой-жуўмағы болып табылады. 2) Логикалық белгиси бойынша, ямаса логикалық избе-изликти басшылыққа алыўдың қатаңлығын есапқа алыў дәрежеси бойынша ой-жуўмағын үлкен еки түрге бөлиўге болады.Дедуктивлик ой-жуўмағы (дедукция термини латын тилинен алынып, келтирип шығарыў (выведение) дегенди аңлатады) деп улыўма билимнен дара билимге өтиў характери логикалық зәрүрликке ийе болған ой-жуўмағына айтамыз. Яғный тийкарлар менен жуўмақтың арасындағы байланыс формал логикалық нызамларды береди, сол себепли тийкарлар шынлыққа ийе болса, онда жуўмақ та ҳәмме ўақытта шынлыққа ийе болады. Дедуктивлик ой-жуўмағы ҳәр қыйлы болыўы мүмкин. Олардың ҳәр қыйлы болыўы тийкар ретинде қандай критерийдиң алыныўынан ғәрезли. Дедуктивлик ой-жуўмағын еки тийкар бойынша түрлерге бөлиўге болады шәртли ой-жуўмақ, шәртли кескин ой-жуўмақ, бөлистириўши кескин ой-жуўмақ, шәртли бөлистириўши ой-жуўмақ түрлерине бөлиўге болады.

Variant 5

1. Dialektika ulıwma baylanıs hám rawajlanıw teoriyası sıpatında - Диалектика раўажланыўдың спираль тәризли болатуғынлығын, раўажланыўдың дереги, себеби ретинде ишки қарсылықларды мойынлайтуғын, санлы ҳәм сапалы өзгерислердиң өз-ара өтиў мүмкиншилигин тән алатуғын, дүньядағы барлық қубылысларды өз-ара байланыста алып қарайтуғын тәлимат. Материалистлик диалектика раўажланыў ҳәм улыўма байланылар теориясының, диалектикалық логиканың, билиў теориясы ҳәм методының бирлиги сыпатында алып қаралады. Материалистлик диалектиканың структурасына диалектиканың принциплери (ғалабалық ҳәрекет ҳәм раўажланыў принципи ҳәм улыўма байланыс принципи) ҳәм диалектиканың ең улыўмалық нызамлары (өз-ара сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў нызамы, қарама-қарсылықлардың бирлиги ҳәм гүреси нызамы, бийкарлаўды бийкарлаў нызамы) ҳәм категориялары (себеп-нәтийже, зәрүрлик-тосынанлық, мүмкиншилик-ҳақыйқатлық, мазмун-форма, тийкар-қубылыс, жекелик-айрықшалық-улыўмалық) киреди Философиялық категориялар ҳақыйқатлықтың барлық қубылысларына тән қәсийетлерди ҳәм қатнасларды сәўлелендириўши адамның ойлаў искерилигиниң ең улыўмалық формаларын, идеаллық образларын береди. Олардың жәрдеминде реаллықты практикалық өзгертиў ҳәм илимий изертлеў процессинде адамлар тәрепинен алынатуғын конкрет материал түсиниледи ҳәм объекттиң оғада әҳмийетли сыпатламасы бөлинип көрсетиледи. Диалектиканың негизги нызамларына сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў ҳәм керисинше нызамы, қарама-қарсылықлардың бирлиги ҳәм гүреси нызамы, бийкарлаўды бийкарлаў нызамы киреди. Өз-ара сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў нызамы. Бул нызам раўажланыўдың гөне сападан жаңа сапаға өтиў формасында болатуғынлығын көрсетеди. Сапа үзликлиликти, сан үзликсизликти, өлшем сапалы ҳәм санлы анықлықтың бирлигин, ал секириў болса санлы өзгерислердиң үзликсизлигиниң үзилиўин аңлатады. Санлы өзгерислер жаңа сапаның қәсийетлериниң избе-из топланыўын ҳәм берилген сапа шегарасындағы қәлеген өзгеристи береди. Сапалы өзгерислер гөне сападан жаңа сапаға өтиўди аңлатады, яғный секириўди береди. Усыған байланыслы секириў раўажланыў формасы, сапалы өзгерис, раўажланыўдағы бурылыс этапы, раўажланыўдың ең улыўмалық нызамы ретинде алып қаралады ҳәм оның еки типин бөлип көрсетиўге болады. Бириншиси - жарылыў формасындағы секириў деп аталып, ол секириўге таярлық фазасы ҳәм секириў фазасы арасындағы шегараның анық болыўы менен, процесстиң интенсив түрде, үлкен тезликте өтиўи менен, системаның қайта шөлкемлесиў процесси оның бөлеклериниң избе-из өзгериў жолы менен иске асырылмай, ал ол системаның барлығын өз ишине қамтыў арқалы алып барылатуғынлығын көрсетеди. Секириўдиң екинши типи избе-из болатуғын секириў деп аталып, ол таярлық ҳәм секириў фазалары арасында анық шегараның жоқлығын, өтиўдиң жасырын характерге ийе болыўын, системаның қайта шөлкемлесиў процессиниң избе-из түринде оның бөлеклерин өзгертиў арқалы иске асырылатуғынын көрсетеди.
2. Sana quramalı sistema sıpatında dúzilis tártibi - Сапа ҳәм сан. Сапа предметтиң (қубылыслардың) ҳәм оның менен бир типлес предметлер класына тийисли қәсийетлердиң жыйындысы сыпатында болады. Сапалық белгиликти жоғалтыўдан предмет өзи менен предметлердиң басқа класларына тийисли белгилерге ийе болады. Сан - қубылыслар, предметлердиң, процесслердиң оларға тән қәсийетлериниң раўажланыў ҳәм интенсивлиги бойынша муғдарға ҳәм санларда көринис табатуғын характеристикасы Сапа ҳәм сан қарама-қарсы ҳәм соның менен бирге бир-бири менен ажыралмас дәрежеде байланысқан предметлердиң характеристикалары. Олардың бул байланысы философияда өлшем түсиниги арқалы бериледи Өлшем - сапа менен санның диалектикалық бирлиги ямаса санлық өзгерислердиң сондай интервалы, оның шегарасында предметтиң сапалық белгилилиги сақланады. Өлшем - сапа менен санның диалектикалық бирлиги ямаса санлық өзгерислердиң сондай интервалы, оның шегарасында предметтиң сапалық белгилилиги сақланады. Нызамның мәниси мынада: затларда мудамы болатуғын ақырын санлық өзгерислери шегарасына жетиў менен сапалы өзгерислерге алып келди. Буған байланыслы Гегель былай дейди: гүнасыз көринген санлық өзгерис ҳийлекерликке ийе, онда сапалы өзгерис тутылды. Секириў - санлық өзгерислердиң сапалық өзгериске өтиўин ямаса бир сапалық ҳалаттың
3. Etika ham etiket -Этика пәни өзиниң алдына қойған тийкарғы мәселелерди шешиўде философияның баслы мәселеси ойлаўдың болмыс пенен өз-ара қатнасығы ҳаққындағы мәселеге берилген жуўапларға тийкарланады ҳәм социаллық турмыс, мораллық сананың өз-ара қатнасығы ҳаққындағы мәселелерде этика мудамы философиялық пән болып қалады. ЭтикаИдеалистлик этика дүньядағы этикалық байлықлар абсолют руўхтың ямаса жеке субьективлиликтиң туўындысы, ал моральдың раўажланыўы болса абсолют идеялық раўажланыў басқышларының нәтийжеси деп қарайды
Этиканық илим сыпатында қәлиплесиўи әлбетте әййемги грек философы Аристотельдиң философиялық тәлийматы менен байлынысы. Ол өзине шекемги дәўирлердеги этикалық, әдеп-икрамлық пикирлерди жәмлестирип оларды системаластырған. Аристотель өз шығармаларында қандай да бир мәңги нормалар ҳаққындағы пикирлерди бийкарлар, мораллық түсиниклерди анализлеп, олардағы улыўмалық мазмунды табыўға ҳәрекет етеди, этика түсиниклериниң илимий класификациясын ислеп шығады, олардың мәнилик шегараларын анықлайды. Этиканың тийкарғы теориялық ҳәм практикалық проблемаларын избе-излик пенен дәлиллеп бередиӘсиресе этика әййемги дәўирлерден баслап-ақ эстетика илими менен өз-ара байланысқа ийе. Ең дәслеп адамның ҳәр бир ис ҳәрекети, мақсет нийетиниң өзи әдеп-икрамлылыққа (этикаға) ҳәм гөззаллыққа (эстетикаға) бағдарланған болады, яғный конкрет алынған қандай да бир унамлы искерлик, ҳәрекет өзинде ҳәм ишки гөззаллық, ҳәм сыртқы гөззаллық белгилерин өзи ишине қамтыйды. Усы көз-қарастан қарағанда Сократ, Платон, Фарабий сияқлы ойшыл-алымлар көпшилик жағдайда әдеп-икрамлылықты (этиканы) ишки гөззаллық ал эстетиканы сыртқы гөззаллық сыпатында анализ еткен
4. Gózzalıq kategoriyası -Гөззаллық, сөз жоқ, эстетиканың орайлық категориясы бул ушын дәлиллер жетерли. Ең баслысы: эстетиканың қәлеген проблемасы белгили дәрежеде гөззаллық пенен байланыслы. Мәселен, көтериңкилик мақсетке муўапықлық ҳәм зәрүрликти өзине жәмлеўи бойынша гөззаллыққа уқсас. Сондай-ақ, көтериңкиликтиң генезисиндеги санлық, гөззаллықтың тийкарындағы сапалық өзгешеликлер бирин-бири толықтырып турады. Соның ушын ҳәм И.Кант бул еки категория арасындағы айырмашылықлар менен қоса бирин-бири толықтырып турған параметрлерге, олардағы улыўмалыққа үлкен әҳмийет берген Бәлким, эстетиканы узақ жыллар гөззаллық туўралы илим, гөззаллық филоосфиясы деў ҳәм усыннан болса керек. Ахыры, гәп, мәселен, эстетикалық қатнас туўралы, демек эстетикалық обьект ҳәм эстетикалық субьекттиң қатнасы туўралы кетер екен, гөззаллықтың тийкарғы эстетикалық баҳалық ҳәм гөззаллықты қабыллаў уқыплығы эстетикалық субьекттиң тийкарғы қәсийети екенлиги мәселеси көтериледи. Бул эстетикалық санаға, оны қурайтуғын элементлерге ҳәм тән. Айтайық эстетикалық сезим гөззаллықты сезиў ал эстетикалық идеал болыўы тийис, нийеттеги, ойдағы гөззаллық. Эстетикалық талғамға келетуғын болсақ, ол ҳәм сондай. Жеке адам ҳәм жәмийет ҳәм гөззаллықты келисимсизликти қабыллағандай қабыллайды. Эстетикалық көз-қараслар ҳәм биринши гезекте гөззаллықтың мәниси ҳәм тәбияты туўралы көз-қараслар. Буннан жуўмақ сол: гөззаллық кең түсиник. Ол бир қарағанда бир-бири менен байланысы жоқтай болып көрингени менен анализдиң тереңлесиўи менен улыўмалығы тез анықланатуғын ҳәр қыйлы қубылысларды сәўлелендиреди. Айтайық, гөззаллық тәбиятта да, жәмиийетте де өмир сүреди. Гөззаллық- бул өмир деп түсиндириўлер ҳәм бәлким, усыннан. Бириншиден, гөзалллықтың дәреги-реаль өмир реаль искерлик.
5. Pikir oylawdıń forması sıpatında - Пикирлердиң ойлаўдың формасы сыпатындағы тийкарғы функциясы ретинде предметлер ҳәм олардың белгилери арасындағы байланысты мақуллаў ямаса бийкарлаў формасында сәўлелендириўи алып қаралады (әпиўайы мақуллаў ямаса бийкарлаў түринде берилген пикирлерди ассерториялық пикирлер деп те атайды). Пикирлер жоқарыда көрсетилген тийкарғы функциясынан басқа қосымша функцияға да ийе. Бул қосымша функция пикирлердеги предикат ҳәм субъект арасындағы байланыс характери менен белгиленеди. Байланыс характери ҳаққындағы қосымша информация (мағлыўмат) логикалық байланыстың объективлик статусына тийисли, яғный ол, биришиден, байланыстың зәрүрлигин ямаса тосынанлығын, екиншиден, мүмкин ямаса мүмкин емес байланыс екенлигин анықлайды. Екиншиден, бизиң билимимиздиң дәрежеси менен белгиленеди. Солай етип, мақуллаў ҳәм бийкарлаўдың қатаң ямаса қатаң емеслиги пикирлердиң модаллылығын аңлатады. Пикирлердиң модаллылығы деп пикирлердеги субъект ҳәм предикат арасындағы ғәрезлиликтиң типи ҳаққындағы қосымша мағлыўматты анық ямаса анық емес түрде пикирлерде сәўлелендириўге айтамыз. Модаллылықтың улыўма формасын "М" -модаллық операторы жәрдеминде белгилеймиз. Бул көрсетилген белгиге тийкарланған ҳалда пикирлердиң модаллылығын төмендегише символикада көрсетиўге болады. Мр ямаса М (S P болады ямаса болмайды). Пикирлердиң модаллылығының тийкарғы түрлерине алетикалық, эпистемиялық, деонтикалық модаллық жатады

Variant 6

1. Házirgi zaman globallıq problemaları hám olardıń klassifikatsiyası -"Глобаллық" термини латын тилинен алынып, тиккелей аўдармасы жер шары дегенди аңлатады. Этимологиясынан келип шыққан ҳалда глобаллық проблемалар планетамыздың ҳәр қыйлы точкаларында жасаўшы ҳәр бир адамның ҳәм адамзаттың мәплерине тәсир етеди, яғный оларды улыўмаадамлық характерге ийе болғанлығы себепли глобаллық проблемалар деп атаймыз. Олар дүнья жүзлик экономикалық ҳәм социаллық раўажланыўдың күшли объективлик факторы болғанлығы себепли ҳәр бир мәмлекеттиң ҳәм регионлардың раўажланыўына әҳмийетли түрде тәсир етеди. Олардың шешилиўи мәмлекетлердиң басым көпшилигиниң ҳәм дүньяжүзлик дәрежедеги шөлкемлердиң күшлерин бириктириўди талап етеди. Буған қосымша олардың ўақтында шешилмеўи өзлериниң катастрофалық нәтийжелери менен барлық адамзаттың улыўма келешигине қәўип туўдырады. Глобаллық проблемалар тек ғана дүньяға тәсир етип қоймай, ал олар өзиниң көриниў формасына регионлар дәрежесинде де, жекке мәмлекет дәрежесинде де ийе болғанлығы себепли илимий әдебиятта олардың улыўма адмзатлық әҳмийетке ийе екенлигин көрсете отырып, олардың жеке, локаллық, регионаллық проблемалардан парқын көрсетиўши мазмунына да дыққат аўдарады. Бул өз гезегинде глобаллық проблемаларды бөлип көрсетиўдиң улыўма өлшемин анықлаўға да жәрдем береди. Бул өлшем географиялық деп аталады, себеби ол кеңислик масштабты аңлатады, басқаша айтқанда, анаў ямаса мынаў проблемалардың пайда болыў орнын, территориясын белгилейди.
2. Filosofiyada adam probleması - Философияда адам проблемасын үйренер екенбиз, оның келип шығыўы мәселеси бойынша көз-қарасларға итибар бериўимиз зәрүр. Белгили, ХIХ әсирдиң екинши ярымынан баcлап адам биологиялық эволюцияның продукты екенлигин мойынлаў ғалабалық характерге ийе бола баслады. Антропосоциогенез-адамзат жәмийетиниң тарийхый - эволюциялық қәлиплесиў процесси. Ол комплексли характерге ийе: мийнет белгилеўши антропогенетикалық фактор болғаны менен оның өзи де генезиске ийе. Социаластырыў факторлары менене сабақлас. Мийнет, жәмийет, тил ҳәм ойлаў сана өз-ара ҳәрекетте, тәсирде болады. Деген менен биологиялық пенен социаллықтың өз-ара қатнасына байланыслы дискуссия барысында биологияландырыўшы ҳәм социологияландырыўшы концепциялардың барлығын айтыўымыз керек. Еки концепция ҳәм бир тәреплемеликке ийе. Ақыры, биологияландырыўшысы адамдағы тәбийий, биологиялық басламаны абсолютлендирсе, социоло-гияландырыўшысы ушын адам тек оны қоршаған социаллық қатнаслардың туўындысы ғана. Соның ушын адамды биосоциаллық мақлуқ сыпатында қараў дурыс болады. Ҳәр түрли биологияландырыўшы ҳәм социологияландырыўшы концепциялардың қәўпинен сақлайды. Оның үстине, бүгинлигинде, адамдағы социаллық пенен биологиялықтың ара-қатнасын жаңадан танып билиў зәрүрлигин билдирип турған себеп ҳәм факторлар аз емес. Мәселен, ҳәзирги илимий-техникалық революция дәўиринде адамзат өзиниң өмир сүриўиниң, жасаўының биологиялық негизлерин тәўир-ақ истен шығаратуғын қуралларға ийе болып үлгерди. Бүгинлигинде қәнигелердиң көрсетиўинше философияда инсан проблемасы менен шуғылланатуғын 20-30 ағым ҳәм бағдар бар. Оларда инсан болмысына тийисли ҳәмме проблемалар, тийкарынан,ҳәзирги цивилизациялық факторлардың тәсирин тән алған ҳалда қаралады. Бул тәбиий инсан моделин өз ишине алған социаллық, мәнеўий инсан моделиниң жүзеге келгенлигин, бул бойынша инсанның бийғәрез ой-пикриниң күшейгенлиги аңлатылады. Адамзат жәмийети индивидуаллыққа ийе адамлардан тарийхый процесттиң тири ҳәм актив агентлеринен турады. Адамды индивидуаллық қубылыс сыпатында минезлеў ушын философияда бир қанша терминлер қолланылады. "Индивид" "индивидуаллық" ҳәм "жеке адам" олардың ең әҳмийетлеринен есапланады. "Индивид" түсиниги әдетте адамзат ролының қәлеген бир жеке ўәкилин аңлатыў ушын қолланылады. Индивид - тарийхый қубылыс. Социаллық қатнаслардың продукты. Демек адам туўылып қәлиплескен дәўирден баслап өзи тийисли болған барлық социаллық топарлардың социаллық-экономикалық ҳәм мәдений раўажланыўының дәрежесине дейинги аралықтағы ҳәмме факторлар оның индивидуаллық қәсийетлерин белгилейди. Индивидуаллық- кең мәнисте мәлим бирликти минезлейтуғын айрықшалықты аңлатады, типлиликке қарама-қарсы қойылады. Индивидуаллық түсиниги ҳәр қыйлы илимлердиң мәлим конкретлестирилиўине ылайық ҳәр түрли мәниске ийе. Биологияда индивидуаллық белгили мақлуқтың нәсиллик ҳәм ийеленген қәсийетлериниң бирлигиниң элементлерин аңлатады. Философияда, психологияда индивидуаллық мәлим индивидке ғана тийисли белгилердиң жыйындысын аңлататуғын ҳәм оны басқалардан ажырататуғын түсиник. Жеке адам - Адамдағы саналы-жигерли басламаны аңлатады. Күнделикли турмыслық ҳәм илимий термин сыпатында мынадай мәнислерге ийе: а) индивид қатнаслардың ҳәм саналы искерликтиң субьекти. б) индивидти мәлим жәмийеттиң ҳәм бирликтиң ағзасы сыпатында минезлейтуғын социаллық-әҳмийетли белгилердиң турақлы системасы. Олар терминологиялық айырмашылықларға қарамастан синонимлер сыпатында ҳәм қолланылады. Соны ҳәм нәзерде тутыўымыз керек, реаль өмирде еркинлик зәрүрликти таңлаў еркинлигиниң үзликсизлике ийе шынжыры түринде қатнасады. Ол бурын адамлар тәрепинен әмелге асырылған ҳәм жәмийетти оның усы ҳәзирги ҳалатына алып келген өз гезегинде зәрүрлик ҳәм обьектив шараятлар сыпатында еркинликте қатнасады ҳәм өмирге адамлардың еркин искерлиги арқалы ениседи. Бул деген сөз, тарийхый детерменизм адамлардың жәмийетлик искерлигиндеги таңлаў еркинлигин бийкарламайды, қайтама болыўын талап етеди ҳәм оның нәтийжеси сыпатында өз ишине алады. Буннан жуўмақ: еркин саналы искерлик адамның родлық белгиси, оны ҳайўанлардан ажыратып турады, ал еркинликтиң өзи тарийхый раўажланыўдың продукты.
3. Etika iliminiń tiykarǵı wazıypaları -Этика мораль ҳаққындағы бир путин, ҳәр тәреплеме илимий теория болып, ол өз предметин социаллық қатнасықлар менен байланыстырады, тек ғана моральдиң пайда болыўы ҳәм тарийхый раўажланыў нызамларын, оның функцияларын анықлаў менен шекленип қоймай, ол моральдиң социаллық мазмуны, адамлардың журис-турысын, минез қулқын тәртипке салыў нызамларын жәнеде ол арқалы социаллық мазмунын уйрениў менен шуғылланады.Этика курсының тийкарғы мақсети бул адамның жәмийетке ҳәм басқа адамларға байланыслы миннетин белгилейтуғын нормалар системасын, адамның әдеп - икрамлылық, минез-қулық режелерин уйрениў, тусин-дириўлерден ибарат. Этика пәни сондай-ақ ҳәр қыйлы жәмийетлик қатнасықлар системасында моральдиң орнын анықлайды, оның тәбиятын ҳәм ишки дүзилисин анализлейди, әдеп-икрамлылықтың тарихый раўажланыўын, келип шығыўын уйренеди, оның анаў ямаса мынаў жәмийетлик системаға сәйкеслениўин теориялық жақтан тийкарлап береди.Әдеп икрамлылық дегенимиз тек ғана қандай да бир белгили минез, урп-әдетлер, адамлар арасындағы социаллық қатнасық формасы емес, ал оннан да басқа минез-қулықтың анық айтылған пикирлери, оған ой жуўыртыў болып есапланатуғын терең философиялық мазмунға ийе түсиник есапланады. Дәслепки дәўирлерде этика философияның бир қурам бөлеги, ҳәттеки оның өзеги болып есапланып келген. Философлар дуньяға көз-қарас проблемаларына жуўап бериў барысында жәмийетте адам қалай жасаўы керек, оның жәмийетлик ўазыйпасы нелерден ибарат, минез-қулық нормалары қандай болыўы керек ҳәм басқа да усы сыяқлы сораўларға жуўап табыўға, яғный адам түсинигиниң ең зәрүр мәселелерин шешиўге умтылып келген. Этиканын тийкарғы функцияларына регулятив, тәрбиялық ҳәм билим таныў (гносеологиялық) функциялары киреди. Этика тараўын изертлеўши көплеген илимпазлар регулятив функцияны моральдиң баслы функциясы деп есаплайды. Адамлардың бир-биреўине, семьяға, социаллық қатламға улыўма жәмийетке қатнасын тәртиплестириў биринши гезекте әдеп-икрамлылыққа жүкленген. Моральдың бул функциясының ҳәрекет етиў сферасы ҳәм нәтийжелилиги жәмийетлик дүзимниң характерине де байланыслы болады. Жәмийетлик турмыста мораль жеке адамды қәлиплестириў усаған әҳмийетли ўазыйпаны атқарыўшы, тәсирли тәрбия қуралы болып есапланады. Адамзаттың әдеп-икрамлылық тәжрийбесин өзинде жәмлеп, мораль бул тәжрийбени ҳәр бир жаңа әўлад ушын берип отырады. Моральдиң тәрбиялық функциясы да усыннан ибарат.Жәмийетлик сананың формасы ретинде мораль сондай-ақ билим таныў функциясында атқарады. Өзиниң мәниси бойынша жәмийетлик болмыстың сәўлелениўи бола турып, мораллық сана өзиниң спецификалық тусиниклеринде жәмийеттиң ҳәм жеке адамның прогрессив раўажланыўы ҳәм турмысы ушын әҳмийетли болған адамлардың өз-ара қатнасықларының зәрүрли тәреплерин билдиреди
4. Xristian dini tarıyxı hám filosofiyası - Xristianliq Rim imperiyasinin’ shig’is bo’lcginde b.e. 1 a’sirinde payda bolg’an. Ha’r qiyli ldirag’an kishigirim sektalardan ol IV a’sirdin’ basina kelip ku’shli ideyahq ag’img’a aylandi, da’slep Rimde, keyin alaJaqin Shig’ista, Arqa Afrikada ha’m Evropada u’stemlik ete basladi.
Xristianliq Palestinadan shig’arilg’an evrey-qullar arasinda payda bolg’anhg’i sebepli, xristianhqqa da’slcbinde iudeyliktin’ ta’sir etkcnligin biykarlay almaymiz. Vetxiy Zavet iudeyler ushin da, xristianlar ushin da
ka’ramatli kilap bolip tabiladi. 325-jili Nikey qalasinda imperator Konstantinnin’ basshilig’inda xristian shirkewlerinin’ «Perne Vselenskie Sobon» boldi ha’m onda xristianhq Rim imperiyasinm’ ra’smiy dini dep ja’riyalandi.
1054-jih xristianhq bo’linip kctti, Shig’is shirkew Pravoslavhq, al Batis shirkew Rimlik-katoliklik dep ataldi. XVI a’sirde katolitsizmnen xristianhqtag’i jan’a shaqabsha—protestanthq (lyuteranliq, kalvinizm, anglikanliq h.b.) bo’linip shig’adi.
5. Quramalı pikirler hám olardıń túrleri - Пикирлердиң ойлаўдың формасы сыпатындағы тийкарғы функциясы ретинде предметлер ҳәм олардың белгилери арасындағы байланысты мақуллаў ямаса бийкарлаў формасында сәўлелендириўи алып қаралады (әпиўайы мақуллаў ямаса бийкарлаў түринде берилген пикирлерди ассерториялық пикирлер деп те атайды). Пикирлер жоқарыда көрсетилген тийкарғы функциясынан басқа қосымша функцияға да ийе. Бул қосымша функция пикирлердеги предикат ҳәм субъект арасындағы байланыс характери менен белгиленеди. Байланыс характери ҳаққындағы қосымша информация (мағлыўмат) логикалық байланыстың объективлик статусына тийисли, яғный ол, биришиден, байланыстың зәрүрлигин ямаса тосынанлығын, екиншиден, мүмкин ямаса мүмкин емес байланыс екенлигин анықлайды. Екиншиден, бизиң билимимиздиң дәрежеси менен белгиленеди. Солай етип, мақуллаў ҳәм бийкарлаўдың қатаң ямаса қатаң емеслиги пикирлердиң модаллылығын аңлатады. Пикирлердиң модаллылығы деп пикирлердеги субъект ҳәм предикат арасындағы ғәрезлиликтиң типи ҳаққындағы қосымша мағлыўматты анық ямаса анық емес түрде пикирлерде сәўлелендириўге айтамыз. Модаллылықтың улыўма формасын "М" -модаллық операторы жәрдеминде белгилеймиз. Бул көрсетилген белгиге тийкарланған ҳалда пикирлердиң модаллылығын төмендегише символикада көрсетиўге болады. Мр ямаса М (S P болады ямаса болмайды). Пикирлердиң модаллылығының тийкарғы түрлерине алетикалық, эпистемиялық, деонтикалық модаллық жатады

Variant 7

1. Qarama-qarsılıqlardıń birligi hám gúresi nızamı -Қарама - қарсылықлардың бирлиги ҳәм гүреси нызамы Қарсылықлар обьектив ҳәм ғалаба характерге ийе. Айтайық, обьектив дүньяның қәлеген материаллық бирлиги, ҳәр бир процесси ямаса қубылысы раўажланыўдағы қарама-қарсы тәреп ҳәм тенденциялардың өз-ара тәсиринен, қарсылықлардың пайда болыў, қәлиплесиў ҳәм шешилиўинен турады. Ҳәрекеттиң өзи қарама-қарсы тәреплерден - үзликлилик ҳәм үзликсизликтен турады. Ҳәрекеттеги дене бир ўақытта бир орында турады ҳәм турмайды. Бул қарама-қарсылықтың мудамы пайда болыўы ҳәм бир ўақытта шешилиўи ҳәрекет болады. Тәбият пенен жәмийеттиң қарама-қарсылықлы характери илим ҳәм практиканың мағлыўматлары менен тастыйқланады. Ҳәзирги физика, мәселен, барлық микрообъектлердиң толқын тәризли ҳәм корпускуляр қәсийетлерге ийе екенлигин айтады. Жәмийеттиң тийкарын оған характерли ишки қарсылықлар, биринши гезекте өндириўши күшлер менен өндирис қатнасларының арасындағы қарама-қарсылық қурайды. Адамзат билиўи ҳәм қарама-қарсылықлы. Ақыры, билиў процесси мудамы ойлаўдың объектке жақынласыўын аңлатады ҳәм тәбиятты адамның ойында сәўлелендириў "өли", абстракт жағдайда емес, ал ҳәрекеттиң мәңги процессинде, қарама-қарсылықлардың пайда болыўында ҳәм олардың шешилиўинде болады. Солай етип, қарсылықлар раўажланыўдың тийкарын қурайды, олар объективликке ийе, тәбият ҳәм жәмийет, пүткил бизди қоршаған дүнья менен ажыралмас бирликте. Диалектикалық қарсылықлар қарсылық, қарама-қарсылық, айырмашылық, конфликт, бирдейлик ҳ.т.б. категориялары арқалы ашыладыҚарсылық ҳәм қарама-қарсылықты тең мәнисли түсиниклер сыпатында түсиниў бар. Шынында да, мәлим қубылыс қарсылықлы ямаса ол қарама-қарсылықлардың бирлигинен турады деў бир сөз есабы. Деген менен қарсылықты қарама-қарсылықлардың арасындағы қатнас сыпатында қараў дурысырақ болады."Қарсылық" түсиниги менен "конфликт" түсинигин шатастырыўға болмайды. Қарсылық предметтиң ямаса қубылыстың раўажланыўының пүткил барысында өмир сүрсе, конфликт қарсылықтың белгили моменти ғана бола алады.Қарсылық бир тийкарғы тийисли белгили ўақытлары бири бирин талап етиўши ҳәм белгили бир ўақытлары бири бирин бийкарлаўшы еки тәреп арасындағы байланысты аңлатады. Басқаша айтқанда бир тийкарға тийисли еки қарама-қарсы тәреплердиң арасындағы байланысты береди
2. Jańa zaman filosofiyasında metod máselesi - Jan’a zaman iliminin’ rawajlamwi filosofiyanin’ bag’dannm’ o’zgeriwine ahp keldi. Egerde orta a’sirler filosofiyasi teoorayhq xarakterge iye bolg’an bolsa, Oyamw da’wiri filosofiyasi ko’rkem o’ner ha’m gumanitar bilimge bag’darlang’an bolsa, onda Jan’a zaman filosofiyasi ilimge tiykarlanadi.
XVII a’sirden ilimnin’ o’z aldina institut sipatinda sho’lkemlesiwshilik jaqtan qa’liplesiwi baslanadi, ilim zamanago’y belgilerge ha’m formalarg’a iye bola baslaydi. Ta’biyattamw ilimleri ta’repinen ashilg’an mzamlar ja’miyetti izertlewge iykemlestiriledi. Uliwma filosofiyaliq bilimlerden Jan’a zamanda o’z aldina taraw sipatinda ekonomika, sotsiologiya, politologiya siyaqli ja’miyetlik pa’nler bo’linip shig’adi.
Bul da’wir ontologiyasinm’ xarakterli belgileri sipatinda mexanitsizm (mexanika mzamlann absolyutlestiriw, olardi ha’rekettin’ barliq tu’rlerine, ha’tteki ja’miyetke de iykemlestiriw) ha’m deizm (latin so’zi—quday degendi an’latadi, ta’biyattin’ rawajlaniwinm’ birinshi sebebi retinde qudaydi alip qaraw, oni du’nyahq ha’reketke tek birinshi tu’rtki beriwshi ku’sh (ha’rekettin’ bansina keyin ala aralaspaydi) sipatinda tu’sindiriw) ahp qaraladi
3. Aristotel etikası - Этика-философиялық илимлердиң бири болып ол бир неше мың жыллық тарийхқа ийе. Ол- әййемги дәўирлерден баслап-ақ араб Шығысы еллеринде "Илми равиш", "Илми аҳлоқ", "Ахлоқ илми", "Әдепнама" деген атамаларда әдеп-икрамлылық ҳаққындағы тәлийматты билдирген. Ал көп-шилик Батыс еллеринде болса, "Этика" деген атамада болып, оны ең дәслеп илимге киргизген әййемги грек философы Аристотель болып есапланады. Аристотель илимлерди классификациялаўда оларды үш топарға бөледи: теориялық, әмелий ҳәм творчестволық. Биринши топарға ол философия, математика ҳәм физиканы, екинши топарға болса этика ҳәм сиясатты, үшинши топарға искусство ҳәм өнерментшиликке тән болған әмелий илимлерди киргизеди. Этика термини шығысы бойынша әййемги грек сөзи еthоs сөзи болып, ол дәслеп адамның жасайтуғын орны, мәканын билдиретуғын болған, соңын ала бул термин үрп-әдет, йош, характер деген мәнислерге ийе болған. Әййемги грек ойшылы Аристотель (б.э.ш. 384-322жж) еthоs сөзиниң характер, йош мәнислерине тийкарланып еthicоs (этикалық) терминин қолланып ол оның менен адамлардың айрықша адамгершиликли қәсийетлер класын характерлейди, ал соңын ала бул терминнен ethika (этика) сөзи пайда болып ол арқалы адамгершилик, әдеп икрамлылық ҳаққындағы илимге атама бериледи. Солай етип, этика илими б.э.ш. IV әсирде әдеп-икрамлылық ҳаққындағы тәлиймат сыпатында өз атамасына ийе болды. Этиканық илим сыпатында қәлиплесиўи әлбетте әййемги грек философы Аристотельдиң философиялық тәлийматы менен байлынысы. Ол өзине шекемги дәўирлердеги этикалық, әдеп-икрамлық пикирлерди жәмлестирип оларды системаластырған. Аристотель өз шығармаларында қандай да бир мәңги нормалар ҳаққындағы пикирлерди бийкарлар, мораллық түсиниклерди анализлеп, олардағы улыўмалық мазмунды табыўға ҳәрекет етеди, этика түсиниклериниң илимий класификациясын ислеп шығады, олардың мәнилик шегараларын анықлайды. Этиканың тийкарғы теориялық ҳәм практикалық проблемаларын избе-излик пенен дәлиллеп береди. Аристотель этиканы моральды үйренетуғын практикалық пән, жәмийет ҳаққындағы пәнлердиң бир түри деп қарайды. Ол моральдың жәмийет өмиринде үлкен әҳмийетке ийе екенлигин мойынлайды Этика басқа жәмийетлик пәнлер сыяқлы өзиниң бай түсиниклерине ийе болып улыўма этика теориясы, тарийхый этика, норматив-аксиологиялық этика, профессионаллық этика, моральлық тәрбияның этикалық тәрбиясы сияқлы бөлимлерге бөлинеди.
4.Buddizm dini tariyxı hám filosofiyası - Buddizm en’ birinshi du’nya ju’zlik din bolip, ol b.e.sh. Vl-V a’sirlerde Hindistanda payda boladi. Keyin ala, o’zgeriske ushirap, ol Oryhq ha’m Tu’slik- Shig’is Aziyada, Uzaq Shig’ista tarqaldi.
Buddizmnin’ tiykarm saliwshi haqqmda haqiyqiy derekler joq, biraq buddiystlik teologlar onin’ tiykann saliwshi retinde Gautama unwinan shiqqan hindistanh patshamn’ balasi Siddartxti ahp qaraydi. Om o’liminen keyin Budda (danahqqa erisken, nurlang’an) dep atay basladi. Bul dinnin’ tiykarg’i jag’daylan «Tipitaka» toplaminda bayan etilgen.
Budda ta’limati boymsha, du’nyada barliq na’rse «dxarm» (ruwxiy- materialhqbo’lekshelerdin’) sheksiz ha’rekctinin’ na’tiyjesin beredi. Olardin’ ha’r qiyli kombinatsiyasi na’rselerdi, haywanlardi, adamdi do’retedi, al idirawi o’limge ahp keledi,o’limnen keyin jan’a kombinatsiyalar do’retilip, qayta tuwiliw iske asadi. Qayta tuwiliw o’mirdegi jaqsi yaki jaman is-ha’reketlerimizge baylanisii boladi. Bul qayta tuwiliw protscsin «o’mir shen’beri» yaki sansara dep ataydi. jygilikli o’mirimizdin’ en’ aqirg’i maqseti Budda menen birigiw, nirvanag’a (bolmistan joqang’a) kiriw, yag’niy barliq qa’lewlerdi, talaplardi jcn’iw, absolyutlik buzilmaytug’m timshliqqa erisiw bolip tabiladi.
Buddizm xinayana (a’yyemgi forma) ha’m maxayana (Hindistannan tisqarida ken’ tarqalg’an) formalarinda tarqalg’an. Xinayana tar kolesnitsam, du’nya turmisina qatnasiwdan bas tartatug’in printsipti basshihqqa alatug’in qutihwdin’ tar john, monax boliwdi an’latadi. Maxayana u’lken kolesnitsa bolip, qutihwdin’ ken’john, barliq dinge siyiniwshilardi qutqariwdi an’latadi.
5. Logikanıń’ tiykarǵı nızamları - Logika nızamlarn ha’m qag’ıydaların biliw logikanı u’yreniwdin’ en’ baslı maqseti retinde alıp qaralmaydı. Onın’ tiykarg’ı maqseti- oylaw protsessinde logikanın’ nızamların, operatsiyaların ha’m qag’ıydaların qollanıp biliw bolıp tabıladı. Sol sebepli bunday ta’jriybege iye bolıw ushın studentlerdin’ kurstı aktiv o’zlestiriwine, olardın’ oylaw ma’deniyatın ko’teriwge ja’rdem beretug’ın loigkalıq ma’selelerdi sheshiwge arnalg’an shınıg’ıwlar, sonday aq alıng’an bilimlerdi praktikada qollanıwg’a ja’rdem beretug’ın sorawlar oqıw qollanbadag’ı ha’r bir temadan keyin keltirilgen.
Solay etip, logika iliminin’ basqa ilimlerge salıstırg’anda birinshi reet ilimiy bilimnin’ qatan’ sisteması sıpatında qa’liplesiwi adamzattın’ tek g’ana praktikalıq xarakterdegi konkret biliwlik problemalardı sheshiwge bolgan talabın ko’rsetip qoymastan, onın’ biliw protsessin tu’siniwge bolg’an talabın da qanaatlandıradı
Variant 8
1. Dialektikanıń tiykarǵı kategoriyaları.- Диалектика раўажланыўдың спираль тәризли болатуғынлығын, раўажланыўдың дереги, себеби ретинде ишки қарсылықларды мойынлайтуғын, санлы ҳәм сапалы өзгерислердиң өз-ара өтиў мүмкиншилигин тән алатуғын, дүньядағы барлық қубылысларды өз-ара байланыста алып қарайтуғын тәлимат. Материалистлик диалектика раўажланыў ҳәм улыўма байланылар теориясының, диалектикалық логиканың, билиў теориясы ҳәм методының бирлиги сыпатында алып қаралады. Материалистлик диалектиканың структурасына диалектиканың принциплери (ғалабалық ҳәрекет ҳәм раўажланыў принципи ҳәм улыўма байланыс принципи) ҳәм диалектиканың ең улыўмалық нызамлары (өз-ара сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў нызамы, қарама-қарсылықлардың бирлиги ҳәм гүреси нызамы, бийкарлаўды бийкарлаў нызамы) ҳәм категориялары (себеп-нәтийже, зәрүрлик-тосынанлық, мүмкиншилик-ҳақыйқатлық, мазмун-форма, тийкар-қубылыс, жекелик-айрықшалық-улыўмалық) киреди Философиялық категориялар ҳақыйқатлықтың барлық қубылысларына тән қәсийетлерди ҳәм қатнасларды сәўлелендириўши адамның ойлаў искерилигиниң ең улыўмалық формаларын, идеаллық образларын береди. Олардың жәрдеминде реаллықты практикалық өзгертиў ҳәм илимий изертлеў процессинде адамлар тәрепинен алынатуғын конкрет материал түсиниледи ҳәм объекттиң оғада әҳмийетли сыпатламасы бөлинип көрсетиледи. Диалектиканың негизги нызамларына сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў ҳәм керисинше нызамы, қарама-қарсылықлардың бирлиги ҳәм гүреси нызамы, бийкарлаўды бийкарлаў нызамы киреди. Өз-ара сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў нызамы. Бул нызам раўажланыўдың гөне сападан жаңа сапаға өтиў формасында болатуғынлығын көрсетеди. Сапа үзликлиликти, сан үзликсизликти, өлшем сапалы ҳәм санлы анықлықтың бирлигин, ал секириў болса санлы өзгерислердиң үзликсизлигиниң үзилиўин аңлатады. Санлы өзгерислер жаңа сапаның қәсийетлериниң избе-из топланыўын ҳәм берилген сапа шегарасындағы қәлеген өзгеристи береди. Сапалы өзгерислер гөне сападан жаңа сапаға өтиўди аңлатады, яғный секириўди береди. Усыған байланыслы секириў раўажланыў формасы, сапалы өзгерис, раўажланыўдағы бурылыс этапы, раўажланыўдың ең улыўмалық нызамы ретинде алып қаралады ҳәм оның еки типин бөлип көрсетиўге болады. Бириншиси - жарылыў формасындағы секириў деп аталып, ол секириўге таярлық фазасы ҳәм секириў фазасы арасындағы шегараның анық болыўы менен, процесстиң интенсив түрде, үлкен тезликте өтиўи менен, системаның қайта шөлкемлесиў процесси оның бөлеклериниң избе-из өзгериў жолы менен иске асырылмай, ал ол системаның барлығын өз ишине қамтыў арқалы алып барылатуғынлығын көрсетеди. Секириўдиң екинши типи избе-из болатуғын секириў деп аталып, ол таярлық ҳәм секириў фазалары арасында анық шегараның жоқлығын, өтиўдиң жасырын характерге ийе болыўын, системаның қайта шөлкемлесиў процессиниң избе-из түринде оның бөлеклерин өзгертиў арқалы иске асырылатуғынын көрсетеди.
2. Jámiyetti filosofiyalıq analizlewdiń negizleri - Әдетте жәмийетти диний, идеалистлик ҳәм материалистлик түсиндириўлер бар. Бул бойынша ҳәр бир диний тәлиймат жәмийетти өз спецификасына ылайық түсиндириўине қарамастан оның тийкарын қудай менен байланыстырады. Жәмийет-адамлардың бирликлериниң барлық формаларының ҳәм олардың өз-ара тәсийриниң, усылларының жыйындысы. Кең мәнисте жәмийет материаллық дүньяның тәбияттан бөлинип шыққан бөлеги ҳәм адамлардың өмир сүриўи, жасаўының тарийхый раўажланыў формасын аңлатса, тар мәнисте адамзат тарийхының белгили этапы (жәмийетлик –экономикалық формация, формациялар аралық ҳәм ишки формациялық тарийхый басқышлар, мәселен феодаллық, ерте феодаллық жәмийет) ямаса жеке индивидуаллық жәмийет (социаллық организм) мәселен, француз жәмийети, англия жәмийети ҳ.т.б. жәмийетлик қатнаслар адамның искерлиги менен байланыслы. Жәмийетлик қатнаслар усы искерликтен туўынды болып, оның жәмийетлик формасын қурайды. Адамлардың қәлеген өз-ара қатнасы, тәсири жәмийетлик характерге ийе. Жәмийетлик өндирис категориясы тек ғана адам тәрепинен өзин қоршаған тәбийий дүньяны меңгериў процессин аңлатыў менен шекленбейди. Дурыс, бул процессте адам өзин өмир сүриўдиң, жасаўдың зөрүрли қураллары менен тәмийинлейди. Деген менен бул категория мәселениң басқа тәрепин ҳәм сәўлелендиреди. Бундай қуралларды өндириў процессинде адамлардың арасында олардың санасынан, еркинен бийғәрез олардың жәмийетлик өмир сүриўиниң , жасаўының шараятлары сыпатында болатуғын материаллық қатнаслар пайда болады ҳәм раўажланады. Солай етип өндирис жәмийетлик өмирди өндириў болып табылады. Бул момент адамның сыртқы тәбият пенен қатнасының адамзатлық формасын қурып, ҳайўанлардың "өндирислик искерлигинен" айырылып турады.Жәмийеттиң дүзими қандай болмасын, ол раўажланыўдың қандай басқышында турмасын, оның өмир сүриўиниң, жасаўының биринши шәрти тәбият пенен зат алмасыў, адамлардың аўқатқа, кийимге, турақ жай ҳ.т.б. байланыслы материаллық талапларын қанаатландырыў болып табылады. Материаллық өндиристиң усылындағы ҳәм айналыўындағы өзгерис жәмийеттиң пүткил социаллық-экономикалық укладында оның жәмийетлик идеяларындағы, сиясий ҳәм ҳуқықый ҳ.т.б. мәкемелериндеги түпкиликли қайта қурыўларды болдырады. Материаллық ийгиликлерди өндириў усылы конкрет-тарийхый характерге ийе.
3. Moral insan iskerliginiń regulyatorı sıpatındaǵı belgileri -Моралдың тийкарғы функцияларына регулятив, тәрбиялық ҳәм билим таныў (гносеологиялық) функциялары киреди. Этика тараўын изертлеўши көплеген илимпазлар регулятив функцияны моральдиң баслы функциясы деп есаплайды. Адамлардың бир-биреўине, семьяға, социаллық қатламға улыўма жәмийетке қатнасын тәртиплестириў биринши гезекте әдеп-икрамлылыққа жүкленген. Моральдың бул функциясының ҳәрекет етиў сферасы ҳәм нәтийжелилиги жәмийетлик дүзимниң характерине де байланыслы болады. Жәмийетлик турмыста мораль жеке адамды қәлиплестириў усаған әҳмийетли ўазыйпаны атқарыўшы, тәсирли тәрбия қуралы болып есапланады. Адамзаттың әдеп-икрамлылық тәжрийбесин өзинде жәмлеп, мораль бул тәжрийбени ҳәр бир жаңа әўлад ушын берип отырады. Моральдиң тәрбиялық функциясы да усыннан ибарат. Жәмийетлик сананың формасы ретинде мораль сондай-ақ билим таныў функциясында атқарады. Өзиниң мәниси бойынша жәмийетлик болмыстың сәўлелениўи бола турып, мораллық сана өзиниң спецификалық тусиниклеринде жәмийеттиң ҳәм жеке адамның прогрессив раўажланыўы ҳәм турмысы ушын әҳмийетли болған адамлардың өз-ара қатнасықларының зәрүрли тәреплерин билдиреди
4. Globallasıwdıń tiykarǵı ólshemleri -"Глобаллық" термини латын тилинен алынып, тиккелей аўдармасы жер шары дегенди аңлатады. Этимологиясынан келип шыққан ҳалда глобаллық проблемалар планетамыздың ҳәр қыйлы точкаларында жасаўшы ҳәр бир адамның ҳәм адамзаттың мәплерине тәсир етеди, яғный оларды улыўмаадамлық характерге ийе болғанлығы себепли глобаллық проблемалар деп атаймыз. Олар дүнья жүзлик экономикалық ҳәм социаллық раўажланыўдың күшли объективлик факторы болғанлығы себепли ҳәр бир мәмлекеттиң ҳәм регионлардың раўажланыўына әҳмийетли түрде тәсир етеди. Олардың шешилиўи мәмлекетлердиң басым көпшилигиниң ҳәм дүньяжүзлик дәрежедеги шөлкемлердиң күшлерин бириктириўди талап етеди. Буған қосымша олардың ўақтында шешилмеўи өзлериниң катастрофалық нәтийжелери менен барлық адамзаттың улыўма келешигине қәўип туўдырады. Глобаллық проблемалар тек ғана дүньяға тәсир етип қоймай, ал олар өзиниң көриниў формасына регионлар дәрежесинде де, жекке мәмлекет дәрежесинде де ийе болғанлығы себепли илимий әдебиятта олардың улыўма адмзатлық әҳмийетке ийе екенлигин көрсете отырып, олардың жеке, локаллық, регионаллық проблемалардан парқын көрсетиўши мазмунына да дыққат аўдарады. Бул өз гезегинде глобаллық проблемаларды бөлип көрсетиўдиң улыўма өлшемин анықлаўға да жәрдем береди. Бул өлшем географиялық деп аталады, себеби ол кеңислик масштабты аңлатады, басқаша айтқанда, анаў ямаса мынаў проблемалардың пайда болыў орнын, территориясын белгилейди.
5. Oy juwmaǵı hám onıń túrleri - Ой-жуўмағы деп белгили пикирлерден, яғный тийкарлардан логика нызамларына бойсынған ҳалда жаңа пикир, яғный жуўмақтың алыныўын сәўлелендириўши ойдың формасына айтылады. Бул пикирлердиң айрымлары бизге белгили болса, ал айрымлары бизге белгисиз жаңа пикирди береди. Сол себепли ой-жуўмағы деп пикирлердиң бир пүтин жыйнағына, пикирлердиң тәртиплестирилген көплигине айтылады. Ой-жуўмағы тийкарлардан, жуўмақтан ҳәм тийкар менен жуўмақтың арасындағы логикалық байланыстан турады. Ҳәр қандай ой-жуўмағында белгили пикирлер арқалы берилетуғын информация посылкалар (тийкарлар) деп, ал логикалық жол менен тийкардан алынатуғын жаңа пикир - жуўмақ деп аталады. Белгили тийкарлардан жаңа жуўмақтың алыныўына өтиў процессин, яғный тийкар ҳәм жуўмақ арасындағы байланысты логикалық избе-излик деп атаймыз. Ой-жуўмағын ҳәр қыйлы тийкарда классификациялаўға болады. 1) Методологиялық белгиси бойынша, яғный логикалық избе-изликти басшылыққа алыўдың бағдары бойынша ой-жуўмағы төмендеги түрлерге бөлинеди: а) дедуктивлик ой-жуўмағы - улыўмалық билимнен дара билимге өтиў нәтийжесинде алынған ой-жуўмағы болып табылады. б) индуктивлик ой-жуўмағы - жекелик билимнен улыўмалық билимге өтиў нәтийжесинде алынған ой-жуўмағы болып табылады. в) анологиялық ой-жуўмағы - дара билимнен дара билимге өтиў нәтийжесинде алынған ой-жуўмағы болып табылады. 2) Логикалық белгиси бойынша, ямаса логикалық избе-изликти басшылыққа алыўдың қатаңлығын есапқа алыў дәрежеси бойынша ой-жуўмағын үлкен еки түрге бөлиўге болады.Дедуктивлик ой-жуўмағы (дедукция термини латын тилинен алынып, келтирип шығарыў (выведение) дегенди аңлатады) деп улыўма билимнен дара билимге өтиў характери логикалық зәрүрликке ийе болған ой-жуўмағына айтамыз. Яғный тийкарлар менен жуўмақтың арасындағы байланыс формал логикалық нызамларды береди, сол себепли тийкарлар шынлыққа ийе болса, онда жуўмақ та ҳәмме ўақытта шынлыққа ийе болады. Дедуктивлик ой-жуўмағы ҳәр қыйлы болыўы мүмкин. Олардың ҳәр қыйлы болыўы тийкар ретинде қандай критерийдиң алыныўынан ғәрезли. Дедуктивлик ой-жуўмағын еки тийкар бойынша түрлерге бөлиўге болады шәртли ой-жуўмақ, шәртли кескин ой-жуўмақ, бөлистириўши кескин ой-жуўмақ, шәртли бөлистириўши ой-жуўмақ түрлерине бөлиўге болады.

Variant 9

1. Házirgi zaman globallıq problemaları hám olardıń klassifikatsiyası -"Глобаллық" термини латын тилинен алынып, тиккелей аўдармасы жер шары дегенди аңлатады. Этимологиясынан келип шыққан ҳалда глобаллық проблемалар планетамыздың ҳәр қыйлы точкаларында жасаўшы ҳәр бир адамның ҳәм адамзаттың мәплерине тәсир етеди, яғный оларды улыўмаадамлық характерге ийе болғанлығы себепли глобаллық проблемалар деп атаймыз. Олар дүнья жүзлик экономикалық ҳәм социаллық раўажланыўдың күшли объективлик факторы болғанлығы себепли ҳәр бир мәмлекеттиң ҳәм регионлардың раўажланыўына әҳмийетли түрде тәсир етеди. Олардың шешилиўи мәмлекетлердиң басым көпшилигиниң ҳәм дүньяжүзлик дәрежедеги шөлкемлердиң күшлерин бириктириўди талап етеди. Буған қосымша олардың ўақтында шешилмеўи өзлериниң катастрофалық нәтийжелери менен барлық адамзаттың улыўма келешигине қәўип туўдырады. Глобаллық проблемалар тек ғана дүньяға тәсир етип қоймай, ал олар өзиниң көриниў формасына регионлар дәрежесинде де, жекке мәмлекет дәрежесинде де ийе болғанлығы себепли илимий әдебиятта олардың улыўма адмзатлық әҳмийетке ийе екенлигин көрсете отырып, олардың жеке, локаллық, регионаллық проблемалардан парқын көрсетиўши мазмунына да дыққат аўдарады. Бул өз гезегинде глобаллық проблемаларды бөлип көрсетиўдиң улыўма өлшемин анықлаўға да жәрдем береди. Бул өлшем географиялық деп аталады, себеби ол кеңислик масштабты аңлатады, басқаша айтқанда, анаў ямаса мынаў проблемалардың пайда болыў орнын, территориясын белгилейди.
2. Islam dini tariyxı hám filosofiyası - Islam, islam dini Batis Araviyada Vll a’sirde payda bolip, Jaqin ha’m Oita Shig’ista, Arqa Afrikada, Orta Aziyada h.b. jerlerde ken’ tarqaladi. islamnin’ tiykarm saliwshi Muxammed payg’ambar bolip, ol o’zinin’ diniy iskerligin Mekke ha’m Madina qalalarmda baslaydi. Muxammed o’zinin’ diniy wa’siyatlarm awizsha aytqan, onin’ o’liminen keyin Osman xalifinin’ basqariw da’wirinde Muxammedtin’ na’siyatlann yadqa bilgen adamlardin’ so’zinen Quran do’retiledi. tslamdag’i tiykarg’i bag’darlar retinde sunniylik ha’m shiahq ahp qaraladi.
Quran tiykarinda Shariat—musilman huqiqimn’ jiynag’i islep shig’ildi. Musilmanlardin’ en’ bash bayrami—Qurban-Bayram.
Qa’legen dindi quramali sotsialliq sho’lkem retinde ahp qaraw kerek. Qa’legen dinnin’ ja’miyet turmisina ta’sirin de amq-tariyxiy jaqtan bahalaw kerek. Olardin’ ha’r biri da’stu’rlerdin’, urp-a’detlerdin’, adamlardin’ minez- quliq normalannm’ qa’liplesiwine ta’sirin tiygizdi.Qa’legen dinnin’ orayinda qudaydin’ turg’anlig’in, adamnin’ onnan g’a’rezli ekenligin diqqattan shig’armawimiz tiyis.
.3. Moral hám dástúrlerdiń óz-ara baylanıs máselesi -3Әдеп-икрамлылық ҳәм мораль жәмийетлик раўажланыўда барлық ўақытта да үлкен әҳмийетке де ийе болып келген. Тек ғана зулымлық ҳәм зорлыққа, әдалатсызлық ҳәм ҳуқықсызлыққа тийкарланған дүзимлерде ғана жалғанға бойсындырылып, қәлипекилестирилген ҳәм усы жол менен оның әҳмийети пәсейтирилген.Республикамыз ғәрезсизликке ерискеннен кейин бизиң дүнья қарасымыз ҳәм руўхый дүньямызда да жаңаланыўлар жүзеге аса баслады. Усы жаңаланыў процессинде этика пәниниң де өз орны бар. Оның алдында жаңа демократиялық жәмийет ҳәм ҳуқықый мәмлекет қурып атырған мәмлекетимиз пуқараларының, әсиресе жаслардың моральлық санасын раўажландырыў, оларды ҳәзирги заманға ылайық физикалық ҳәм руўхый жақтан жетилискен, кәмил инсан етип тәрбиялаўға қаратылған үлкен ўазыйпа турыпты. Әлбетте бул ўазыйпаларды моральға тән болған дәстүрий усыллар ҳәм заманагөй қатнаслар тийкарында әмелге асырыў мүмкин. Усының менен бир қатарда бүгинги күнниң жәҳәнге тән болған глобаль машқалаларын шишиўге қаратылған да ўазыпалар ҳәм жоқ емес. Солардың бири планетада {Этосфера} деп аталынатуғын әдеп-икрамлылық орталығын жаратыў менен байланыслы машқала. Мәлим болғанындай, әсирлер адамында инсан үлкен биологиялық әлемниң ишинде оның киши бир бөлеги болып, ақыл ҳәм ойлаў еркине ийе ҳүкимдар сыпатында жасап келди. ХIХ әсирдиң ақыры ХХ әсирдиң басынан баслап адам өзиниң ақыл-ой потенциалы арқалы, илимий-техникалық революция нәтийжесинде өзи жасап атырған биосфера ишинде ноосфераны {техникалық әлемди} жаратты. Бизиң әсиримиздиң 20- жыллары француз алымы Э.Леруа ноосфера (грекшеден аўдарғанда ақыл-ой сферасы) түсинигин усынады. Соңынан бул түсиник алымлар Тейяр де Шарден ҳәм В.И.Вернадский тәрепинен раўажландырылды. Буның мәниси соннан ибарат, илимий ой менен қуралланған адамзат жетекши күшке айналып, бизиң планетамыздың эволюциясын белгилейди
4. Kóterińkilik kategoriyası - koterinkilik termini birinshi ret songi antialiq estetikada payda bolgan bul omirde bul termin soylewdin ayriqsha stili sipatinda qollanildi. 3 asirde jasagan belgili ritorik Longennin koterinkilik haqqinda traktati menen koterinkilikke uliwma estetikaliq teoriyaliq qatnasta baylanistiriwlarda bar. Bugan kop gana izerlewshiler gumanlanip qaraydi. Degen menen Longinnin traktatinda koterinkilik iskustvonin adamnn janina tasiri boyinsha qaraladi. Nemec filosofi Kant koterinkilik kategoriyasin gozzalliq penen bir qaatarda qarap sapadan alingan lazzet arqali payda boladi dese koterinkiliktin tiykarinda san tuwrali koz-qaras bar dep tusindiredi
5. Ápiwayı pikirdiń dúzilisine sıpatlama - Әпиўайы пикир деп дүзилиси жағынан басқа пикирлерди өз ишине қамтымайтуғын ҳәм тек ғана еки түсиниктиң байланысын сәўлелендиретуғын, "S - P" структурасына ийе пикирге айтамыз. Әпиўайы пикирлердиң дүзилиси субъект, предикат ҳәм олар арасындағы байланыстан ибарат. Ал қурамалы пикирлер деп бир неше әпиўайы пикирлерден дүзилген пикирлерге айтамыз. Әпиўайы пикирлер өз гезегинде предикаттың характерине қарай атрибутивлик, реляцион (қатнасық) ҳәм экзистенционал (жасаў) пикирлер болып үшке бөлинеди. Атрибутивлик пикирлерде предметлерге қандай да бир белгилердиң, қәсийетлердиң тийисли екенлиги ямаса тийисли емес екенлиги сәўлелендириледи ҳәм ол "S-P" байланысы түринде бериледи. Атрибутивлик пикирлерде дара ямаса толық түрде бир предметтиң көплигиниң екинши көпликке кириўи ямаса кирилмеўи ҳаққында, предметтиң берилген предметтиң класына тийисли ямаса тийисли емес екенлиги ҳаққындағы пикирлер алып қаралады. Ҳәр қандай атрибутивлик пикир өзиниң структурасына ийе. Бул структура субъекттен (логикалық баслаўыш), предикаттан (логикалық баянлаўыш) ҳәм байланыстан, айрым жағдайларда кванторлық сөзлерден ибарат болады. Атрибутивлик пикир өз гезегинде "саны" ҳәм "сапасы" бойынша түрлерге бөлинеди. Атрибутивлик пикир S ҳәм P арасындағы байланыс характерине, яғный сапасына қарай мақул ҳәм бийкарлаўшы пикирлер болып екиге бөлинеди. Мақуллаўшы пикир деп предметке қандайда бир белгиниң тийисли екенлигин сәўлелендириўши пикирге айтамыз. Ал бийкарлаўшы пикир деп предметке қандай да бир белгиниң тийисли емес екенлигин сәўлелендириўши пикирге айтамыз. Мысалы, "Өзбекстан Республикасы ғәрезсиз мәмлекет" - мақуллаўшы пикир, ал "Платон - материалист емес" - бийкарлаўшы пикир. Мақуллаўшы пикир - "Субъект предикат болады" ямаса "S - P" ("S P болады"), ал бийкарлаўшы пикир "Субъект предикат болмайды" ямаса "S P болмайды" деген символикалық формулалар менен белгиленеди. Бул жерде еки пикир бири биринен байланыс характери, сапасы бойынша ажыралады. Субъект ҳәм предикатты пикирдиң терминлери деп те атаўға болады. Атрибутивлик пикирлерди S ҳәм P арасындағы байланыстың санлы характерине, белгисине қарай жеке, улыўма ҳәм дара (частное) пикирлер түринде үшке бөлиўге болады. Жеке пикирде субъект жеке түсиникти береди (предметтиң предметлер класына тийисли ямаса тийисли емес екенлиги белгиленеди) ҳәм ол "Бул S P болады" ямаса "Бул S P болмайды" деген формулада бериледи. Мысалы, "Франция - европалық мәмлекет". Улыўма (көплик) пикирде S улыўма түсиник болып (берилген предметлердиң класының предметлер класына тийисли ямаса тийисли емес екенлиги сәўлелендириледи), "Барлық S P болады", "Ҳеш қандай S P болмайды" деген формулада бериледи. Мысалы, "Барлық гуўалар көрсетпелер берди".Реляцион (қатнаслы) пикирлер деп предметлер арасында белгили бир қатнаслардың барлығын ямаса жоқлығын сәўлелендириўши пикирлерге айтамыз. Пикирлерде қатнаслардың орнына қарай (жуп, үш предмет арасындағы, n предмет арасындағы) жуп ҳәм оннан да көп предметлер ҳаққында пикир мақулланыўы ямаса бийкарланыўы мүмкин. Мысалы, "Нөкис Халқабадқа салыстырғанда үлкен". Қатнаслар менен пикирлер сапасына қарай мақуллаўшы ҳәм бийкарлаўшы пикирлер болып бөлинеди. Мақуллаўшы пикирлерде предметлердиң белгили бир қатнаста болатуғынлығы мақулланады, ал бийкарлаўшы пикирлерде бул қәсийеттиң барлығы бийкарланады. Формуласы: А 4 В.
Variant 10
1. Filosofiyada biliw protsessi hám onıń formaları - Философия сөзи грекшеден аўдарылғанда "данышпанлықты сүйиў" дегенди аңлатады. "Философия" термининиң өзи философиядан ҳәм философлардан соңлаў пайда болады. Антиклик дәўирдеги философия тарийхшысы Диоген Лаэртскийдиң (б.э.ш. II - әсириниң аяғы III - әсирдиң басы) айтыўынша өзин биринши мәртебе философ деп атаған әййемге грек ойшылы ҳәм алымы Пифагор болып табылады.
Философия дүнья ҳәм сол дүньяда адамның тутқан орны ҳаққында бир пүтин көз қарасты қәлиплестириўге бағдарланған жәмийетлик сананың формасы, болмыс ҳәм билиўдиң улыўма принциплери, адамның дүньяға қатнасы ҳаққындағы тәлимат, тәбияттың, жәмийеттиң ҳәм ойлаўдың ең улыўмалық нызамлары ҳаққындағы илим болып табылады. Оның тийкарғы функциялары ретинде методологиялық ҳәм дүньяға көз қараслық функциялар алып қаралады.
Философияның методологиялық функциясы оның дүньяға көз-қараслық функциясы менен ажыралмас байланыста. Бул деген сөз, философияда қәлиплесетуғын дүньяның дүньяға көз-қараслық картинасы басында методология ҳәм бола алады. Ақыры адамлардың ойына ҳәм минез қулқына, искерлигиниң ҳәр қыйлы сферасына (илим, искусство, сиясат ҳ.т.б.) тәсир етеди.
Солай етип, философия өзиниң методологиялық функциясын әмелге асыра отырып, ол ойлаўдың ҳәм минез қулықтың, искерликтиң қәлиплесиўинде тиккелей қатнасады. Бул усыллар сондай факторлар болады, онда ҳәр бир тарийхый дәўир өзин көрсете, сәўлелендире алады. Оның үстине ҳәр бир философиялық система өз дәўириниң туўындысы. Соның менен бирге сол дәўирдиң мәнисин ҳәм тийкарғы тенденцияларын сәўлелендиреди. Философия өзиниң проблемаларында ҳәм түсиник аппаратында адамзаттың топлаған практикалық ҳәм билиў тәжирийбесин синтезлейди, системаластырады. Басқаша айтқанда, философия өзиниң проблематикасында ҳәм категорияллық дүзилисинде улыўмаластырылған, теорияластырылған формада болмыс пенен сананың терең, тийкарлық процесслерин сәўлелендиреди.
2. Jámiyetti filosofiyalıq analizlewdiń negizleri - Әдетте жәмийетти диний, идеалистлик ҳәм материалистлик түсиндириўлер бар. Бул бойынша ҳәр бир диний тәлиймат жәмийетти өз спецификасына ылайық түсиндириўине қарамастан оның тийкарын қудай менен байланыстырады. Жәмийет-адамлардың бирликлериниң барлық формаларының ҳәм олардың өз-ара тәсийриниң, усылларының жыйындысы. Кең мәнисте жәмийет материаллық дүньяның тәбияттан бөлинип шыққан бөлеги ҳәм адамлардың өмир сүриўи, жасаўының тарийхый раўажланыў формасын аңлатса, тар мәнисте адамзат тарийхының белгили этапы (жәмийетлик –экономикалық формация, формациялар аралық ҳәм ишки формациялық тарийхый басқышлар, мәселен феодаллық, ерте феодаллық жәмийет) ямаса жеке индивидуаллық жәмийет (социаллық организм) мәселен, француз жәмийети, англия жәмийети ҳ.т.б. жәмийетлик қатнаслар адамның искерлиги менен байланыслы. Жәмийетлик қатнаслар усы искерликтен туўынды болып, оның жәмийетлик формасын қурайды. Адамлардың қәлеген өз-ара қатнасы, тәсири жәмийетлик характерге ийе. Жәмийетлик өндирис категориясы тек ғана адам тәрепинен өзин қоршаған тәбийий дүньяны меңгериў процессин аңлатыў менен шекленбейди. Дурыс, бул процессте адам өзин өмир сүриўдиң, жасаўдың зөрүрли қураллары менен тәмийинлейди. Деген менен бул категория мәселениң басқа тәрепин ҳәм сәўлелендиреди. Бундай қуралларды өндириў процессинде адамлардың арасында олардың санасынан, еркинен бийғәрез олардың жәмийетлик өмир сүриўиниң , жасаўының шараятлары сыпатында болатуғын материаллық қатнаслар пайда болады ҳәм раўажланады. Солай етип өндирис жәмийетлик өмирди өндириў болып табылады. Бул момент адамның сыртқы тәбият пенен қатнасының адамзатлық формасын қурып, ҳайўанлардың "өндирислик искерлигинен" айырылып турады.Жәмийеттиң дүзими қандай болмасын, ол раўажланыўдың қандай басқышында турмасын, оның өмир сүриўиниң, жасаўының биринши шәрти тәбият пенен зат алмасыў, адамлардың аўқатқа, кийимге, турақ жай ҳ.т.б. байланыслы материаллық талапларын қанаатландырыў болып табылады. Материаллық өндиристиң усылындағы ҳәм айналыўындағы өзгерис жәмийеттиң пүткил социаллық-экономикалық укладында оның жәмийетлик идеяларындағы, сиясий ҳәм ҳуқықый ҳ.т.б. мәкемелериндеги түпкиликли қайта қурыўларды болдырады. Материаллық ийгиликлерди өндириў усылы конкрет-тарийхый характерге ийе.
3. Dialektikanıń tiykarǵı nızamları - Диалектика раўажланыўдың спираль тәризли болатуғынлығын, раўажланыўдың дереги, себеби ретинде ишки қарсылықларды мойынлайтуғын, санлы ҳәм сапалы өзгерислердиң өз-ара өтиў мүмкиншилигин тән алатуғын, дүньядағы барлық қубылысларды өз-ара байланыста алып қарайтуғын тәлимат. Материалистлик диалектика раўажланыў ҳәм улыўма байланылар теориясының, диалектикалық логиканың, билиў теориясы ҳәм методының бирлиги сыпатында алып қаралады. Материалистлик диалектиканың структурасына диалектиканың принциплери (ғалабалық ҳәрекет ҳәм раўажланыў принципи ҳәм улыўма байланыс принципи) ҳәм диалектиканың ең улыўмалық нызамлары (өз-ара сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў нызамы, қарама-қарсылықлардың бирлиги ҳәм гүреси нызамы, бийкарлаўды бийкарлаў нызамы) ҳәм категориялары (себеп-нәтийже, зәрүрлик-тосынанлық, мүмкиншилик-ҳақыйқатлық, мазмун-форма, тийкар-қубылыс, жекелик-айрықшалық-улыўмалық) киреди Философиялық категориялар ҳақыйқатлықтың барлық қубылысларына тән қәсийетлерди ҳәм қатнасларды сәўлелендириўши адамның ойлаў искерилигиниң ең улыўмалық формаларын, идеаллық образларын береди. Олардың жәрдеминде реаллықты практикалық өзгертиў ҳәм илимий изертлеў процессинде адамлар тәрепинен алынатуғын конкрет материал түсиниледи ҳәм объекттиң оғада әҳмийетли сыпатламасы бөлинип көрсетиледи. Диалектиканың негизги нызамларына сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў ҳәм керисинше нызамы, қарама-қарсылықлардың бирлиги ҳәм гүреси нызамы, бийкарлаўды бийкарлаў нызамы киреди. Өз-ара сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў нызамы. Бул нызам раўажланыўдың гөне сападан жаңа сапаға өтиў формасында болатуғынлығын көрсетеди. Сапа үзликлиликти, сан үзликсизликти, өлшем сапалы ҳәм санлы анықлықтың бирлигин, ал секириў болса санлы өзгерислердиң үзликсизлигиниң үзилиўин аңлатады. Санлы өзгерислер жаңа сапаның қәсийетлериниң избе-из топланыўын ҳәм берилген сапа шегарасындағы қәлеген өзгеристи береди. Сапалы өзгерислер гөне сападан жаңа сапаға өтиўди аңлатады, яғный секириўди береди. Усыған байланыслы секириў раўажланыў формасы, сапалы өзгерис, раўажланыўдағы бурылыс этапы, раўажланыўдың ең улыўмалық нызамы ретинде алып қаралады ҳәм оның еки типин бөлип көрсетиўге болады. Бириншиси - жарылыў формасындағы секириў деп аталып, ол секириўге таярлық фазасы ҳәм секириў фазасы арасындағы шегараның анық болыўы менен, процесстиң интенсив түрде, үлкен тезликте өтиўи менен, системаның қайта шөлкемлесиў процесси оның бөлеклериниң избе-из өзгериў жолы менен иске асырылмай, ал ол системаның барлығын өз ишине қамтыў арқалы алып барылатуғынлығын көрсетеди. Секириўдиң екинши типи избе-из болатуғын секириў деп аталып, ол таярлық ҳәм секириў фазалары арасында анық шегараның жоқлығын, өтиўдиң жасырын характерге ийе болыўын, системаның қайта шөлкемлесиў процессиниң избе-из түринде оның бөлеклерин өзгертиў арқалы иске асырылатуғынын көрсетеди.
4. Estetikanıń tiykarǵı kategoriyaları - Эстетикалык сананын тийкаргы турақлы елементлери: эстетикалык сезимлер, эстетикалык талғамлар, эстетикалык идеаллар, эстетикалык көз-қараслар ҳәм м теориялар. Эстетикалык сезимлер эстетикалык сананын айриқша эмоционалык қабатын қурайди. Сезимлер адамнын талапларын қанатландырыуына қатнасынын көрниси сыпатында пайда болады. Эстетикалык сезимлер социяллык сезимлер топарына киреди. Эстетикалык сезимлер өз ишине гөззаллықты танып билиуге байланыслы сезимлерди гармония пропортционаллык сондай-ак өзи менен өзи эстетикалык болмайтуғын сезимлерди қуўаныш мақтаныш ҳайран калыу раҳатлениу , жек көриу ҳ.т.б. қамтийды.
Эстетикалык талгам қурамалы ҳәм көп аспектли. Ол пикирлеуде адамнын минез-кулкында онын манералларында характеринде материялык хәм руухый доретиушилигинин продуктлеринде коринеди . кунделикли сананын дарежесинде талгам адамлардын бир нарсени тәуир көриўи. Маселен, адамнын илимге уқыбы бар, илимди тәуир кореди эстетикалык талгам адамнын ҳақыйкатлыкка катнасы системасына кирип, бул қатнастын индивидуаллық формасын анлатады. Эстетикалык талгамнын тийкаринда гөззалықты келисимсизликтен ажыратыў , ҳадал қуўаныш ҳәм ләззет бар. Эстетикалык талгам гөззаллық сезимине тийкарланған бирақ олар тең емес. Эстетикалык талғам өмирдын трагизмин сезиу, өмирдиң трагиклик коллизияларын комиклик сәйкессизликлерден ажыратады.
Эстетикалык сананын дүзилисинде эстетикалық талгам эстетикалык идеал менен тығыз байланыслы. Идеал сана сферасына тийисли. Ол тек бар нарсени ғана емес сәулелендиреди. Идеал сонын ушын да ҳақыйқатлықта бар мүмкиншиликлердин руўхый сәўлелениўи , онын рауажланыуынын тенденсиялары. Эстетикалык идеал болыуы тийис ҳәм тилектеги эстетикалык баҳалықтын образын аңлатады.
Эстетикалык көз-қарас бул теориялық жақтан гөззалыктын мәниси, искусствонын тәбияты, эстетикалық шеберликтин жәмиетлик әҳмийети ҳаққында формулировкаланган пикирлер болып табылады. Эстетикалык көз-қүсиникке жақын. Белгили эстетикалык идеал адамлардын гөззал өмир ҳәм жетилген адам ҳаққында пикирлеринин конкрет корниси. Ҳәр түрли топарлар ҳәр түрли эстетикалык көз-карасларды ислеп шыгады , ҳәр түрли эстетикалық идеалға ийе. Бул көз-караслардын ҳақыйқатлыгы, идеаллардын әмелге асыўы жамийеттеги топарлардын тарийхый прогрессивлигине дүньяга көз-карасының тарийхий прогресстин объектив журисине сәйкеслиги менен байланыслы. Эстетикалык көз-карасларга идеологияга тан белгилер тийисли болады. Соны да айтыуымыз керек, эстетикалық көз-караслар эстетикалык сезимлер ҳәм талгамлардан бираз сон пайда болады, ал эстетикалык теориялар болатугын болса, эстетикалык обьектти камтийтугын көз-караслар түсиниклер принциплер билмилердын системасин қурайды.
5. Oy juwmaǵı hám onıń túrleri - Ой-жуўмағы деп белгили пикирлерден, яғный тийкарлардан логика нызамларына бойсынған ҳалда жаңа пикир, яғный жуўмақтың алыныўын сәўлелендириўши ойдың формасына айтылады. Бул пикирлердиң айрымлары бизге белгили болса, ал айрымлары бизге белгисиз жаңа пикирди береди. Сол себепли ой-жуўмағы деп пикирлердиң бир пүтин жыйнағына, пикирлердиң тәртиплестирилген көплигине айтылады. Ой-жуўмағы тийкарлардан, жуўмақтан ҳәм тийкар менен жуўмақтың арасындағы логикалық байланыстан турады. Ҳәр қандай ой-жуўмағында белгили пикирлер арқалы берилетуғын информация посылкалар (тийкарлар) деп, ал логикалық жол менен тийкардан алынатуғын жаңа пикир - жуўмақ деп аталады. Белгили тийкарлардан жаңа жуўмақтың алыныўына өтиў процессин, яғный тийкар ҳәм жуўмақ арасындағы байланысты логикалық избе-излик деп атаймыз. Ой-жуўмағын ҳәр қыйлы тийкарда классификациялаўға болады. 1) Методологиялық белгиси бойынша, яғный логикалық избе-изликти басшылыққа алыўдың бағдары бойынша ой-жуўмағы төмендеги түрлерге бөлинеди: а) дедуктивлик ой-жуўмағы - улыўмалық билимнен дара билимге өтиў нәтийжесинде алынған ой-жуўмағы болып табылады. б) индуктивлик ой-жуўмағы - жекелик билимнен улыўмалық билимге өтиў нәтийжесинде алынған ой-жуўмағы болып табылады. в) анологиялық ой-жуўмағы - дара билимнен дара билимге өтиў нәтийжесинде алынған ой-жуўмағы болып табылады. 2) Логикалық белгиси бойынша, ямаса логикалық избе-изликти басшылыққа алыўдың қатаңлығын есапқа алыў дәрежеси бойынша ой-жуўмағын үлкен еки түрге бөлиўге болады.Дедуктивлик ой-жуўмағы (дедукция термини латын тилинен алынып, келтирип шығарыў (выведение) дегенди аңлатады) деп улыўма билимнен дара билимге өтиў характери логикалық зәрүрликке ийе болған ой-жуўмағына айтамыз. Яғный тийкарлар менен жуўмақтың арасындағы байланыс формал логикалық нызамларды береди, сол себепли тийкарлар шынлыққа ийе болса, онда жуўмақ та ҳәмме ўақытта шынлыққа ийе болады. Дедуктивлик ой-жуўмағы ҳәр қыйлы болыўы мүмкин. Олардың ҳәр қыйлы болыўы тийкар ретинде қандай критерийдиң алыныўынан ғәрезли. Дедуктивлик ой-жуўмағын еки тийкар бойынша түрлерге бөлиўге болады шәртли ой-жуўмақ, шәртли кескин ой-жуўмақ, бөлистириўши кескин ой-жуўмақ, шәртли бөлистириўши ой-жуўмақ түрлерине бөлиўге болады.

Variant 11

1. Filosofiyada adam probleması - Философияда адам проблемасын үйренер екенбиз, оның келип шығыўы мәселеси бойынша көз-қарасларға итибар бериўимиз зәрүр. Белгили, ХIХ әсирдиң екинши ярымынан баcлап адам биологиялық эволюцияның продукты екенлигин мойынлаў ғалабалық характерге ийе бола баслады. Антропосоциогенез-адамзат жәмийетиниң тарийхый - эволюциялық қәлиплесиў процесси. Ол комплексли характерге ийе: мийнет белгилеўши антропогенетикалық фактор болғаны менен оның өзи де генезиске ийе. Социаластырыў факторлары менене сабақлас. Мийнет, жәмийет, тил ҳәм ойлаў сана өз-ара ҳәрекетте, тәсирде болады. Деген менен биологиялық пенен социаллықтың өз-ара қатнасына байланыслы дискуссия барысында биологияландырыўшы ҳәм социологияландырыўшы концепциялардың барлығын айтыўымыз керек. Еки концепция ҳәм бир тәреплемеликке ийе. Ақыры, биологияландырыўшысы адамдағы тәбийий, биологиялық басламаны абсолютлендирсе, социоло-гияландырыўшысы ушын адам тек оны қоршаған социаллық қатнаслардың туўындысы ғана. Соның ушын адамды биосоциаллық мақлуқ сыпатында қараў дурыс болады. Ҳәр түрли биологияландырыўшы ҳәм социологияландырыўшы концепциялардың қәўпинен сақлайды. Оның үстине, бүгинлигинде, адамдағы социаллық пенен биологиялықтың ара-қатнасын жаңадан танып билиў зәрүрлигин билдирип турған себеп ҳәм факторлар аз емес. Мәселен, ҳәзирги илимий-техникалық революция дәўиринде адамзат өзиниң өмир сүриўиниң, жасаўының биологиялық негизлерин тәўир-ақ истен шығаратуғын қуралларға ийе болып үлгерди. Бүгинлигинде қәнигелердиң көрсетиўинше философияда инсан проблемасы менен шуғылланатуғын 20-30 ағым ҳәм бағдар бар. Оларда инсан болмысына тийисли ҳәмме проблемалар, тийкарынан,ҳәзирги цивилизациялық факторлардың тәсирин тән алған ҳалда қаралады. Бул тәбиий инсан моделин өз ишине алған социаллық, мәнеўий инсан моделиниң жүзеге келгенлигин, бул бойынша инсанның бийғәрез ой-пикриниң күшейгенлиги аңлатылады. Адамзат жәмийети индивидуаллыққа ийе адамлардан тарийхый процесттиң тири ҳәм актив агентлеринен турады.
2.Aral ekologiyalıq krizisiniń tiykarǵı sebepleri hám aqıbetleri - Экологиялық проблеманы комплексли ҳәм глобаллық характерге ийе проблема, екинши тәрептен, оның келип шығыўын ҳәм мәнисин конкрет социаллық контекстте қараў ҳәм керек. Бул бойынша ең алды менен жәмийет пенен тәбияттың өз-ара тәсири тарийхый характерге ийе деп есаплаймыз. Демек бул өз-ара тәсирдиң формалары. масштаблары ҳәм тенденциялары жәмийетлик раўажланыў барысында өзгереди. Экологиялық проблеманың тиккелей илимий ҳәм технологиялық ҳәм социаллық-экономикалық, сиясий (соның ишинде халық-аралық ҳуқықый аспектлерден басқа социаллық, мәдений, идеологиялық, этикалық, гуманистлик аспектлерин есапқа алыў оның комплексли проблема сыпатында мазмунын қурайды. Бул бир. Екиншиден экологиялық қыйыншылықлардан шығыўға байланыслы көз- қараслар ҳәм жоқ емес. Соңғы дәўир яғный ХХ әсирге келип тәбиятқа болған тар мәпдарлық шеңбериндеги қатнаслар ақыбетинде пайда болған экологиялық жағдайлар нәтийжесинде келип шыққан глобал экологиялық проблемалар көпшилик жағдайда адамлардың социаллық-моральлық көз-қарасларына, әдеп-икрамлылық негизлерине, инсаныйлық қатнас ҳәм улыўма адамзатлық баҳалылықларына байланыслы екенлиги мәлим болды. Экологиялық проблема тийкарынан социаллық пролема болып, тиккелей техникалық қураллар менен пайда болған болса да, өзиниң толық шешимин фундаменталь социаллық трансформация нәтийжесинеде экономикалық, өндирислик, социаллық, мәдений ҳәм аксиологиялық раўажланыў (илгерилеў) арқалы табады. Бүгинги күнде экологиялық проблема пүткил планеталық, глобаллық характерге ийе болып отыр. (Мәселен: Байкал, Арал, Каспий теңизи машқалалары ҳ.т.б.). Бизин мәмлнкетимиздин хәзирги кунде глобал эканомикалык машкалаларынан бири бул Арал машкаласы болып тур.Бул Арал машкаласы дегенде , Аралдан котерилип атырган дузлар баскада зиянлы затлар котерилип атыр. Аралдан котерилген зиянлы затлар адамлар омирине оз тәсирин тийгизип атыр. Бул Арал машкаласы тек бизин елимизди тәшўишке салып атырған жок. Бул машкала дүнья жыйналысында да көрилип атыр. Арал машқаласының экологиялық апатшылық екенлиги ҳеш кимге сыр емес. Ҳәзирги ўақытта жер жүзи жәмийетшилиги тәрепинен бул экологиялық кризистен шығыўдың жоллары қарастырылмақта. Әлбетте бул глобаль характердеги мәселени шешиў жолларының бири бул адамның тәбиятқа саналы қатнасын, ақылға муўапық ис ҳәрекетин басқарыў, яғный экологиялық сананы қәлиплестириўден ибарат.
ı3. Etika iliminiń tiykarǵı wazıypaları - Этика мораль ҳаққындағы бир путин, ҳәр тәреплеме илимий теория болып, ол өз предметин социаллық қатнасықлар менен байланыстырады, тек ғана моральдиң пайда болыўы ҳәм тарийхый раўажланыў нызамларын, оның функцияларын анықлаў менен шекленип қоймай, ол моральдиң социаллық мазмуны, адамлардың журис-турысын, минез қулқын тәртипке салыў нызамларын жәнеде ол арқалы социаллық мазмунын уйрениў менен шуғылланады.Этика курсының тийкарғы мақсети бул адамның жәмийетке ҳәм басқа адамларға байланыслы миннетин белгилейтуғын нормалар системасын, адамның әдеп - икрамлылық, минез-қулық режелерин уйрениў, тусин-дириўлерден ибарат. Этика пәни сондай-ақ ҳәр қыйлы жәмийетлик қатнасықлар системасында моральдиң орнын анықлайды, оның тәбиятын ҳәм ишки дүзилисин анализлейди, әдеп-икрамлылықтың тарихый раўажланыўын, келип шығыўын уйренеди, оның анаў ямаса мынаў жәмийетлик системаға сәйкеслениўин теориялық жақтан тийкарлап береди.Әдеп икрамлылық дегенимиз тек ғана қандай да бир белгили минез, урп-әдетлер, адамлар арасындағы социаллық қатнасық формасы емес, ал оннан да басқа минез-қулықтың анық айтылған пикирлери, оған ой жуўыртыў болып есапланатуғын терең философиялық мазмунға ийе түсиник есапланады. Дәслепки дәўирлерде этика философияның бир қурам бөлеги, ҳәттеки оның өзеги болып есапланып келген. Философлар дуньяға көз-қарас проблемаларына жуўап бериў барысында жәмийетте адам қалай жасаўы керек, оның жәмийетлик ўазыйпасы нелерден ибарат, минез-қулық нормалары қандай болыўы керек ҳәм басқа да усы сыяқлы сораўларға жуўап табыўға, яғный адам түсинигиниң ең зәрүр мәселелерин шешиўге умтылып келген. Этиканын тийкарғы функцияларына регулятив, тәрбиялық ҳәм билим таныў (гносеологиялық) функциялары киреди. Этика тараўын изертлеўши көплеген илимпазлар регулятив функцияны моральдиң баслы функциясы деп есаплайды. Адамлардың бир-биреўине, семьяға, социаллық қатламға улыўма жәмийетке қатнасын тәртиплестириў биринши гезекте әдеп-икрамлылыққа жүкленген. Моральдың бул функциясының ҳәрекет етиў сферасы ҳәм нәтийжелилиги жәмийетлик дүзимниң характерине де байланыслы болады. Жәмийетлик турмыста мораль жеке адамды қәлиплестириў усаған әҳмийетли ўазыйпаны атқарыўшы, тәсирли тәрбия қуралы болып есапланады. Адамзаттың әдеп-икрамлылық тәжрийбесин өзинде жәмлеп, мораль бул тәжрийбени ҳәр бир жаңа әўлад ушын берип отырады. Моральдиң тәрбиялық функциясы да усыннан ибарат.Жәмийетлик сананың формасы ретинде мораль сондай-ақ билим таныў функциясында атқарады. Өзиниң мәниси бойынша жәмийетлик болмыстың сәўлелениўи бола турып, мораллық сана өзиниң спецификалық тусиниклеринде жәмийеттиң ҳәм жеке адамның прогрессив раўажланыўы ҳәм турмысы ушын әҳмийетли болған адамлардың өз-ара қатнасықларының зәрүрли тәреплерин билдиреди
4. Estetika iliminiń ilimler sistemasında tutqan orn -эстетиканың ең алды менен философия менен өз-ара байланысы сөз етилгени жөн болса керек. Ақыры, эстетика әзелден дүньяға көз-қараслық жүклемеге ийе, философиялық илимлер қатарына киреди. Дурыс, бул пикир оның өзине тән изертлеў предметине, түсиник аппаратына ийе екенлигин бийкарламайды. Деген менен философияда эстетика ушын ол шешиўи тийис болған барлық тийкарғы проблемаларға методологиялық принциплер бар. Соның ушын философия эстетика ушын ҳәм теориялық ҳәм методологиялық тийкар бола алады. Айтайық, ҳақыйқатлықты эстетикалық ҳәм көркемлик жақтан өзлестириў процессинде диалектиканың обективлик методының талапларын бийкарлаў қыйын. Сондай-ақ, бул қубылыстың ҳәмме тәреплерин олардың раўажланыў процессинде қараў оларды танып билиўде конкрет-тарийхый қатнас ҳәм практиканың ениўи ҳ.т.б. талаплардың сақланыўы жүдә зәрүрли. Эстетика философия менен бир қатарда илимий билимлердиң көп ғана салалары менен тығыз байланыслы
5. Quramalı pikirler hám olardıń túrleri - Қурамалы пикирлер деп "ҳәм", "ямаса", "егер.., онда.. " байланыслары жәрдеминде өз-ара байланысқан бир неше әпиўайы пикирлерден қуралған пикирлерге айтамыз. Яғный қурамалы пикирлерде пикирлер деп аталатуғын дурыс бөлеклерди айырып көрсетиўге болады. Қурамалы пикирлерде логикалық байланыс үлкен әҳмийетке ийе, себеби олар қурамалы пикирлердиң дүзилисин ҳәм логикалық сыпатламасын анықлайды. Қурамалы пикирлердиң тийкарғы түрлерине байланыстырыўшы, бөлистириўши, шәртли, эквивалентлик пикирлер жатады. Байланыстырыўшы пикирлер деп бирдей еки жағдайдың барлығын мақуллаўшы пикирге айтамыз. Бул пикир еки ямаса оннан да көп әпиўайы пикирлерден "ҳәм" логикалық байланысы жәрдеминде пайда болған пикирди аңлатады. Мысалы, "Ташкент, Ашгабад, Душанбе ҳәм Бишкек Орта Азия республикаларының пайтахтлары". Бул қурамалы пикир бир бири менен "ҳәм" логикалық дәнекери арқалы байланысқан. Логикада бул дәнекер "Ч", "Щ" белгиси менен белгиленип, оны конъюкция белгиси деп атайды. Сол себепли көрсетилген дәнекер менен байланысқан пикирди конъюнктивлик пикир деп те белгилеўге болады. Конъюнктивлик пикирдиң формуласы (p . 1) түринде бериледи. p ҳәм 1 дурыс (шын) ямаса надурыс (жалған) мәнисине де ийе болыўы мүмкин. Байланыстырыўшы пикир дурыс мәнисине ийе болыўы ушын, оны қурайтуғын әпиўайы пикирлер, яғный конъюнкция ағзалары шын (дурыс) болыўы шәрт. Егерде олардың биреўи жалған болса, онда улыўма пикир жалған болады. Бөлистириўши пикирлер деп еки жағдайдың биреўиниң барлығын мойынлайтуғын пикирлерге айтамыз. Яғный бундай пикирде әпиўайы пикирлер "ямаса" логикалық байланысы жәрдеминде байланысқан болады. Егер еки жағдайдың кеминде биреўиниң барлығы мақулланса, онда бундай пикир бөлистириўши пикир ямаса қатаң болмаған дизъюнктивлик пикир деп аталады. Егерде еки жағдайдың тек ғана биреўиниң барлығы мойынланса, онда бундай пикир қатаң дизъюнктивлик пикир деп аталады. Көпшилик жағдайда қатаң болмаған дизъюнктивлик пикир "ямаса" деген логикалық дәнекер жәрдеминде, ал қатаң дизъюнктивлик пикир - "ямаса.., ямаса.." деген логикалық дәнекердиң жәрдеминде бериледи. Қатаң емес дизъюнкция "ямаса" логикалық дәнекери V" - белги (символ) менен, ал "ямаса.., ямаса..", яғный қатаң дизъюнктивлик пикир V" - белгиси менен шәртли түрде белгиленеди. Қатаң емес дизъюнктивлик пикирге мысал ретинде "Балтабаев - юрист ямаса Балтабаев - спортсмен" деген пикирди алып қараўға болады. Қатаң емес дизъюнкция шын (дурыс) болыўы ушын, оның ағзаларының кеминде биреўи шын (дурыс) болыўы шәрт. Егерде дизъюнкция ағзаларының екеўиде жалған (надурыс) болса, онда дизъюнкция жалған (надурыс) мәниге ийе болады. Қатаң дизъюнктивлик пикирлерде "ямаса" логикалық дәнекери тек ғана бөлистириўши мәниде қолланылады. Сол себепли дизъюнкция ағзалары бирдей ўақытта шын болыўы мүмкин емес. Егерде дизъюнкция ағзаларының биреўи жалған болса ғана, онда бундай пикир шын (дурыс) пикир деп табылады. Ал дизъюнкция ағзаларының ҳәр бири бирдей ўақытта шын ямаса жалған болса, онда дизъюнкция жалған болады. Мысалы, "Балтабаев бул жынаятты иске асырды ямаса Балтабаев бул жынаятты иске асырған жоқ".
Variant 12
1. Házirgi zaman globallıq problemaları hám olardıń klassifikatsiyası -"Глобаллық" термини латын тилинен алынып, тиккелей аўдармасы жер шары дегенди аңлатады. Этимологиясынан келип шыққан ҳалда глобаллық проблемалар планетамыздың ҳәр қыйлы точкаларында жасаўшы ҳәр бир адамның ҳәм адамзаттың мәплерине тәсир етеди, яғный оларды улыўмаадамлық характерге ийе болғанлығы себепли глобаллық проблемалар деп атаймыз. Олар дүнья жүзлик экономикалық ҳәм социаллық раўажланыўдың күшли объективлик факторы болғанлығы себепли ҳәр бир мәмлекеттиң ҳәм регионлардың раўажланыўына әҳмийетли түрде тәсир етеди. Олардың шешилиўи мәмлекетлердиң басым көпшилигиниң ҳәм дүньяжүзлик дәрежедеги шөлкемлердиң күшлерин бириктириўди талап етеди. Буған қосымша олардың ўақтында шешилмеўи өзлериниң катастрофалық нәтийжелери менен барлық адамзаттың улыўма келешигине қәўип туўдырады. Глобаллық проблемалар тек ғана дүньяға тәсир етип қоймай, ал олар өзиниң көриниў формасына регионлар дәрежесинде де, жекке мәмлекет дәрежесинде де ийе болғанлығы себепли илимий әдебиятта олардың улыўма адмзатлық әҳмийетке ийе екенлигин көрсете отырып, олардың жеке, локаллық, регионаллық проблемалардан парқын көрсетиўши мазмунына да дыққат аўдарады. Бул өз гезегинде глобаллық проблемаларды бөлип көрсетиўдиң улыўма өлшемин анықлаўға да жәрдем береди. Бул өлшем географиялық деп аталады, себеби ол кеңислик масштабты аңлатады, басқаша айтқанда, анаў ямаса мынаў проблемалардың пайда болыў орнын, территориясын белгилейди.
2. Biykarlawdı biykarlaw nızamı - Бийкарлаўды бийкарлаў нызамы. Раўажланыў процесси бийкарлаўды бийкарлаў жолы менен ҳәм әмелге асады. Бул бойынша бийкарлаў түсинигин анықлап алыў зәрүр. Болмыстың ҳәмме областьларында мудамы гөне өмири тамам болып атырған нәрсе ҳәм ҳәдийселердиң ҳәм жаңа нәрсе, ҳәдийселердиң пайда болыў процесси болып турады. Бундағы ескиниң жаңа менен алмасыўы бийкарлаў деп аталады. "Бийкарлаў" атамасын философияға Гегель киргизген. Бийкарлаў диалектикада күнделикли санада исленетуғын түсиниктен парық қылады. Диалетикалық бийкарлаўдың еки тәрепи бар: бириншиси, ескиниң орнына жаңаның келиўи тәбийий тарийхый процесс болғанлығы ушын раўажланыўдың ҳақыйқый шәрти болып есапланса, екиншиси, ол жаңаның ески менен байланыслы екенлигин көрсетеди. Бийкарлаўды бийкарлаўдың мәниси соннан ибарат, әлемдеги ҳәмме нәрсе ҳәм ҳәдийселер мудамы раўажланыўда болып, бир ҳалаттан екинши ҳалатқа өтип отырады ҳәм ақыбетинде раўажланыўдың үзиликсиз екенлиги келип шығады. Ҳәр бир пайда болған нәрсе я ҳәдийсе өзине дейин пайда болған сапа ҳәм муғдардың бийкар етилиўиниң нәтийжеси, соның менен бирге буның өзи ҳәм ўақыттың өтиўи менен бийкарланады. Демек, ҳәр бир нәрсе ҳәм ҳәдийсениң өзгериўи ҳәм раўажланыўы ҳәр қашан еки ҳәм оннан көбирек бийкар етиўлер менен әмелге асады. Бунда бир бийкарлаў нәрсе ҳәм ҳәдийселердеги өзгериў ҳәм раўажланыўдың бир моментин есапқа алса, "бийкарлаўды бийкарлаў" атамасы олардың шынжырын, бир неше дәўирин сәўлелендиреди. Бийкарлаўды бийкарлаўдың тағы бир белгиси сонда, раўажланыўдағы периодлықтың тамам болыўшы ҳалқасында яғный нәўбеттеги бийкарлаў басқышында оның алдыңғы басқышындағы базы белгилер тәкирараланады (дән өсимликтен және дәнлерге айналады). Бийкарлаўды бийкарлаўдың әмелге асыўында раўажланыў туўры сызық формасында емес, ал шеңбер формасында болады, оның соңғы точкасы басланғыш точкаға жақынласады. Бирақ бул жақынласыў оның ақырғы точка менен тутасыўы емес, ал жоқары басқышта болғанлықтан раўажланыў спираль формаға ийе болады. Бул спиральдың ҳәр бир жаңа орамы алдыңғы орамға қарағанда жоқарырақ басқышта жүзеге келген болады. Мине бул мәнисте раўажланыўдың диалектикалық тәлийматында спираль тәризли атамасы исленеди. Диалектикалық бийкарлаўға байланыслы раўажланыўдың спираль тәризли характери өзиниң үш моментине ийе: бириншиден, бийкарлаўды бийкарлаўда, дәслеп нәрсе ҳәм ҳәдийсе өзгериссиз қала алмайды, бунда жаңа сапа жемирилип атырған нәрсе тийкарында пайда болды. Буны деструкция дейди. Екиншиден, бийкар етилип атырған нәрсе менен пайда болып атырған нәрсе арасындағы өз-ара байланысты, олардың бир-бирине болған мүнәсибетин ашып береди. Буны кумуляция дейди. Үшиншиден, бийкар етилип атырған нәрсе алдын ерискен табысларды, оның раўажланыўына тийисли базы белги ҳәм қәсийетлерди сақлаў, оларды пайдаланыў тийкарында жүз береди. Буны конструкция дейди. Буннан бийкарлаўды бийкарлаўдың ҳақыйқый белгиси, яғный нәрсе ҳәм қәсийетлердиң илгерилеп раўажланыўы, жаңалықтың жеңилмеслиги логикалық жақтан өз-өзинен келип шығады. Раўажланыўдың бағдары туўралы түрли дәўирлерде түрлише көз-қараслар болған. Узақ ўақытлар раўажланыўдың бағдарын натуўры түсиниў ақыбетинде философлар ҳәмме нәрселер дәўирлик тәкирарланыўшы өзгеристен яғный, дөңгелек ишинде мудамы айналыстан ибарат деген. Базы бир алымлар раўажланыўды туўры сызық пенен барыўшы яки тәкирарланып барыўшы басқышлардан ибарат деп түсинген. Мәселен, француз алымлары Ламарк, ҳәм Сент-Илер тири тәбиятта раўажланыў үзиликсиз ҳәм секириўлерсиз туппа-туўры жолдан илгерилеп барады десе, италиялы философ Ж. Вико жәмийет өз басынан мудамы тәкирарланып турыўшы үш басқышты (балалық, жигитлик ҳәм қартайыў дәўири) кеширеди деген.

3. Moraldaǵı milliylik hám ulıwmaadamzatlıq probleması -3Әдеп-икрамлылық ҳәм мораль жәмийетлик раўажланыўда барлық ўақытта да үлкен әҳмийетке де ийе болып келген. Тек ғана зулымлық ҳәм зорлыққа, әдалатсызлық ҳәм ҳуқықсызлыққа тийкарланған дүзимлерде ғана жалғанға бойсындырылып, қәлипекилестирилген ҳәм усы жол менен оның әҳмийети пәсейтирилген.Республикамыз ғәрезсизликке ерискеннен кейин бизиң дүнья қарасымыз ҳәм руўхый дүньямызда да жаңаланыўлар жүзеге аса баслады. Усы жаңаланыў процессинде этика пәниниң де өз орны бар. Оның алдында жаңа демократиялық жәмийет ҳәм ҳуқықый мәмлекет қурып атырған мәмлекетимиз пуқараларының, әсиресе жаслардың моральлық санасын раўажландырыў, оларды ҳәзирги заманға ылайық физикалық ҳәм руўхый жақтан жетилискен, кәмил инсан етип тәрбиялаўға қаратылған үлкен ўазыйпа турыпты. Әлбетте бул ўазыйпаларды моральға тән болған дәстүрий усыллар ҳәм заманагөй қатнаслар тийкарында әмелге асырыў мүмкин. Усының менен бир қатарда бүгинги күнниң жәҳәнге тән болған глобаль машқалаларын шишиўге қаратылған да ўазыпалар ҳәм жоқ емес. Солардың бири планетада {Этосфера} деп аталынатуғын әдеп-икрамлылық орталығын жаратыў менен байланыслы машқала. Мәлим болғанындай, әсирлер адамында инсан үлкен биологиялық әлемниң ишинде оның киши бир бөлеги болып, ақыл ҳәм ойлаў еркине ийе ҳүкимдар сыпатында жасап келди. ХIХ әсирдиң ақыры ХХ әсирдиң басынан баслап адам өзиниң ақыл-ой потенциалы арқалы, илимий-техникалық революция нәтийжесинде өзи жасап атырған биосфера ишинде ноосфераны {техникалық әлемди} жаратты. Бизиң әсиримиздиң 20- жыллары француз алымы Э.Леруа ноосфера (грекшеден аўдарғанда ақыл-ой сферасы) түсинигин усынады. Соңынан бул түсиник алымлар Тейяр де Шарден ҳәм В.И.Вернадский тәрепинен раўажландырылды. Буның мәниси соннан ибарат, илимий ой менен қуралланған адамзат жетекши күшке айналып, бизиң планетамыздың эволюциясын белгилейди

4. Estetikanıń tiykarǵı kategoriyaları - Эстетикалык сананын тийкаргы турақлы елементлери: эстетикалык сезимлер, эстетикалык талғамлар, эстетикалык идеаллар, эстетикалык көз-қараслар ҳәм м теориялар. Эстетикалык сезимлер эстетикалык сананын айриқша эмоционалык қабатын қурайди. Сезимлер адамнын талапларын қанатландырыуына қатнасынын көрниси сыпатында пайда болады. Эстетикалык сезимлер социяллык сезимлер топарына киреди. Эстетикалык сезимлер өз ишине гөззаллықты танып билиуге байланыслы сезимлерди гармония пропортционаллык сондай-ак өзи менен өзи эстетикалык болмайтуғын сезимлерди қуўаныш мақтаныш ҳайран калыу раҳатлениу , жек көриу ҳ.т.б. қамтийды.
Эстетикалык талгам қурамалы ҳәм көп аспектли. Ол пикирлеуде адамнын минез-кулкында онын манералларында характеринде материялык хәм руухый доретиушилигинин продуктлеринде коринеди . кунделикли сананын дарежесинде талгам адамлардын бир нарсени тәуир көриўи. Маселен, адамнын илимге уқыбы бар, илимди тәуир кореди эстетикалык талгам адамнын ҳақыйкатлыкка катнасы системасына кирип, бул қатнастын индивидуаллық формасын анлатады. Эстетикалык талгамнын тийкаринда гөззалықты келисимсизликтен ажыратыў , ҳадал қуўаныш ҳәм ләззет бар. Эстетикалык талгам гөззаллық сезимине тийкарланған бирақ олар тең емес. Эстетикалык талғам өмирдын трагизмин сезиу, өмирдиң трагиклик коллизияларын комиклик сәйкессизликлерден ажыратады.
Эстетикалык сананын дүзилисинде эстетикалық талгам эстетикалык идеал менен тығыз байланыслы. Идеал сана сферасына тийисли. Ол тек бар нарсени ғана емес сәулелендиреди. Идеал сонын ушын да ҳақыйқатлықта бар мүмкиншиликлердин руўхый сәўлелениўи , онын рауажланыуынын тенденсиялары. Эстетикалык идеал болыуы тийис ҳәм тилектеги эстетикалык баҳалықтын образын аңлатады.
Эстетикалык көз-қарас бул теориялық жақтан гөззалыктын мәниси, искусствонын тәбияты, эстетикалық шеберликтин жәмиетлик әҳмийети ҳаққында формулировкаланган пикирлер болып табылады. Эстетикалык көз-қүсиникке жақын. Белгили эстетикалык идеал адамлардын гөззал өмир ҳәм жетилген адам ҳаққында пикирлеринин конкрет корниси. Ҳәр түрли топарлар ҳәр түрли эстетикалык көз-карасларды ислеп шыгады , ҳәр түрли эстетикалық идеалға ийе. Бул көз-караслардын ҳақыйқатлыгы, идеаллардын әмелге асыўы жамийеттеги топарлардын тарийхый прогрессивлигине дүньяга көз-карасының тарийхий прогресстин объектив журисине сәйкеслиги менен байланыслы. Эстетикалык көз-карасларга идеологияга тан белгилер тийисли болады. Соны да айтыуымыз керек, эстетикалық көз-караслар эстетикалык сезимлер ҳәм талгамлардан бираз сон пайда болады, ал эстетикалык теориялар болатугын болса, эстетикалык обьектти камтийтугын көз-караслар түсиниклер принциплер билмилердын системасин қурайды.
5. Ápiwayı pikirler hám olardıń túrleri -Әпиўайы пикир деп дүзилиси жағынан басқа пикирлерди өз ишине қамтымайтуғын ҳәм тек ғана еки түсиниктиң байланысын сәўлелендиретуғын, "S - P" структурасына ийе пикирге айтамыз. Әпиўайы пикирлердиң дүзилиси субъект, предикат ҳәм олар арасындағы байланыстан ибарат. Әпиўайы пикирлер өз гезегинде предикаттың характерине қарай атрибутивлик, реляцион (қатнасық) ҳәм экзистенционал (жасаў) пикирлер болып үшке бөлинеди. Атрибутивлик пикирлерде предметлерге қандай да бир белгилердиң, қәсийетлердиң тийисли екенлиги ямаса тийисли емес екенлиги сәўлелендириледи ҳәм ол "S-P" байланысы түринде бериледи. Реляцион (қатнаслы) пикирлер деп предметлер арасында белгили бир қатнаслардың барлығын ямаса жоқлығын сәўлелендириўши пикирлерге айтамыз. Әпиўайы пикирлердиң тағы бир түри ретинде экзистенционал пикирлер алып қаралады. Бул пикирлерде предметлердиң жасаў (өмир сүриў) ямаса жасамаў фактине дыққат аўдарылады. Мысалы, "Материя жасайды".Қурамалы пикирлер деп "ҳәм", "ямаса", "егер.., онда.. " байланыслары жәрдеминде өз-ара байланысқан бир неше әпиўайы пикирлерден қуралған пикирлерге айтамыз. Яғный қурамалы пикирлерде пикирлер деп аталатуғын дурыс бөлеклерди айырып көрсетиўге болады

Variant 13

1. Filosofiyada biliw protsessi hám onıń formaları - Философия сөзи грекшеден аўдарылғанда "данышпанлықты сүйиў" дегенди аңлатады. "Философия" термининиң өзи философиядан ҳәм философлардан соңлаў пайда болады. Антиклик дәўирдеги философия тарийхшысы Диоген Лаэртскийдиң (б.э.ш. II - әсириниң аяғы III - әсирдиң басы) айтыўынша өзин биринши мәртебе философ деп атаған әййемге грек ойшылы ҳәм алымы Пифагор болып табылады.
Философия дүнья ҳәм сол дүньяда адамның тутқан орны ҳаққында бир пүтин көз қарасты қәлиплестириўге бағдарланған жәмийетлик сананың формасы, болмыс ҳәм билиўдиң улыўма принциплери, адамның дүньяға қатнасы ҳаққындағы тәлимат, тәбияттың, жәмийеттиң ҳәм ойлаўдың ең улыўмалық нызамлары ҳаққындағы илим болып табылады. Оның тийкарғы функциялары ретинде методологиялық ҳәм дүньяға көз қараслық функциялар алып қаралады.
Философияның методологиялық функциясы оның дүньяға көз-қараслық функциясы менен ажыралмас байланыста. Бул деген сөз, философияда қәлиплесетуғын дүньяның дүньяға көз-қараслық картинасы басында методология ҳәм бола алады. Ақыры адамлардың ойына ҳәм минез қулқына, искерлигиниң ҳәр қыйлы сферасына (илим, искусство, сиясат ҳ.т.б.) тәсир етеди.
Солай етип, философия өзиниң методологиялық функциясын әмелге асыра отырып, ол ойлаўдың ҳәм минез қулықтың, искерликтиң қәлиплесиўинде тиккелей қатнасады. Бул усыллар сондай факторлар болады, онда ҳәр бир тарийхый дәўир өзин көрсете, сәўлелендире алады. Оның үстине ҳәр бир философиялық система өз дәўириниң туўындысы. Соның менен бирге сол дәўирдиң мәнисин ҳәм тийкарғы тенденцияларын сәўлелендиреди. Философия өзиниң проблемаларында ҳәм түсиник аппаратында адамзаттың топлаған практикалық ҳәм билиў тәжирийбесин синтезлейди, системаластырады. Басқаша айтқанда, философия өзиниң проблематикасында ҳәм категорияллық дүзилисинде улыўмаластырылған, теорияластырылған формада болмыс пенен сананың терең, тийкарлық процесслерин сәўлелендиреди.
2. Dialektikanıń tiykarǵı nızamları - Диалектика раўажланыўдың спираль тәризли болатуғынлығын, раўажланыўдың дереги, себеби ретинде ишки қарсылықларды мойынлайтуғын, санлы ҳәм сапалы өзгерислердиң өз-ара өтиў мүмкиншилигин тән алатуғын, дүньядағы барлық қубылысларды өз-ара байланыста алып қарайтуғын тәлимат. Материалистлик диалектика раўажланыў ҳәм улыўма байланылар теориясының, диалектикалық логиканың, билиў теориясы ҳәм методының бирлиги сыпатында алып қаралады. Материалистлик диалектиканың структурасына диалектиканың принциплери (ғалабалық ҳәрекет ҳәм раўажланыў принципи ҳәм улыўма байланыс принципи) ҳәм диалектиканың ең улыўмалық нызамлары (өз-ара сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў нызамы, қарама-қарсылықлардың бирлиги ҳәм гүреси нызамы, бийкарлаўды бийкарлаў нызамы) ҳәм категориялары (себеп-нәтийже, зәрүрлик-тосынанлық, мүмкиншилик-ҳақыйқатлық, мазмун-форма, тийкар-қубылыс, жекелик-айрықшалық-улыўмалық) киреди Философиялық категориялар ҳақыйқатлықтың барлық қубылысларына тән қәсийетлерди ҳәм қатнасларды сәўлелендириўши адамның ойлаў искерилигиниң ең улыўмалық формаларын, идеаллық образларын береди. Олардың жәрдеминде реаллықты практикалық өзгертиў ҳәм илимий изертлеў процессинде адамлар тәрепинен алынатуғын конкрет материал түсиниледи ҳәм объекттиң оғада әҳмийетли сыпатламасы бөлинип көрсетиледи. Диалектиканың негизги нызамларына сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў ҳәм керисинше нызамы, қарама-қарсылықлардың бирлиги ҳәм гүреси нызамы, бийкарлаўды бийкарлаў нызамы киреди. Өз-ара сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў нызамы. Бул нызам раўажланыўдың гөне сападан жаңа сапаға өтиў формасында болатуғынлығын көрсетеди. Сапа үзликлиликти, сан үзликсизликти, өлшем сапалы ҳәм санлы анықлықтың бирлигин, ал секириў болса санлы өзгерислердиң үзликсизлигиниң үзилиўин аңлатады. Санлы өзгерислер жаңа сапаның қәсийетлериниң избе-из топланыўын ҳәм берилген сапа шегарасындағы қәлеген өзгеристи береди. Сапалы өзгерислер гөне сападан жаңа сапаға өтиўди аңлатады, яғный секириўди береди. Усыған байланыслы секириў раўажланыў формасы, сапалы өзгерис, раўажланыўдағы бурылыс этапы, раўажланыўдың ең улыўмалық нызамы ретинде алып қаралады ҳәм оның еки типин бөлип көрсетиўге болады. Бириншиси - жарылыў формасындағы секириў деп аталып, ол секириўге таярлық фазасы ҳәм секириў фазасы арасындағы шегараның анық болыўы менен, процесстиң интенсив түрде, үлкен тезликте өтиўи менен, системаның қайта шөлкемлесиў процесси оның бөлеклериниң избе-из өзгериў жолы менен иске асырылмай, ал ол системаның барлығын өз ишине қамтыў арқалы алып барылатуғынлығын көрсетеди. Секириўдиң екинши типи избе-из болатуғын секириў деп аталып, ол таярлық ҳәм секириў фазалары арасында анық шегараның жоқлығын, өтиўдиң жасырын характерге ийе болыўын, системаның қайта шөлкемлесиў процессиниң избе-из түринде оның бөлеклерин өзгертиў арқалы иске асырылатуғынын көрсетеди.
3. Etika. moral, ádep-ikramlılıq túsinikleriniń ózgesheligi baylanısı - Этика категориялары-бул белгили бир жәмийеттеги әдеп-икрамлылық қатнасықларының спецификасы ҳаққында бир тутас көз-қарас пайда етиўши мораллық сананың ең улыўмалық ҳәм негизги тусиниклери болып есапланады. Мораллық сананың ҳәм этиканың категорияларының характерли өзгешелиги: булар олардың сәўлелендириўшилик функциясы, конкрет-тарийхый мазмуны, баҳалаўшылығы, нормативлиги, рационаллықтың ҳәм эмоционаллық-психологиялықтың бирлиги, оларда қарама-қарсы полярлы басламалардың сәўлелениўи (жақсылық ҳәм жаманлықтық, бахыт ҳәм бахытсызлық, әдалат ҳәм әдалатсызлық ҳ.т.б.) болып табылады. Жақсылық ҳәм жаманлық мораллық сананың тийкарғы түсиник-леринен есапланады. Усы тусиниклер арқалы адамның ис ҳәрекетлери, оның барлық искерлиги баҳаланады. Бул тусиниклер мораллық сана тәрепинен ертеден-ақ исленип шығылған. Этиканың тарийхы соны көрсетеди, адамлардың жақсылық ҳәм жаманлық ҳаққындағы пикирлери жәмийеттиң раўажланыўының конкрет тарийхый жағдайларынан ҳәм анаў ямаса мынаў этикалық теорияның қандай класслық мәплерди билдиргенлигинен ғәрезли турде өзгерип отырады. Жақсылық-бул адамлар арасындағы қатнасықларда адамгершиликтиң өсиўине, жәмийетлик прогресске жәрдем етиўши айырым адамлардың ямаса социаллық группалардың ҳәрекетлери, олардың ҳәрекетлериниң нормалары, мотивлери, мақсети, әдеп-икрамлылық қәсийетлери болып табылады. Жақсылық бул кеўилдиң, қәлиптиң айдынлығын журектиң тазалығын көрсетиўши инсаний пәзийлет. Жақсылық исеним, меҳр-ақыбет сыяқлы әдеп-икрамлылық сыпатлары менен ажыралмас байланысқа ийе. Жақсы пикирлер, жақсы сезимлер, жақсы ислер адамның кеўлин таўдай көтерип, қәлбине қуўаныш бағышлайды. Жақсылық шын мәнисинде инсаныйлық болып, ол халқымыздың инсанпәрўарлық көз-қарасларын, қуўанышларын сәўлелендиреди. Ата-бабаларымыз өз турмысында барлық ўақытта жақсы нийет пенен, арзыў-үмитлер қанатында жасап келген ҳәм олар өзлериниң жақсы ислери, ислеген жақсылықлары арқалы дуньяға даңқ таратқан. Сақыпқыран Әмир Тимур, Әлишер Наўайы, Мырза Бабур сыяқлы мәмлекетлик искер ҳәм ойшыллар өзлери жасаған дәўирде ҳәмме ўақытта адамларға жақсылық етиў мақсетинде жасаған. Өз дәўиринде Әмир Тимур «Жақсыларға-жақсылық қылдым, жаманларды болса өз жаманлығына тапсырдым. Ким маған дослық қылған болса, дослығы қәдирин умытпадым ҳәм оған мириўбет, ҳүрмет-иззет көрсеттим» - деген еди.
4. Dinniń jámiyet turmısındaǵı ornı -Дин 81м белгили 5згерислерге ушырады. Бир тутас грек д6ньясыны4 31дипдеси7и греклер ушын улы7ма пантеонны4 пайда болы7ына алып келди.
Аспан г6лдирмама 81м ша3ма3 3удайы Зевс - жо3ар2ы 3удай болды. Пасейдон су7 81м те4из, Аид (Плутон) - жер асты д6ньясы 3удайы есапланады. Зевсти4 8аялы Гера - некени4 317ендери, Гестия - оша3 басы 3удайы болды. Греклер Деметр2а дийханшылы3 317ендери сыпатында сыйын2ан. Зевсти4 перзентлерини4 арасында жары3лы3 3удайы Аполлон (Феб) ажыралып турады. !псаналар бойынша ол дракон Пифонды 5лтирген 81м греклер сол жерде (Дельфа) Аполлон2а арнап ибадатхана 3ур2ан. бул 3удай 5нер 317ендери бол2ан 81м шыпакер - 3удай бол2ан.
Аполлонны4 3арындасы Артемида а4шылы3 3удайы 81м жаслар 317ендери Гермести4 81м 7азыйпасы к5п бол2ан. д1слеп байлы3 3удайы, кейин са7да 3удайы болып, ол урыларды4 ораторларды4 81м спортсменлерди4 317ендери бол2ан. Диониске ж6зимшилик 81м виношылы3 317ендери сыпатында сыйын2ан. Зевсти4 басынан ту7ыл2ан, даналы3 3удайы - Афина айры3ша 86рметке ийе бол2ан. Афинаны4 даналы3 символы - жарат3ан, ол тура3лы жолдасы - же4ис 3удайы Ника Те4из к5бигинен ту7ыл2ан. Афродита2а греклер му8аббат 81м сулы7лы3 3удайы деп сыйын2ан. Зевс 81м Гераны4 перзентлеринен Геба - жас 5спиримлик 3удайы, Арес урыс 3удайы, Гефест 5нерментшилер темиршилер 317ендери есапланады.
Грек д6нья 3арасына тек политизм емес, соны4 менен 3атар т1биятты тири деп 3ара7 т1н бол2ан. *1р бир т1бийий 3убылыс, 81р бир д1рья, то2ай 5зини4 3удайына ийе бол2ан. Грек к5з-3арасы бойынша адамлар д6ньясы 81м 3удайлар д6ньясы арасында 5те алмайту2ындай шегара жо3, батырлар оларды4 байланыстыры7шы звено сыпатында бол2ан. Греклерди4 3удайлары антрономорфлы болып, олар адамлар сыя3лы 3ыйналы7ы м6мкин бол2ан
5. Oylaw formaları hám nızamları - Ойлаўдың нызамлары – бул ойлар арасындағы ишки, зәрүрли ҳәм ең әҳмийетли байланысты сәўлелендиреди. Бундай нызамларға логикада бирдейлик (теңлик), қарсыласпаў, үшиншисин жибермеў, жеткиликли тийкар нызамлары жатады. Бул нызамлар ойлаўдың тийкарғы нызамлары деп айтылады, себеби олар логикалық ойлаўдың төмендеги қәсийетлерин: оның анықлылығын, қарама-қарсылықсызлығын, избе-излигин ҳәм жеткиликли тийкарға ийе болыўын сәўлелендиреди.
Бирдейлик (теңлик) нызамы пикирлеў процессинде ойлаўдың анықлыққа ийе болыў талабын тәмийинлейди. Бул нызамға тийкарланған ҳалда ҳәр қандай ой пикирлеў процессинде өзи менен теңликке ийе болыўы шәрт. Яғный, қолланылып атырылған термин белгиленген бир мәниде, анық бир нәрсени түсиндириўи тийис. Бул нызамның формуласы "а=а" түринде белгиленеди, "а" дегенимиз ҳәр қандай ойды аңлатады. Бирдейлик (теңлик) нызамының орынланыўы дурыс ойлаўдың зәрүрли шәртлериниң бири болып табылады. Бул нызамның талапларының орынланбаўына көпшилик жағдайда ҳәр қыйлы түсиниклерди бир сөз ямаса сөз дизбеги менен белгилеў алып келеди. Сол себепли пикирлеў процессинде қандай түсиник қандай сөз ямаса сөз дизбеги менен белгиленетуғынын билиўимиз шәрт.
Қарсыласпаў нызамы ойдың избе-излигин тәмийинлейди. Бул нызам бирдей ўақытта бир пикирдиң мақулланыўын ҳәм бийкарланыўын қадаған етеди. Бир бири менен үйлеспейтуғын еки пикир бирдей ўақытта шын (дурыс) бола алмайды, олардың биреўиниң жалған (надурыс) болыўы шәрт. Бул нызам бирдей ўақытта "а" ҳәм "а ның бийкарланыўының" жалған (надурыс) екенлигин, яғный бирин бири бийкарлайтуғын еки ой биргеликте шын (дурыс) болыўы мүмкин емес деген мәниге ийе болып, а ٨ а‾ формуласы менен белгиленеди.
Үшиншисин жибермеў нызамы қарсылықсыз пикирлеўди талап етеди. Бирдей ўақытта еки қарсылық қатнасында болатуғын пикирлер жалған (надурыс) болыўы мүмкин емес, олардың биреўи зәрүрли түрде шын (дурыс) болады. Бул нызам А ямаса В, ямаса В ның бийкарланыўы болады деген формула менен белгиленеди: а v а‾ ( а ямаса а ның бийкарланыўы дурыс).
Үшиншисин жибермеў нызамы ойлаўдың төмендеги ең әҳмийетли талабын белгилейди: бир-бирине қарсы еки пикирдиң биреўиниң шын болыўын (дурыслығын) мойынламай, олардың арасынан үшинши пикирди излеўдиң керек емеслигин көрсетеди (бирдей ўақытта берилген ойды ҳәм оның бийкарланыўын қабылламаўға болмайтуғынлығын талап етеди). Бул нызамға тийкарланған ҳалда альтернатив сораўларға жуўап бере алатуғын дәрежеде түсиниклерди анықлаўымыз тийис.
Жеткиликли тийкар нызамы ҳәр қандай пикирдиң дәлилленген болыўын талап етеди, себеби пикирдиң дурыслығын исенимге тийкарланып қабыл етиўге болмайды.
Дәлиллеў жәрдеминде жуўмақтың келип шығыўын тәмийинлейтуғын пикирлерди тийкарлар деп атаймыз, сол себепли бул нызам жеткиликли тийкар нызамы деп аталады ҳәм ол қабыл етилген жуўмақ ушын тийкарлардың жеткиликли болыўын талап етеди. Ҳәр қандай ой егер оның жеткиликли тийкары болса ғана шын (дурыс) деп табылады. Бул мазмун "Егер В болса, оның А тийкары да болады" дегенди аңлатады ҳәм а ® в формуласында бериледи.
Берилген нызамлардан келип шығатуғын талаплардың бузылыўы ойдың байланыссыз, пытыраңқылы, қарсылықлы болыўына, логикалық қәтеликлерге жол қойылыўына алып келеди.

Variant 14

1. Dialektika ulıwma baylanıs hám rawajlanıw teoriyası sıpatında- Диалектика раўажланыўдың спираль тәризли болатуғынлығын, раўажланыўдың дереги, себеби ретинде ишки қарсылықларды мойынлайтуғын, санлы ҳәм сапалы өзгерислердиң өз-ара өтиў мүмкиншилигин тән алатуғын, дүньядағы барлық қубылысларды өз-ара байланыста алып қарайтуғын тәлимат. Материалистлик диалектика раўажланыў ҳәм улыўма байланылар теориясының, диалектикалық логиканың, билиў теориясы ҳәм методының бирлиги сыпатында алып қаралады. Материалистлик диалектиканың структурасына диалектиканың принциплери (ғалабалық ҳәрекет ҳәм раўажланыў принципи ҳәм улыўма байланыс принципи) ҳәм диалектиканың ең улыўмалық нызамлары (өз-ара сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў нызамы, қарама-қарсылықлардың бирлиги ҳәм гүреси нызамы, бийкарлаўды бийкарлаў нызамы) ҳәм категориялары (себеп-нәтийже, зәрүрлик-тосынанлық, мүмкиншилик-ҳақыйқатлық, мазмун-форма, тийкар-қубылыс, жекелик-айрықшалық-улыўмалық) киреди Философиялық категориялар ҳақыйқатлықтың барлық қубылысларына тән қәсийетлерди ҳәм қатнасларды сәўлелендириўши адамның ойлаў искерилигиниң ең улыўмалық формаларын, идеаллық образларын береди. Олардың жәрдеминде реаллықты практикалық өзгертиў ҳәм илимий изертлеў процессинде адамлар тәрепинен алынатуғын конкрет материал түсиниледи ҳәм объекттиң оғада әҳмийетли сыпатламасы бөлинип көрсетиледи. Диалектиканың негизги нызамларына сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў ҳәм керисинше нызамы, қарама-қарсылықлардың бирлиги ҳәм гүреси нызамы, бийкарлаўды бийкарлаў нызамы киреди. Өз-ара сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў нызамы. Бул нызам раўажланыўдың гөне сападан жаңа сапаға өтиў формасында болатуғынлығын көрсетеди. Сапа үзликлиликти, сан үзликсизликти, өлшем сапалы ҳәм санлы анықлықтың бирлигин, ал секириў болса санлы өзгерислердиң үзликсизлигиниң үзилиўин аңлатады. Санлы өзгерислер жаңа сапаның қәсийетлериниң избе-из топланыўын ҳәм берилген сапа шегарасындағы қәлеген өзгеристи береди. Сапалы өзгерислер гөне сападан жаңа сапаға өтиўди аңлатады, яғный секириўди береди. Усыған байланыслы секириў раўажланыў формасы, сапалы өзгерис, раўажланыўдағы бурылыс этапы, раўажланыўдың ең улыўмалық нызамы ретинде алып қаралады ҳәм оның еки типин бөлип көрсетиўге болады. Бириншиси - жарылыў формасындағы секириў деп аталып, ол секириўге таярлық фазасы ҳәм секириў фазасы арасындағы шегараның анық болыўы менен, процесстиң интенсив түрде, үлкен тезликте өтиўи менен, системаның қайта шөлкемлесиў процесси оның бөлеклериниң избе-из өзгериў жолы менен иске асырылмай, ал ол системаның барлығын өз ишине қамтыў арқалы алып барылатуғынлығын көрсетеди. Секириўдиң екинши типи избе-из болатуғын секириў деп аталып, ол таярлық ҳәм секириў фазалары арасында анық шегараның жоқлығын, өтиўдиң жасырын характерге ийе болыўын, системаның қайта шөлкемлесиў процессиниң избе-из түринде оның бөлеклерин өзгертиў арқалы иске асырылатуғынын көрсетеди.
2. Filosofiyada adam probleması - Философияда адам проблемасын үйренер екенбиз, оның келип шығыўы мәселеси бойынша көз-қарасларға итибар бериўимиз зәрүр. Белгили, ХIХ әсирдиң екинши ярымынан баcлап адам биологиялық эволюцияның продукты екенлигин мойынлаў ғалабалық характерге ийе бола баслады. Антропосоциогенез-адамзат жәмийетиниң тарийхый - эволюциялық қәлиплесиў процесси. Ол комплексли характерге ийе: мийнет белгилеўши антропогенетикалық фактор болғаны менен оның өзи де генезиске ийе. Социаластырыў факторлары менене сабақлас. Мийнет, жәмийет, тил ҳәм ойлаў сана өз-ара ҳәрекетте, тәсирде болады. Деген менен биологиялық пенен социаллықтың өз-ара қатнасына байланыслы дискуссия барысында биологияландырыўшы ҳәм социологияландырыўшы концепциялардың барлығын айтыўымыз керек. Еки концепция ҳәм бир тәреплемеликке ийе. Ақыры, биологияландырыўшысы адамдағы тәбийий, биологиялық басламаны абсолютлендирсе, социоло-гияландырыўшысы ушын адам тек оны қоршаған социаллық қатнаслардың туўындысы ғана. Соның ушын адамды биосоциаллық мақлуқ сыпатында қараў дурыс болады. Ҳәр түрли биологияландырыўшы ҳәм социологияландырыўшы концепциялардың қәўпинен сақлайды. Оның үстине, бүгинлигинде, адамдағы социаллық пенен биологиялықтың ара-қатнасын жаңадан танып билиў зәрүрлигин билдирип турған себеп ҳәм факторлар аз емес. Мәселен, ҳәзирги илимий-техникалық революция дәўиринде адамзат өзиниң өмир сүриўиниң, жасаўының биологиялық негизлерин тәўир-ақ истен шығаратуғын қуралларға ийе болып үлгерди. Бүгинлигинде қәнигелердиң көрсетиўинше философияда инсан проблемасы менен шуғылланатуғын 20-30 ағым ҳәм бағдар бар. Оларда инсан болмысына тийисли ҳәмме проблемалар, тийкарынан,ҳәзирги цивилизациялық факторлардың тәсирин тән алған ҳалда қаралады. Бул тәбиий инсан моделин өз ишине алған социаллық, мәнеўий инсан моделиниң жүзеге келгенлигин, бул бойынша инсанның бийғәрез ой-пикриниң күшейгенлиги аңлатылады. Адамзат жәмийети индивидуаллыққа ийе адамлардан тарийхый процесттиң тири ҳәм актив агентлеринен турады. Адамды индивидуаллық қубылыс сыпатында минезлеў ушын философияда бир қанша терминлер қолланылады. "Индивид" "индивидуаллық" ҳәм "жеке адам" олардың ең әҳмийетлеринен есапланады. "Индивид" түсиниги әдетте адамзат ролының қәлеген бир жеке ўәкилин аңлатыў ушын қолланылады. Индивид - тарийхый қубылыс. Социаллық қатнаслардың продукты. Демек адам туўылып қәлиплескен дәўирден баслап өзи тийисли болған барлық социаллық топарлардың социаллық-экономикалық ҳәм мәдений раўажланыўының дәрежесине дейинги аралықтағы ҳәмме факторлар оның индивидуаллық қәсийетлерин белгилейди. Индивидуаллық- кең мәнисте мәлим бирликти минезлейтуғын айрықшалықты аңлатады, типлиликке қарама-қарсы қойылады. Индивидуаллық түсиниги ҳәр қыйлы илимлердиң мәлим конкретлестирилиўине ылайық ҳәр түрли мәниске ийе. Биологияда индивидуаллық белгили мақлуқтың нәсиллик ҳәм ийеленген қәсийетлериниң бирлигиниң элементлерин аңлатады. Философияда, психологияда индивидуаллық мәлим индивидке ғана тийисли белгилердиң жыйындысын аңлататуғын ҳәм оны басқалардан ажырататуғын түсиник. Жеке адам - Адамдағы саналы-жигерли басламаны аңлатады. Күнделикли турмыслық ҳәм илимий термин сыпатында мынадай мәнислерге ийе: а) индивид қатнаслардың ҳәм саналы искерликтиң субьекти. б) индивидти мәлим жәмийеттиң ҳәм бирликтиң ағзасы сыпатында минезлейтуғын социаллық-әҳмийетли белгилердиң турақлы системасы. Олар терминологиялық айырмашылықларға қарамастан синонимлер сыпатында ҳәм қолланылады. Соны ҳәм нәзерде тутыўымыз керек, реаль өмирде еркинлик зәрүрликти таңлаў еркинлигиниң үзликсизлике ийе шынжыры түринде қатнасады. Ол бурын адамлар тәрепинен әмелге асырылған ҳәм жәмийетти оның усы ҳәзирги ҳалатына алып келген өз гезегинде зәрүрлик ҳәм обьектив шараятлар сыпатында еркинликте қатнасады ҳәм өмирге адамлардың еркин искерлиги арқалы ениседи. Бул деген сөз, тарийхый детерменизм адамлардың жәмийетлик искерлигиндеги таңлаў еркинлигин бийкарламайды, қайтама болыўын талап етеди ҳәм оның нәтийжеси сыпатында өз ишине алады. Буннан жуўмақ: еркин саналы искерлик адамның родлық белгиси, оны ҳайўанлардан ажыратып турады, ал еркинликтиң өзи тарийхый раўажланыўдың продукты.
3. Jaqsılıq hám jamanlıq kategoriyalarınıń ólshemleri -Жақсылық-бул адамлар арасындағы қатнасықларда адамгершиликтиң өсиўине, жәмийетлик прогресске жәрдем етиўши айырым адамлардың ямаса социаллық группалардың ҳәрекетлери, олардың ҳәрекетлериниң нормалары, мотивлери, мақсети, әдеп-икрамлылық қәсийетлери болып табылады. Жақсылық бул кеўилдиң, қәлиптиң айдынлығын журектиң тазалығын көрсетиўши инсаний пәзийлет. Жақсылық исеним, меҳр-ақыбет сыяқлы әдеп-икрамлылық сыпатлары менен ажыралмас байланысқа ийе. Жақсы пикирлер, жақсы сезимлер, жақсы ислер адамның кеўлин таўдай көтерип, қәлбине қуўаныш бағышлайды. Жақсылық шын мәнисинде инсаныйлық болып, ол халқымыздың инсанпәрўарлық көз-қарасларын, қуўанышларын сәўлелендиреди. Ата-бабаларымыз өз турмысында барлық ўақытта жақсы нийет пенен, арзыў-үмитлер қанатында жасап келген ҳәм олар өзлериниң жақсы ислери, ислеген жақсылықлары арқалы дуньяға даңқ таратқан. Сақыпқыран Әмир Тимур, Әлишер Наўайы, Мырза Бабур сыяқлы мәмлекетлик искер ҳәм ойшыллар өзлери жасаған дәўирде ҳәмме ўақытта адамларға жақсылық етиў мақсетинде жасаған. Өз дәўиринде Әмир Тимур «Жақсыларға-жақсылық қылдым, жаманларды болса өз жаманлығына тапсырдым. Ким маған дослық қылған болса, дослығы қәдирин умытпадым ҳәм оған мириўбет, ҳүрмет-иззет көрсеттим» - деген еди. Мораллық жаманлық-бул адамлар арасындағы қатнасықларда адамгершилик қәсийетлердиң өсиўине ҳәм жәмийетлик прогресске қарама-қарсы келиўши ис ҳәрекетлер, нормалар ҳәм идеаллар жыйындысы болып табылады
4. Estetikanıń ilimler sistemasında tutqan ornı - эстетикалық категориялар-гөззаллық, көтериңкилик, трагиклик, комиклик. Оларда адамның ҳақыйқатлыққа эстетикалық қатнасларының тийкарғы типлери жәмленген ҳәм дүньяның адамзат искерлигиниң тийкарғы эстетикалық минезлемелери улыўмаластырылған. Олардың ҳәр бирине, ең алды менен, ҳақыйқатлықтың анаў я мынаў қубылысларының, ситуацияларының, тәреплериниң қарама-қарсылықларын анықлаў сәйкес келеди. Бул категориялардың объектив тийкары. Соның менен бирге бул категорияларда эстетикалық қатнастың, эстетикалық бастан кешириўлердиң, эстетикалық баҳалаўдың ҳәр қыйлылығы, рәң-бәрәңлиги сәўлеленеди. Бул категориялардың субъектив-сәўлендириўшилик тәбиятын аңлатады. Гөззаллық, сөз жоқ, эстетиканың орайлық категориясы бул ушын дәлиллер жетерли. Ең баслысы: эстетиканың қәлеген проблемасы белгили дәрежеде гөззаллық пенен байланыслы. Мәселен, көтериңкилик мақсетке муўапықлық ҳәм зәрүрликти өзине жәмлеўи бойынша гөззаллыққа уқсас. Гөзалллықтың дәреги-реаль өмир, реаль искерлик. Бул бойынша еки момент нәзерде тутылады. Бириншиден, реаль ҳақыйқатлықта адамға өмирден қымбат ҳеш нәрсе жоқ. Екиншиден, гөззаллық реаль дүньяда ямаса искусствода тек ғана адам арқалы қабылланады ҳәм баҳаланады Келисимсизлик (безобразное) - бул гармонияның бузылыўы, ең алды менен мазмун менен форманың бирлигиниң бузылыўы. Сонда ҳәм оның гөззаллық пенен өз-ара байланысы көп қырлы. Бул диалектиканы аңлаған әйиемги египетлилердиң қартайыў барысында барлық саўлыққа, сулыўлыққа ийелер наўқас ҳәм келисимсиз болып қалады дегенинде үлкен мәни бар. Келисимсизлик пенен гөззаллықтың пародоксаллық өз-ара қатнасы эстетика тарийхында биринши рет гөззал жүз бенен гөззал етип сүўрети салынған жүздиң мысалында көтерип шыққан әйиемги грек философы Аристотель. Бүгинлигинде келисимсизликти предметлердиң эстетикалық қәсийети олардың тәбийий мүмкиншиликлери жәмийеттиң ҳәм оның өндирисиниң ҳәзирги жағдайында унамсыз улыўма адамзатлық әҳмийетке ийе деп түсиндириледи де, бул предметлердеги жәмленген күшлер адам тәрепинен меңгерилген, өзлестирилген ҳәм оған бағындырылғанлықтан адамзат ушын айтақаларлық қәўпи жоқ деп тастыйықланады.

5. Túsinikler arasındaǵı qatnaslar -Түсиниклерди бөлиў Қандай да бир түсиникти изертлегенде сол түсиниктиң көлеминиң мәнисин ашыў ямаса сол түсиникте сәўлеленетуғын предметлердиң көлемин бир биринен бөлек группаларға бөлиў мәселеси турады. Түсиниклердиң көлемин ашып бериўши логикалық операция оларды бөлиў деп аталады. Бөлиўдиң еки типи бар: таксономиялық ҳәм мереологиялық. Таксономиялық бөлиў деп түсиниктиң көлемин бөлиў өлшемине тийкарланған ҳалда жаңа түсиниклердиң көлеминен туратуғын подклассларға бөлип көрсетиў процессине айтылады. Бул бөлиўде "тек-түр" байланысы нызамласқан тәртипте жайласады. Таксономиялық бөлиўдиң еки түри бар: белгисиниң түрин өзгертиў арқалы бөлиў ҳәм дихотомиялық бөлиў. Бөлиў процессинде бөлинетуғын түсиник теклик түсиник ретинде белгили бир группаларға бөлинеди ҳәм оның көлеми оған бағынатуғын түрлерге бөлинеди.Белгисиниң түрин өзгертиў арқалы бөлиўде бөлиў тийкары ретинде бир белги алып қаралады, оның өзгериўи менен бөлиўди талап ететуғын түсиниктиң көлемине кириўши түрлик түсиник пайда болады. Түсиникти бөлиў бөлиў процессинде бөлиўдиң толықлығын тәмийинлейтуғын төмендеги қәделерге бойсыныўы шәрт: 1 Қәде. Бөлиў сәйкесликке ийе болыўы тийис, яғный бөлиў ағзалары, бөлиў бөлеклериниң биригиўи бөлиўди талап ететуғын түсиниктиң көлемине сәйкес келиўи тийис. Бул қәдениң бузылыўы төмендеги қәтешиликлерге алып келиўи мүмкин. а) Толық емес бөлиў. Бул қәтешилик егерде бөлиў ағзаларының биригиўи бөлинетуғын түсиниктиң көлеминиң бир бөлегине сәйкес келсе жүз береди. Мысалы, "Цивилизациялық раўажланыўдың тийкарғы басқышлары ретинде индустриаллық ҳәм постиндустриаллық цивилизациялар алып қаралады". Бул жерде индустрияға шекемги басқыш көрсетилмеген, сол себепли бундай бөлиў толық емес бөлиў деп аталады. б) Артықша ағзалар менен бөлиў. Бул қәтешилик бөлиў ағзалары ретинде бөлинетуғын түсиниктиң көлемине кирмейтуғын артықша түсиниклер алып қаралса жүз береди. Мысалы, "Химиялық элементлер металларға, металл емеслерге ҳәм еритиндилерге (сплав) бөлинеди". (Бул жерде еритиндилер химиялық элементке жатпайды). 2 Қәде. Бөлиў тек бир тийкарға бағдарланған ҳалда иске асырылыўы шәрт, яғный бөлиў тийкары бөлиў барысында басқа тийкар менен алмастырылмаўы тийис. Бул қәдениң бузылыўы "үзилиске ийе бөлиўге" алып келеди

Variant 15

1.Sananıń kelip shıǵıwı hám mánisi. - Эстетикалык сана бул-жәмиетлик болмистын тийкаринда пайда болғатуғын ҳәм онын менен бирге өзгеретуғын эстетикалык сезимлер, талғамлар пикирлер идеаллар көз-караслар теориялар системасы. Эстетикалык сана жамийеттын топарларға бөлиниўинин жағдайинда идеологиялык сферада , эстетикалык идеалларда, коз-карасларда теорияларда көринис табады.
Эстетикалык сананын тийкаргы турақлы елементлери: эстетикалык сезимлер, эстетикалык талғамлар, эстетикалык идеаллар, эстетикалык көз-қараслар ҳәм м теориялар.
2. Adam problemasına filosofiyalıq analiz - Философияда адам проблемасын үйренер екенбиз, оның келип шығыўы мәселеси бойынша көз-қарасларға итибар бериўимиз зәрүр. Белгили, ХIХ әсирдиң екинши ярымынан баcлап адам биологиялық эволюцияның продукты екенлигин мойынлаў ғалабалық характерге ийе бола баслады. Антропосоциогенез-адамзат жәмийетиниң тарийхый - эволюциялық қәлиплесиў процесси. Ол комплексли характерге ийе: мийнет белгилеўши антропогенетикалық фактор болғаны менен оның өзи де генезиске ийе. Социаластырыў факторлары менене сабақлас. Мийнет, жәмийет, тил ҳәм ойлаў сана өз-ара ҳәрекетте, тәсирде болады. Деген менен биологиялық пенен социаллықтың өз-ара қатнасына байланыслы дискуссия барысында биологияландырыўшы ҳәм социологияландырыўшы концепциялардың барлығын айтыўымыз керек. Еки концепция ҳәм бир тәреплемеликке ийе. Ақыры, биологияландырыўшысы адамдағы тәбийий, биологиялық басламаны абсолютлендирсе, социоло-гияландырыўшысы ушын адам тек оны қоршаған социаллық қатнаслардың туўындысы ғана. Соның ушын адамды биосоциаллық мақлуқ сыпатында қараў дурыс болады. Ҳәр түрли биологияландырыўшы ҳәм социологияландырыўшы концепциялардың қәўпинен сақлайды. Оның үстине, бүгинлигинде, адамдағы социаллық пенен биологиялықтың ара-қатнасын жаңадан танып билиў зәрүрлигин билдирип турған себеп ҳәм факторлар аз емес. Мәселен, ҳәзирги илимий-техникалық революция дәўиринде адамзат өзиниң өмир сүриўиниң, жасаўының биологиялық негизлерин тәўир-ақ истен шығаратуғын қуралларға ийе болып үлгерди. Бүгинлигинде қәнигелердиң көрсетиўинше философияда инсан проблемасы менен шуғылланатуғын 20-30 ағым ҳәм бағдар бар. Оларда инсан болмысына тийисли ҳәмме проблемалар, тийкарынан,ҳәзирги цивилизациялық факторлардың тәсирин тән алған ҳалда қаралады. Бул тәбиий инсан моделин өз ишине алған социаллық, мәнеўий инсан моделиниң жүзеге келгенлигин, бул бойынша инсанның бийғәрез ой-пикриниң күшейгенлиги аңлатылады. Адамзат жәмийети индивидуаллыққа ийе адамлардан тарийхый процесттиң тири ҳәм актив агентлеринен турады. Адамды индивидуаллық қубылыс сыпатында минезлеў ушын философияда бир қанша терминлер қолланылады. "Индивид" "индивидуаллық" ҳәм "жеке адам" олардың ең әҳмийетлеринен есапланады. "Индивид" түсиниги әдетте адамзат ролының қәлеген бир жеке ўәкилин аңлатыў ушын қолланылады. Индивид - тарийхый қубылыс. Социаллық қатнаслардың продукты. Демек адам туўылып қәлиплескен дәўирден баслап өзи тийисли болған барлық социаллық топарлардың социаллық-экономикалық ҳәм мәдений раўажланыўының дәрежесине дейинги аралықтағы ҳәмме факторлар оның индивидуаллық қәсийетлерин белгилейди. Индивидуаллық- кең мәнисте мәлим бирликти минезлейтуғын айрықшалықты аңлатады, типлиликке қарама-қарсы қойылады. Индивидуаллық түсиниги ҳәр қыйлы илимлердиң мәлим конкретлестирилиўине ылайық ҳәр түрли мәниске ийе. Биологияда индивидуаллық белгили мақлуқтың нәсиллик ҳәм ийеленген қәсийетлериниң бирлигиниң элементлерин аңлатады. Философияда, психологияда индивидуаллық мәлим индивидке ғана тийисли белгилердиң жыйындысын аңлататуғын ҳәм оны басқалардан ажырататуғын түсиник. Жеке адам - Адамдағы саналы-жигерли басламаны аңлатады. Күнделикли турмыслық ҳәм илимий термин сыпатында мынадай мәнислерге ийе: а) индивид қатнаслардың ҳәм саналы искерликтиң субьекти. б) индивидти мәлим жәмийеттиң ҳәм бирликтиң ағзасы сыпатында минезлейтуғын социаллық-әҳмийетли белгилердиң турақлы системасы. Олар терминологиялық айырмашылықларға қарамастан синонимлер сыпатында ҳәм қолланылады. Соны ҳәм нәзерде тутыўымыз керек, реаль өмирде еркинлик зәрүрликти таңлаў еркинлигиниң үзликсизлике ийе шынжыры түринде қатнасады. Ол бурын адамлар тәрепинен әмелге асырылған ҳәм жәмийетти оның усы ҳәзирги ҳалатына алып келген өз гезегинде зәрүрлик ҳәм обьектив шараятлар сыпатында еркинликте қатнасады ҳәм өмирге адамлардың еркин искерлиги арқалы ениседи. Бул деген сөз, тарийхый детерменизм адамлардың жәмийетлик искерлигиндеги таңлаў еркинлигин бийкарламайды, қайтама болыўын талап етеди ҳәм оның нәтийжеси сыпатында өз ишине алады. Буннан жуўмақ: еркин саналы искерлик адамның родлық белгиси, оны ҳайўанлардан ажыратып турады, ал еркинликтиң өзи тарийхый раўажланыўдың продукты.
3. Etika pániniń ilimler sistemasında tutqan ornı - Этика категориялары-бул белгили бир жәмийеттеги әдеп-икрамлылық қатнасықларының спецификасы ҳаққында бир тутас көз-қарас пайда етиўши мораллық сананың ең улыўмалық ҳәм негизги тусиниклери болып есапланады. Мораллық сананың ҳәм этиканың категорияларының характерли өзгешелиги: булар олардың сәўлелендириўшилик функциясы, конкрет-тарийхый мазмуны, баҳалаўшылығы, нормативлиги, рационаллықтың ҳәм эмоционаллық-психологиялықтың бирлиги, оларда қарама-қарсы полярлы басламалардың сәўлелениўи (жақсылық ҳәм жаманлықтық, бахыт ҳәм бахытсызлық, әдалат ҳәм әдалатсызлық ҳ.т.б.) болып табылады. Жақсылық ҳәм жаманлық мораллық сананың тийкарғы түсиник-леринен есапланады. Усы тусиниклер арқалы адамның ис ҳәрекетлери, оның барлық искерлиги баҳаланады. Бул тусиниклер мораллық сана тәрепинен ертеден-ақ исленип шығылған. Этиканың тарийхы соны көрсетеди, адамлардың жақсылық ҳәм жаманлық ҳаққындағы пикирлери жәмийеттиң раўажланыўының конкрет тарийхый жағдайларынан ҳәм анаў ямаса мынаў этикалық теорияның қандай класслық мәплерди билдиргенлигинен ғәрезли турде өзгерип отырады. Жақсылық-бул адамлар арасындағы қатнасықларда адамгершиликтиң өсиўине, жәмийетлик прогресске жәрдем етиўши айырым адамлардың ямаса социаллық группалардың ҳәрекетлери, олардың ҳәрекетлериниң нормалары, мотивлери, мақсети, әдеп-икрамлылық қәсийетлери болып табылады. Жақсылық бул кеўилдиң, қәлиптиң айдынлығын журектиң тазалығын көрсетиўши инсаний пәзийлет. Жақсылық исеним, меҳр-ақыбет сыяқлы әдеп-икрамлылық сыпатлары менен ажыралмас байланысқа ийе. Жақсы пикирлер, жақсы сезимлер, жақсы ислер адамның кеўлин таўдай көтерип, қәлбине қуўаныш бағышлайды. Жақсылық шын мәнисинде инсаныйлық болып, ол халқымыздың инсанпәрўарлық көз-қарасларын, қуўанышларын сәўлелендиреди. Ата-бабаларымыз өз турмысында барлық ўақытта жақсы нийет пенен, арзыў-үмитлер қанатында жасап келген ҳәм олар өзлериниң жақсы ислери, ислеген жақсылықлары арқалы дуньяға даңқ таратқан. Сақыпқыран Әмир Тимур, Әлишер Наўайы, Мырза Бабур сыяқлы мәмлекетлик искер ҳәм ойшыллар өзлери жасаған дәўирде ҳәмме ўақытта адамларға жақсылық етиў мақсетинде жасаған. Өз дәўиринде Әмир Тимур «Жақсыларға-жақсылық қылдым, жаманларды болса өз жаманлығына тапсырдым. Ким маған дослық қылған болса, дослығы қәдирин умытпадым ҳәм оған мириўбет, ҳүрмет-иззет көрсеттим» - деген еди.
4.Diniy isenim hám dindarlıq -Дин 81м белгили 5згерислерге ушырады. Бир тутас грек д6ньясыны4 31дипдеси7и греклер ушын улы7ма пантеонны4 пайда болы7ына алып келди.
Аспан г6лдирмама 81м ша3ма3 3удайы Зевс - жо3ар2ы 3удай болды. Пасейдон су7 81м те4из, Аид (Плутон) - жер асты д6ньясы 3удайы есапланады. Зевсти4 8аялы Гера - некени4 317ендери, Гестия - оша3 басы 3удайы болды. Греклер Деметр2а дийханшылы3 317ендери сыпатында сыйын2ан. Зевсти4 перзентлерини4 арасында жары3лы3 3удайы Аполлон (Феб) ажыралып турады. !псаналар бойынша ол дракон Пифонды 5лтирген 81м греклер сол жерде (Дельфа) Аполлон2а арнап ибадатхана 3ур2ан. бул 3удай 5нер 317ендери бол2ан 81м шыпакер - 3удай бол2ан.
Аполлонны4 3арындасы Артемида а4шылы3 3удайы 81м жаслар 317ендери Гермести4 81м 7азыйпасы к5п бол2ан. д1слеп байлы3 3удайы, кейин са7да 3удайы болып, ол урыларды4 ораторларды4 81м спортсменлерди4 317ендери бол2ан. Диониске ж6зимшилик 81м виношылы3 317ендери сыпатында сыйын2ан. Зевсти4 басынан ту7ыл2ан, даналы3 3удайы - Афина айры3ша 86рметке ийе бол2ан. Афинаны4 даналы3 символы - жарат3ан, ол тура3лы жолдасы - же4ис 3удайы Ника Те4из к5бигинен ту7ыл2ан. Афродита2а греклер му8аббат 81м сулы7лы3 3удайы деп сыйын2ан. Зевс 81м Гераны4 перзентлеринен Геба - жас 5спиримлик 3удайы, Арес урыс 3удайы, Гефест 5нерментшилер темиршилер 317ендери есапланады.
Грек д6нья 3арасына тек политизм емес, соны4 менен 3атар т1биятты тири деп 3ара7 т1н бол2ан. *1р бир т1бийий 3убылыс, 81р бир д1рья, то2ай 5зини4 3удайына ийе бол2ан. Грек к5з-3арасы бойынша адамлар д6ньясы 81м 3удайлар д6ньясы арасында 5те алмайту2ындай шегара жо3, батырлар оларды4 байланыстыры7шы звено сыпатында бол2ан. Греклерди4 3удайлары антрономорфлы болып, олар адамлар сыя3лы 3ыйналы7ы м6мкин бол2ан
5. Oylawdıń formaları hám nızamları - Ойлаўдың нызамлары – бул ойлар арасындағы ишки, зәрүрли ҳәм ең әҳмийетли байланысты сәўлелендиреди. Бундай нызамларға логикада бирдейлик (теңлик), қарсыласпаў, үшиншисин жибермеў, жеткиликли тийкар нызамлары жатады. Бул нызамлар ойлаўдың тийкарғы нызамлары деп айтылады, себеби олар логикалық ойлаўдың төмендеги қәсийетлерин: оның анықлылығын, қарама-қарсылықсызлығын, избе-излигин ҳәм жеткиликли тийкарға ийе болыўын сәўлелендиреди.
Бирдейлик (теңлик) нызамы пикирлеў процессинде ойлаўдың анықлыққа ийе болыў талабын тәмийинлейди. Бул нызамға тийкарланған ҳалда ҳәр қандай ой пикирлеў процессинде өзи менен теңликке ийе болыўы шәрт. Яғный, қолланылып атырылған термин белгиленген бир мәниде, анық бир нәрсени түсиндириўи тийис. Бул нызамның формуласы "а=а" түринде белгиленеди, "а" дегенимиз ҳәр қандай ойды аңлатады. Бирдейлик (теңлик) нызамының орынланыўы дурыс ойлаўдың зәрүрли шәртлериниң бири болып табылады. Бул нызамның талапларының орынланбаўына көпшилик жағдайда ҳәр қыйлы түсиниклерди бир сөз ямаса сөз дизбеги менен белгилеў алып келеди. Сол себепли пикирлеў процессинде қандай түсиник қандай сөз ямаса сөз дизбеги менен белгиленетуғынын билиўимиз шәрт.
Қарсыласпаў нызамы ойдың избе-излигин тәмийинлейди. Бул нызам бирдей ўақытта бир пикирдиң мақулланыўын ҳәм бийкарланыўын қадаған етеди. Бир бири менен үйлеспейтуғын еки пикир бирдей ўақытта шын (дурыс) бола алмайды, олардың биреўиниң жалған (надурыс) болыўы шәрт. Бул нызам бирдей ўақытта "а" ҳәм "а ның бийкарланыўының" жалған (надурыс) екенлигин, яғный бирин бири бийкарлайтуғын еки ой биргеликте шын (дурыс) болыўы мүмкин емес деген мәниге ийе болып, а ٨ а‾ формуласы менен белгиленеди.
Үшиншисин жибермеў нызамы қарсылықсыз пикирлеўди талап етеди. Бирдей ўақытта еки қарсылық қатнасында болатуғын пикирлер жалған (надурыс) болыўы мүмкин емес, олардың биреўи зәрүрли түрде шын (дурыс) болады. Бул нызам А ямаса В, ямаса В ның бийкарланыўы болады деген формула менен белгиленеди: а v а‾ ( а ямаса а ның бийкарланыўы дурыс).
Үшиншисин жибермеў нызамы ойлаўдың төмендеги ең әҳмийетли талабын белгилейди: бир-бирине қарсы еки пикирдиң биреўиниң шын болыўын (дурыслығын) мойынламай, олардың арасынан үшинши пикирди излеўдиң керек емеслигин көрсетеди (бирдей ўақытта берилген ойды ҳәм оның бийкарланыўын қабылламаўға болмайтуғынлығын талап етеди). Бул нызамға тийкарланған ҳалда альтернатив сораўларға жуўап бере алатуғын дәрежеде түсиниклерди анықлаўымыз тийис.
Жеткиликли тийкар нызамы ҳәр қандай пикирдиң дәлилленген болыўын талап етеди, себеби пикирдиң дурыслығын исенимге тийкарланып қабыл етиўге болмайды.
Дәлиллеў жәрдеминде жуўмақтың келип шығыўын тәмийинлейтуғын пикирлерди тийкарлар деп атаймыз, сол себепли бул нызам жеткиликли тийкар нызамы деп аталады ҳәм ол қабыл етилген жуўмақ ушын тийкарлардың жеткиликли болыўын талап етеди. Ҳәр қандай ой егер оның жеткиликли тийкары болса ғана шын (дурыс) деп табылады. Бул мазмун "Егер В болса, оның А тийкары да болады" дегенди аңлатады ҳәм а ® в формуласында бериледи.
Берилген нызамлардан келип шығатуғын талаплардың бузылыўы ойдың байланыссыз, пытыраңқылы, қарсылықлы болыўына, логикалық қәтеликлерге жол қойылыўына алып келеди.

Variant 16

1.Sana sáwlelendiriwdiń joqarǵı forması sıpatında - Sa’wleleniw materiyamn’ en’ uhwmahq qa’siyeti bolip, sanam sa’wlele¬niwdin’ en’joqarg’i tipi retinde amqlaydi,sananin’ kelip slng’iwin miynct ha’m tildin’ payda boliwi menen baylanistinp, om ta’biyiy-tariyxiy kontekste alip qaraydi. Bul tcoriyag’a tiykarlang’an halda bizdi qorshag’an du’nyanm’ barliq obektleri, protsesleri ha’m qubihslan u’zliksiz ha’rekette ha’m universalhq baylamsta bolip, bir biri menen o’z ara ta’sir jasasadi. Bunday ta’sir jasasiwdin’ na’tiyjesinde bir deneler ha’m qubihslar basqa denelergc ta’sir jasap, olarda belgili da’rejede o’zlerin su’wretleytug’in o’zgerislerdi payda etip, o’zlerinin’ «izin» qaldiradi. Solay etip, sa’wlelcniw degenimiz materiyamn’ en’ uhwmahq qa’siyeti bolip sa’wleleniwshi obekttin’ belgilerin, qa’siyetlerin ha’m qatnaslann qayta tikleydi ha’m ol materiyamn' sho’lkemlesiwinin’ barhq da'rejelerinde' jansiz, janli ha'm sotsialhq ta'biyatta o’mir su’redi.
O’mirdin’ payda boliwi menen sa’wleleniwdin’ biologiyaliq f'ormasi qa’li plesedi.Sa’wleleniwdin’ biologiyaliq formasmin’ en’ a’piwayi tu’ri retinde tirinin’ saylandi tu’rde qorshag’an ortahqtm’ ta’sirine juwap beriw uqiphlig’i, yag’niy titirkendiriw (tropizmler, taksislerde boladi) alip qaraladi. Titirkendiriw sirtqi ta’sirge juwap retinde payda bolip, janli ta’biyattin’ psixikag’a shekemgi sa’wleleniw formasmin’ en’ elementar ha’m negizgi tu’rin berip, o’zinde aktivlilik elementke iye bolip, organizmnin’ sirtqi ta’sirge bolg’an saylandi ha’m maqsctke bag’darlang’an reaktsiyasin ko’rsetedi. Aytilg’anlardin’ ha’mmesi tolig’i menen florag’a tiyisli. Misal retinde tan’da lala gu’llerdin’ ashihwin, al tu’nde olardin’jabiliwm, ayg’abag’ardm’ ku’nge qaray burihwin ha’m t.b. alip qarawg’a boladi.
2. Dialektikanıń tiykarǵı kategoriyaları - Диалектика раўажланыўдың спираль тәризли болатуғынлығын, раўажланыўдың дереги, себеби ретинде ишки қарсылықларды мойынлайтуғын, санлы ҳәм сапалы өзгерислердиң өз-ара өтиў мүмкиншилигин тән алатуғын, дүньядағы барлық қубылысларды өз-ара байланыста алып қарайтуғын тәлимат. Материалистлик диалектика раўажланыў ҳәм улыўма байланылар теориясының, диалектикалық логиканың, билиў теориясы ҳәм методының бирлиги сыпатында алып қаралады. Материалистлик диалектиканың структурасына диалектиканың принциплери (ғалабалық ҳәрекет ҳәм раўажланыў принципи ҳәм улыўма байланыс принципи) ҳәм диалектиканың ең улыўмалық нызамлары (өз-ара сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў нызамы, қарама-қарсылықлардың бирлиги ҳәм гүреси нызамы, бийкарлаўды бийкарлаў нызамы) ҳәм категориялары (себеп-нәтийже, зәрүрлик-тосынанлық, мүмкиншилик-ҳақыйқатлық, мазмун-форма, тийкар-қубылыс, жекелик-айрықшалық-улыўмалық) киреди Философиялық категориялар ҳақыйқатлықтың барлық қубылысларына тән қәсийетлерди ҳәм қатнасларды сәўлелендириўши адамның ойлаў искерилигиниң ең улыўмалық формаларын, идеаллық образларын береди. Олардың жәрдеминде реаллықты практикалық өзгертиў ҳәм илимий изертлеў процессинде адамлар тәрепинен алынатуғын конкрет материал түсиниледи ҳәм объекттиң оғада әҳмийетли сыпатламасы бөлинип көрсетиледи. Диалектиканың негизги нызамларына сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў ҳәм керисинше нызамы, қарама-қарсылықлардың бирлиги ҳәм гүреси нызамы, бийкарлаўды бийкарлаў нызамы киреди. Өз-ара сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў нызамы. Бул нызам раўажланыўдың гөне сападан жаңа сапаға өтиў формасында болатуғынлығын көрсетеди. Сапа үзликлиликти, сан үзликсизликти, өлшем сапалы ҳәм санлы анықлықтың бирлигин, ал секириў болса санлы өзгерислердиң үзликсизлигиниң үзилиўин аңлатады. Санлы өзгерислер жаңа сапаның қәсийетлериниң избе-из топланыўын ҳәм берилген сапа шегарасындағы қәлеген өзгеристи береди. Сапалы өзгерислер гөне сападан жаңа сапаға өтиўди аңлатады, яғный секириўди береди. Усыған байланыслы секириў раўажланыў формасы, сапалы өзгерис, раўажланыўдағы бурылыс этапы, раўажланыўдың ең улыўмалық нызамы ретинде алып қаралады ҳәм оның еки типин бөлип көрсетиўге болады. Бириншиси - жарылыў формасындағы секириў деп аталып, ол секириўге таярлық фазасы ҳәм секириў фазасы арасындағы шегараның анық болыўы менен, процесстиң интенсив түрде, үлкен тезликте өтиўи менен, системаның қайта шөлкемлесиў процесси оның бөлеклериниң избе-из өзгериў жолы менен иске асырылмай, ал ол системаның барлығын өз ишине қамтыў арқалы алып барылатуғынлығын көрсетеди. Секириўдиң екинши типи избе-из болатуғын секириў деп аталып, ол таярлық ҳәм секириў фазалары арасында анық шегараның жоқлығын, өтиўдиң жасырын характерге ийе болыўын, системаның қайта шөлкемлесиў процессиниң избе-из түринде оның бөлеклерин өзгертиў арқалы иске асырылатуғынын көрсетеди.
3. Ádep-ikramlılıq tárbiya máselesi -) Әдеп-икрамлықтың ҳәм әдилликтиң қарапайым нормалары әўладтан әўладқа өтип, халықлық психологияның қанына ҳәм жанына енип, тилге кирип нақыл-мақалларға өтлесип кеткен. Биз буны Индия Ведаларында, Эллада мифлеринде де, Скандинавия сагаларында, орыс батырлары туўралы биналардан халыктың дәстанларынан ҳ. т. б. көремиз. Моралдың тийкарғы функцияларына регулятив, тәрбиялық ҳәм билим таныў (гносеологиялық) функциялары киреди. Этика тараўын изертлеўши көплеген илимпазлар регулятив функцияны моральдиң баслы функциясы деп есаплайды. Адамлардың бир-биреўине, семьяға, социаллық қатламға улыўма жәмийетке қатнасын тәртиплестириў биринши гезекте әдеп-икрамлылыққа жүкленген. Моральдың бул функциясының ҳәрекет етиў сферасы ҳәм нәтийжелилиги жәмийетлик дүзимниң характерине де байланыслы болады. Жәмийетлик турмыста мораль жеке адамды қәлиплестириў усаған әҳмийетли ўазыйпаны атқарыўшы, тәсирли тәрбия қуралы болып есапланады. Адамзаттың әдеп-икрамлылық тәжрийбесин өзинде жәмлеп, мораль бул тәжрийбени ҳәр бир жаңа әўлад ушын берип отырады. Моральдиң тәрбиялық функциясы да усыннан ибарат. Жеке адамның қәлиплесиўи, атап айтқанда қатнасық процессинде көзге тасланады, себеби адам бул процессте ис ҳәрекет ҳәм қатнасықты баҳалаўды үйренеди, мораль нормаларын өзлестиреди, бул нормаларды практикада сынап көреди ҳәм қолланады, соның менен бирге өзи жасап атырған ҳәм ҳәрекет етип атырған минез-қулқының мораллық принциплерин ислеп шығады. Жеке адамның жуўапкершилиги, миннети, принципиаллық, кишипейиллик, ҳақ ниетлилик, жақсылық сыяқлы әҳмийетли сыпатлары тек пайда болып қалмайды, ал олар қатнасық процессинде қәлиплеседи де. Бунысыз олар абстрактлы символларға айланып қалады
4. Intersocial problemalar hám olardıń túrleri - inlersotsialhq problemalar: ha’r qiyli ma’mleketlcr arasmda payda boladi (uns ha’m paraxatshiliq ma’selcsi, jan’a du’nyaju’zlikekonomikaliq ta’rti pti ornatiw
5. Túsinik oylawdıń forması sıpatında -Түсиниклерди бөлиў Қандай да бир түсиникти изертлегенде сол түсиниктиң көлеминиң мәнисин ашыў ямаса сол түсиникте сәўлеленетуғын предметлердиң көлемин бир биринен бөлек группаларға бөлиў мәселеси турады. Түсиниклердиң көлемин ашып бериўши логикалық операция оларды бөлиў деп аталады. Бөлиўдиң еки типи бар: таксономиялық ҳәм мереологиялық. Таксономиялық бөлиў деп түсиниктиң көлемин бөлиў өлшемине тийкарланған ҳалда жаңа түсиниклердиң көлеминен туратуғын подклассларға бөлип көрсетиў процессине айтылады. Бул бөлиўде "тек-түр" байланысы нызамласқан тәртипте жайласады. Таксономиялық бөлиўдиң еки түри бар: белгисиниң түрин өзгертиў арқалы бөлиў ҳәм дихотомиялық бөлиў. Бөлиў процессинде бөлинетуғын түсиник теклик түсиник ретинде белгили бир группаларға бөлинеди ҳәм оның көлеми оған бағынатуғын түрлерге бөлинеди.Белгисиниң түрин өзгертиў арқалы бөлиўде бөлиў тийкары ретинде бир белги алып қаралады, оның өзгериўи менен бөлиўди талап ететуғын түсиниктиң көлемине кириўши түрлик түсиник пайда болады. Түсиникти бөлиў бөлиў процессинде бөлиўдиң толықлығын тәмийинлейтуғын төмендеги қәделерге бойсыныўы шәрт: 1 Қәде. Бөлиў сәйкесликке ийе болыўы тийис, яғный бөлиў ағзалары, бөлиў бөлеклериниң биригиўи бөлиўди талап ететуғын түсиниктиң көлемине сәйкес келиўи тийис. Бул қәдениң бузылыўы төмендеги қәтешиликлерге алып келиўи мүмкин. а) Толық емес бөлиў. Бул қәтешилик егерде бөлиў ағзаларының биригиўи бөлинетуғын түсиниктиң көлеминиң бир бөлегине сәйкес келсе жүз береди. Мысалы, "Цивилизациялық раўажланыўдың тийкарғы басқышлары ретинде индустриаллық ҳәм постиндустриаллық цивилизациялар алып қаралады". Бул жерде индустрияға шекемги басқыш көрсетилмеген, сол себепли бундай бөлиў толық емес бөлиў деп аталады. б) Артықша ағзалар менен бөлиў. Бул қәтешилик бөлиў ағзалары ретинде бөлинетуғын түсиниктиң көлемине кирмейтуғын артықша түсиниклер алып қаралса жүз береди. Мысалы, "Химиялық элементлер металларға, металл емеслерге ҳәм еритиндилерге (сплав) бөлинеди". (Бул жерде еритиндилер химиялық элементке жатпайды). 2 Қәде. Бөлиў тек бир тийкарға бағдарланған ҳалда иске асырылыўы шәрт, яғный бөлиў тийкары бөлиў барысында басқа тийкар менен алмастырылмаўы тийис. Бул қәдениң бузылыўы "үзилиске ийе бөлиўге" алып келеди
Variant 17
1. Filosofiyalıq dúnyaǵa kóz-qarastıń ózgeshelikleri. - Философия сөзи грекшеден аўдарылғанда "данышпанлықты сүйиў" дегенди аңлатады. "Философия" термининиң өзи философиядан ҳәм философлардан соңлаў пайда болады. Антиклик дәўирдеги философия тарийхшысы Диоген Лаэртскийдиң (б.э.ш. II - әсириниң аяғы III - әсирдиң басы) айтыўынша өзин биринши мәртебе философ деп атаған әййемге грек ойшылы ҳәм алымы Пифагор болып табылады.
Философия дүнья ҳәм сол дүньяда адамның тутқан орны ҳаққында бир пүтин көз қарасты қәлиплестириўге бағдарланған жәмийетлик сананың формасы, болмыс ҳәм билиўдиң улыўма принциплери, адамның дүньяға қатнасы ҳаққындағы тәлимат, тәбияттың, жәмийеттиң ҳәм ойлаўдың ең улыўмалық нызамлары ҳаққындағы илим болып табылады. Оның тийкарғы функциялары ретинде методологиялық ҳәм дүньяға көз қараслық функциялар алып қаралады.
Философияның методологиялық функциясы оның дүньяға көз-қараслық функциясы менен ажыралмас байланыста. Бул деген сөз, философияда қәлиплесетуғын дүньяның дүньяға көз-қараслық картинасы басында методология ҳәм бола алады. Ақыры адамлардың ойына ҳәм минез қулқына, искерлигиниң ҳәр қыйлы сферасына (илим, искусство, сиясат ҳ.т.б.) тәсир етеди.
Солай етип, философия өзиниң методологиялық функциясын әмелге асыра отырып, ол ойлаўдың ҳәм минез қулықтың, искерликтиң қәлиплесиўинде тиккелей қатнасады. Бул усыллар сондай факторлар болады, онда ҳәр бир тарийхый дәўир өзин көрсете, сәўлелендире алады. Оның үстине ҳәр бир философиялық система өз дәўириниң туўындысы. Соның менен бирге сол дәўирдиң мәнисин ҳәм тийкарғы тенденцияларын сәўлелендиреди. Философия өзиниң проблемаларында ҳәм түсиник аппаратында адамзаттың топлаған практикалық ҳәм билиў тәжирийбесин синтезлейди, системаластырады. Басқаша айтқанда, философия өзиниң проблематикасында ҳәм категорияллық дүзилисинде улыўмаластырылған, теорияластырылған формада болмыс пенен сананың терең, тийкарлық процесслерин сәўлелендиреди.
2. Háreket bolmıstıń tiykarǵı atributı sıpatında - Гносеология (тиккелей аўдармасы билим, тәлиймат) деп билиў тәбиятын ҳәм мүмкиншиликлерин, билимниң реаллыққа қатнасы проблемаларын, билиўдиң ең улыўмалық шәртлерин, оның жеткиликли ҳәм шынлық жағдайларын изертлейтуғын философияның бир бөлимине айтамыз. Оның тийкарғы принциплерине ойлаўдың ҳәм болмыстың бирдейлиги (дүньяны билиў принципи), билиў процессиниң диалектикасы, жәмийетлик практика (билиў тийкары, ҳәрекетке келтириўши күши, шынлықтың өлшеми, билиў мақсети) киреди. Оның тийкарғы тараўлары ретинде бириншиден, сәўлелендириў ҳаққындағы тәлимат, екиншиден, адам тәрепинен объективлик дүньяны билиў ҳаққындағы тәлимат, үшиншиден, билиўдиң келип шығыўы ҳәм раўажланыўы ҳаққындағы тәлимат, төртиншиден, практика билиўдиң тийкары сыпатындағы тәлимат, бесиншиден, шынлық ҳәм оның өлшемлериниң жеткиликлилиги ҳаққындағы тәлимат, алтыншыдан, адамның, жәмийеттиң билиўлик искерлиги алып барылатуғын методлар ҳәм формалар ҳаққындағы тәлимат алып қаралады. Билиўдиң тийкарғы формаларына сезиўлик билиў (сезим, қабыл етиў, елеслеў), рационаллық билиў (түсиник, пикир, ой-жуўмағы), олардың тийкарында пайда болыўшы қыялланыў (илимий), фантазия (илимий) ҳәм билиўдиң иррационаллық формалары (интуиция ҳ.б.) киреди. Булар менен бирликте жеткиликли дәрежедеги билиўдиң мүмкиншилигин бийкарлайтуғын да философлар бар. Бул бағдар агностицизм деп аталады. Көпшилик жағдайларда агностицизмди дүньяны билиўди бийкарлайтуғын тәлиймат деп түсиндиреди. Скептицизм латын тилинен алынып, тиккелей аўдармасы изертлейтуғын дегенди аңлатады, ҳақыйқатлықты билиў мүмкиншилигин гүман астына қойыўшы философиялық концепция Солай етип билиў субъекти дегенимиз объектке бағдарланған активлилик дерегин, билиў искерлигиниң ийесин аңлатады. Билиў объекти дегенимиз билиў субъектиниң билиўлик искерлиги бағдарланған тийкарды береди. XVII-XVIII әсирлердеги материализмде объект субъекттен ғәрезсиз жасайтуғын нәрсе ретинде, ал субъект болса объектти пассив түрде қабыллаўшы индивид ретинде алып қаралады. Бундай көз-қарас бақлаўшылық менен характерленедиИдеалистлик системаларда субъект актив, дөретиўши баслама ретинде алып қаралады. Субъект сезимлердиң комбинациясы түринде объектти дөретиўши индивидуаллық сана ретинде (Беркли, Юм, эмпириокритицизм тәлиматлары) ямаса адамнан тысқарыда жасаўшы субъект, яғный ҳақыйқатлықты жаратыўшы ҳәм билиўши қудай, дүнья жүзлик ақыл ретинде түсинилди. Сезиўлик билиў сезиў органлары жәрдеминде билиўди аңлатады ҳәм ол нәрселер ҳәм олардың қәсийетлери ҳаққындағы тиккелей билимди берип, үш түрли - сезим, қабыл етиў, елеслеў сыяқлы тийкарғы формаларда иске асырылады.. Рационаллық билиў, ямаса абстрактлик ойлаў сезиў органларының жәрдеминде алынған билимлер менен белгиленеди ҳәм ол тийкарынан түсиник, пикир, қабыл етиў сыяқлы логикалық формалар арқалы бериледи. Олар предметлердеги ең әҳмийетли белгилерди, улыўмалықты сәўлелендиреди Жеке предметлер ҳәм олардың қәсийетлери ҳаққындағы билимлерди улыўмаластырыў тийкарында нәрселердиң көплигине тийисли болған қәсийетлер, нәрселер ҳаққында абстрактлик ойлаў түсиниклерди пайда етеди. Рационализм тиккелей аўдармасы ақыл дегенди аңлатып, болмыстың, билиўдиң, моральдың тийкары ретинде ақылды алып қарайтуғын философиялық тәлиматты береди. Оның тийкарғы бағдарлары ретинде онтологиялық рационализмди (болмысты ақыллылыққа ийе деп, яғный болмыстың тийкарында ақыллы басламаның барлығын алып қарайтуғын онтологиядағы бағдар, Сенсуализм қабыл етиў, сезиў, сезим дегенди аңлатып, билиўдиң ең тийкарғы формасы сыпатында сезиўликти алып қараўшы билиў теориясындағы бағдарды аңлатады. Шынлық дегенимиз объективлик реаллыққа сәйкес келиўши билимлеримиздиң мазмунының сыпатламасы. Оның объективлилиги билимлердиң объективлик мазмунға ийе болыўын аңлатады. Объективлик шынлық абсолютлик ҳәм салыстырмалы шынлық түринде өмир сүрип, шынлықтың конкретлилик принципин басшылыққа алады. Шынлық процесс сыпатында абсолютлик ҳәм салыстырмалы моментлерден турады, тарийхый жақтан белгиленген процесс болып, билиў шынлықтың раўажланыўын, билимлердиң үзликсиз шексиз топланыў процессин аңлатып, ол билиў процессинде қәтеликлер (заблуждение) менен араласып келиўи мүмкин. Ал қәтеликлер болса шынлықтағы салыстырмалы моменнттиң абсолютлестирилиўин аңлатады. Буған қосымша шынлық ҳәмме ўақытлары белгили жағдайлар менен байланыслы болып келеди.
3. Moraldıń tiykarǵı kategoriyalarına ulıwma sıpatlama. -3Әдеп-икрамлылық ҳәм мораль жәмийетлик раўажланыўда барлық ўақытта да үлкен әҳмийетке де ийе болып келген. Тек ғана зулымлық ҳәм зорлыққа, әдалатсызлық ҳәм ҳуқықсызлыққа тийкарланған дүзимлерде ғана жалғанға бойсындырылып, қәлипекилестирилген ҳәм усы жол менен оның әҳмийети пәсейтирилген.Республикамыз ғәрезсизликке ерискеннен кейин бизиң дүнья қарасымыз ҳәм руўхый дүньямызда да жаңаланыўлар жүзеге аса баслады. Усы жаңаланыў процессинде этика пәниниң де өз орны бар. Оның алдында жаңа демократиялық жәмийет ҳәм ҳуқықый мәмлекет қурып атырған мәмлекетимиз пуқараларының, әсиресе жаслардың моральлық санасын раўажландырыў, оларды ҳәзирги заманға ылайық физикалық ҳәм руўхый жақтан жетилискен, кәмил инсан етип тәрбиялаўға қаратылған үлкен ўазыйпа турыпты. Әлбетте бул ўазыйпаларды моральға тән болған дәстүрий усыллар ҳәм заманагөй қатнаслар тийкарында әмелге асырыў мүмкин. Усының менен бир қатарда бүгинги күнниң жәҳәнге тән болған глобаль машқалаларын шишиўге қаратылған да ўазыпалар ҳәм жоқ емес. Солардың бири планетада {Этосфера} деп аталынатуғын әдеп-икрамлылық орталығын жаратыў менен байланыслы машқала. Мәлим болғанындай, әсирлер адамында инсан үлкен биологиялық әлемниң ишинде оның киши бир бөлеги болып, ақыл ҳәм ойлаў еркине ийе ҳүкимдар сыпатында жасап келди. ХIХ әсирдиң ақыры ХХ әсирдиң басынан баслап адам өзиниң ақыл-ой потенциалы арқалы, илимий-техникалық революция нәтийжесинде өзи жасап атырған биосфера ишинде ноосфераны {техникалық әлемди} жаратты. Бизиң әсиримиздиң 20- жыллары француз алымы Э.Леруа ноосфера (грекшеден аўдарғанда ақыл-ой сферасы) түсинигин усынады. Соңынан бул түсиник алымлар Тейяр де Шарден ҳәм В.И.Вернадский тәрепинен раўажландырылды. Буның мәниси соннан ибарат, илимий ой менен қуралланған адамзат жетекши күшке айналып, бизиң планетамыздың эволюциясын белгилейди
4. Estetika hám kámil insan. -"Эстетика" терминин биринши мәртебе илимий айналысқа түсирген немец философ-алымы А.Баумгартен (1714-1762) "Эстетика" атамасындағы китабының тийкарына гректиң "естезис" (аисштесис) сөзин алған. Бул сөз сезиў, сезиў арқалы қабыллаў дегенди аңлатады. Гәп сонда, Ўатанласларымыз (1646-1716) А.Баумгартен Г.В.Леибниц ҳәм Х.Вольфтиң (1679-1754) тәлийматларының избасары сыпатында олардың рационалзимниң изи менен пүткил руўхый турмысты үшке бөледи: ақыл-ой, ерк, сезим. Ақыл-ой, ойлаў қашаннан логиканың (грекше "логос" сөзинен алынған), ал ерк этиканың (грекши "этос" сөзинен алынған) изертлеў обьектлери. Солай екен, А.Баумгартен пикир етти: сезиўлик билиўди үйрениў ушын да айрықша илим керек ҳәм ол эстетика болыўы тийис. Басқаша айтқанда оның пикиринше, егер жоқары дәрежедеги билиў (ақыл-ой) логиканың изертлеў обьекти болса, төменги дәрежедеги билиў (сезиўлик билиў)-эстетиканың изертлеў обьекти болады. Усыннан ақ, көринип турыпты, А.Баумгартенде эстетика гносеологияның бир шақабы сыпатында түсиндириледи. Ҳәттеки эстетиканың мақсетин алым жетилиўди, демек гөззаллықты сөзиўлик билиўдиң жәрдеминде танып билиў деп тастыйықлайды.Тийкарғы мәселеге-эстетиканың предметин анықлаўға айналып келетуғын болсақ буған байланыслы көп түрли көз-қараслардың ишинен екеўиниң эстетика қәнигелери тәрепинен тилге тийек етилетуғынлығы белгили болып отыр. Гейде бул еки көз-қарасты эстетиканың предметин анықлаўдағы еки линия деп қараў ҳәм бар. Бул, белгили дәрежеде, эстетиканың предметин анықлаўға байланыслы сфералық бағдарланыўлардан ҳәм көринеди. Эстетика бирде "искусство философиясы", енди бирде "гөззаллық философиясы" болып түсиндирилетуғын еди. Бириншиси бойынша эстетика гөззаллық туўралы илим ямаса гөззаллық философиясы. Бул көз-қарас белгили дәрежеде, ескерткенимиздей ақ, дәстүрийликке ийе. Ақыры, гөззаллық эстетикалық баҳалықлардың ишиндеги ең бириншиси, баслысы. Әййемги Египет, Вавилон, Ҳиндистан ҳәм Қытайдан басланған эстетикалық ой пикирлердиң тарийхына нәзер салсақ, оларда ең алды менен гөззаллық мәселеси пикирлеўлердиң обьекти болмағаны жоқ десек лап болмас. Деген менен гөззаллық эстетикалық баҳалықлардың барлығын толығы менен қамтый алмайды. Ақыры эстетикалық баҳалықларға гармониялық, көтериңкилик, трагиклик, комиклик ҳ.т.б. киреди. Сондай-ақ соңғыларын гөззаллықтың ҳәр түрли көринислери деп тастыйықлаўға ҳәм тийкар жоқ.Себеби бундай көз-қарас ҳақыйқатлықтың байлығын ҳәм оған адамның эстетикалық қатнасының көп қырлылығын есапқа алмаў менен бара бар. Бул бир. Екиншиден, эстетиканы гөззаллық теориясы деп қараў оның искусствоның улыўма теориясы екенлигине нуқсан келтиреди. Бул ҳәм усы тақылетлес көз қарасларды тағы да конкретлестирсек ақыбетинде олар искусствоны гөззаллық пенен шегаралаўға алып келеди. Эстетиканың предметин искусство менен шеклейтуғын екинши концепция да белгили артықмашлықлар менен қоса бир тәреплемеликке ийе. Артықмашлығы сонда, бул көз-қарас эстетикалық ойды биринши гезекте эскусствоның ең улыўма нызамларын танып билиўге бағдарлайды. Усы себепли ҳәм дәстүрийликтиң басын эстетикалық ойдың тарийхында орны елеўли. Шеклениўшилиги мыналар менен байланыслы. Материллық ҳәм руўхый искерлигимизде эстетикалық фактор жүдә енискен ҳәзирги дәўиримизде дизайн сияқлы өзинде искусство ҳәм "искусттво емеслерди" көркем ҳәм көркем емес (утилитарлық) искерликти ушластырыў бар. Егер бул еки көз-қарасқа анағырақ нәзер салсақ, оларда бирин-бири биротала бийкарлағандай қарама-қарсылықты көрмеймиз. Қайтама, олардың өз-ара енисиўи, үйлесииўи, бирин-бири толықтырыўы зәрүрликтей. Айтайық гөззаллық, бул сөз жоқ, бурын ескерткенимиздей ақ, тийкарғы эстетикалық баҳалық, эстетика илимииниң тийкарғы категориясы, искусство болатуғын болса, ҳақыйқатлыққа эстетикалық қатнастың ҳәм эстетикалық искерликтиң оғада жәмленген ҳалатына ийе. Солай екен, эстетиканың предметин анықлаўға байланыслы жийи-жийи қолланылып жүрген "эстетикалық қатнас", "ҳақыйқатлықты эстетикалық менгериў" "эстетикалық искерлик", "эстетикалық сана" түсиниклериниң белгили парыққа ийе болыўына қарамастан жақын, туўысқан түсиниклер екенлигин ҳәм булардың ишиндеги ҳақыйқатлықты эстетикалық менгериўдиң басқаларынан кеңлигин есапқа алсақ, эстетиканы адамның ҳақыйқатлықты эстетикалық өзлестириўиниң мәниси ҳәм нызамлықлары туўралы илим деп анықлаў дурыслыққа келсе керек
5. Túsiniklerdi bóliw hám onıń túrleri.- Түсиниклерди бөлиў Қандай да бир түсиникти изертлегенде сол түсиниктиң көлеминиң мәнисин ашыў ямаса сол түсиникте сәўлеленетуғын предметлердиң көлемин бир биринен бөлек группаларға бөлиў мәселеси турады. Түсиниклердиң көлемин ашып бериўши логикалық операция оларды бөлиў деп аталады. Бөлиўдиң еки типи бар: таксономиялық ҳәм мереологиялық. Таксономиялық бөлиў деп түсиниктиң көлемин бөлиў өлшемине тийкарланған ҳалда жаңа түсиниклердиң көлеминен туратуғын подклассларға бөлип көрсетиў процессине айтылады. Бул бөлиўде "тек-түр" байланысы нызамласқан тәртипте жайласады. Таксономиялық бөлиўдиң еки түри бар: белгисиниң түрин өзгертиў арқалы бөлиў ҳәм дихотомиялық бөлиў. Бөлиў процессинде бөлинетуғын түсиник теклик түсиник ретинде белгили бир группаларға бөлинеди ҳәм оның көлеми оған бағынатуғын түрлерге бөлинеди.Белгисиниң түрин өзгертиў арқалы бөлиўде бөлиў тийкары ретинде бир белги алып қаралады, оның өзгериўи менен бөлиўди талап ететуғын түсиниктиң көлемине кириўши түрлик түсиник пайда болады. Түсиникти бөлиў бөлиў процессинде бөлиўдиң толықлығын тәмийинлейтуғын төмендеги қәделерге бойсыныўы шәрт: 1 Қәде. Бөлиў сәйкесликке ийе болыўы тийис, яғный бөлиў ағзалары, бөлиў бөлеклериниң биригиўи бөлиўди талап ететуғын түсиниктиң көлемине сәйкес келиўи тийис. Бул қәдениң бузылыўы төмендеги қәтешиликлерге алып келиўи мүмкин. а) Толық емес бөлиў. Бул қәтешилик егерде бөлиў ағзаларының биригиўи бөлинетуғын түсиниктиң көлеминиң бир бөлегине сәйкес келсе жүз береди. Мысалы, "Цивилизациялық раўажланыўдың тийкарғы басқышлары ретинде индустриаллық ҳәм постиндустриаллық цивилизациялар алып қаралады". Бул жерде индустрияға шекемги басқыш көрсетилмеген, сол себепли бундай бөлиў толық емес бөлиў деп аталады. б) Артықша ағзалар менен бөлиў. Бул қәтешилик бөлиў ағзалары ретинде бөлинетуғын түсиниктиң көлемине кирмейтуғын артықша түсиниклер алып қаралса жүз береди. Мысалы, "Химиялық элементлер металларға, металл емеслерге ҳәм еритиндилерге (сплав) бөлинеди". (Бул жерде еритиндилер химиялық элементке жатпайды). 2 Қәде. Бөлиў тек бир тийкарға бағдарланған ҳалда иске асырылыўы шәрт, яғный бөлиў тийкары бөлиў барысында басқа тийкар менен алмастырылмаўы тийис. Бул қәдениң бузылыўы "үзилиске ийе бөлиўге" алып келеди
Variant 18
1. Dialektikanıń tiykarǵı printsipleri - Диалектика раўажланыўдың спираль тәризли болатуғынлығын, раўажланыўдың дереги, себеби ретинде ишки қарсылықларды мойынлайтуғын, санлы ҳәм сапалы өзгерислердиң өз-ара өтиў мүмкиншилигин тән алатуғын, дүньядағы барлық қубылысларды өз-ара байланыста алып қарайтуғын тәлимат. Материалистлик диалектика раўажланыў ҳәм улыўма байланылар теориясының, диалектикалық логиканың, билиў теориясы ҳәм методының бирлиги сыпатында алып қаралады. Материалистлик диалектиканың структурасына диалектиканың принциплери (ғалабалық ҳәрекет ҳәм раўажланыў принципи ҳәм улыўма байланыс принципи) ҳәм диалектиканың ең улыўмалық нызамлары (өз-ара сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў нызамы, қарама-қарсылықлардың бирлиги ҳәм гүреси нызамы, бийкарлаўды бийкарлаў нызамы) ҳәм категориялары (себеп-нәтийже, зәрүрлик-тосынанлық, мүмкиншилик-ҳақыйқатлық, мазмун-форма, тийкар-қубылыс, жекелик-айрықшалық-улыўмалық) киреди Философиялық категориялар ҳақыйқатлықтың барлық қубылысларына тән қәсийетлерди ҳәм қатнасларды сәўлелендириўши адамның ойлаў искерилигиниң ең улыўмалық формаларын, идеаллық образларын береди. Олардың жәрдеминде реаллықты практикалық өзгертиў ҳәм илимий изертлеў процессинде адамлар тәрепинен алынатуғын конкрет материал түсиниледи ҳәм объекттиң оғада әҳмийетли сыпатламасы бөлинип көрсетиледи. Диалектиканың негизги нызамларына сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў ҳәм керисинше нызамы, қарама-қарсылықлардың бирлиги ҳәм гүреси нызамы, бийкарлаўды бийкарлаў нызамы киреди. Өз-ара сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў нызамы. Бул нызам раўажланыўдың гөне сападан жаңа сапаға өтиў формасында болатуғынлығын көрсетеди. Сапа үзликлиликти, сан үзликсизликти, өлшем сапалы ҳәм санлы анықлықтың бирлигин, ал секириў болса санлы өзгерислердиң үзликсизлигиниң үзилиўин аңлатады. Санлы өзгерислер жаңа сапаның қәсийетлериниң избе-из топланыўын ҳәм берилген сапа шегарасындағы қәлеген өзгеристи береди. Сапалы өзгерислер гөне сападан жаңа сапаға өтиўди аңлатады, яғный секириўди береди. Усыған байланыслы секириў раўажланыў формасы, сапалы өзгерис, раўажланыўдағы бурылыс этапы, раўажланыўдың ең улыўмалық нызамы ретинде алып қаралады ҳәм оның еки типин бөлип көрсетиўге болады. Бириншиси - жарылыў формасындағы секириў деп аталып, ол секириўге таярлық фазасы ҳәм секириў фазасы арасындағы шегараның анық болыўы менен, процесстиң интенсив түрде, үлкен тезликте өтиўи менен, системаның қайта шөлкемлесиў процесси оның бөлеклериниң избе-из өзгериў жолы менен иске асырылмай, ал ол системаның барлығын өз ишине қамтыў арқалы алып барылатуғынлығын көрсетеди. Секириўдиң екинши типи избе-из болатуғын секириў деп аталып, ол таярлық ҳәм секириў фазалары арасында анық шегараның жоқлығын, өтиўдиң жасырын характерге ийе болыўын, системаның қайта шөлкемлесиў процессиниң избе-из түринде оның бөлеклерин өзгертиў арқалы иске асырылатуғынын көрсетеди.
2. Jámiyet túsiniginiń filosofiyalıq analizi - Әдетте жәмийетти диний, идеалистлик ҳәм материалистлик түсиндириўлер бар. Бул бойынша ҳәр бир диний тәлиймат жәмийетти өз спецификасына ылайық түсиндириўине қарамастан оның тийкарын қудай менен байланыстырады. Жәмийет-адамлардың бирликлериниң барлық формаларының ҳәм олардың өз-ара тәсийриниң, усылларының жыйындысы. Кең мәнисте жәмийет материаллық дүньяның тәбияттан бөлинип шыққан бөлеги ҳәм адамлардың өмир сүриўи, жасаўының тарийхый раўажланыў формасын аңлатса, тар мәнисте адамзат тарийхының белгили этапы (жәмийетлик –экономикалық формация, формациялар аралық ҳәм ишки формациялық тарийхый басқышлар, мәселен феодаллық, ерте феодаллық жәмийет) ямаса жеке индивидуаллық жәмийет (социаллық организм) мәселен, француз жәмийети, англия жәмийети ҳ.т.б. жәмийетлик қатнаслар адамның искерлиги менен байланыслы. Жәмийетлик қатнаслар усы искерликтен туўынды болып, оның жәмийетлик формасын қурайды. Адамлардың қәлеген өз-ара қатнасы, тәсири жәмийетлик характерге ийе. Жәмийетлик өндирис категориясы тек ғана адам тәрепинен өзин қоршаған тәбийий дүньяны меңгериў процессин аңлатыў менен шекленбейди. Дурыс, бул процессте адам өзин өмир сүриўдиң, жасаўдың зөрүрли қураллары менен тәмийинлейди. Деген менен бул категория мәселениң басқа тәрепин ҳәм сәўлелендиреди. Бундай қуралларды өндириў процессинде адамлардың арасында олардың санасынан, еркинен бийғәрез олардың жәмийетлик өмир сүриўиниң , жасаўының шараятлары сыпатында болатуғын материаллық қатнаслар пайда болады ҳәм раўажланады. Солай етип өндирис жәмийетлик өмирди өндириў болып табылады. Бул момент адамның сыртқы тәбият пенен қатнасының адамзатлық формасын қурып, ҳайўанлардың "өндирислик искерлигинен" айырылып турады.Жәмийеттиң дүзими қандай болмасын, ол раўажланыўдың қандай басқышында турмасын, оның өмир сүриўиниң, жасаўының биринши шәрти тәбият пенен зат алмасыў, адамлардың аўқатқа, кийимге, турақ жай ҳ.т.б. байланыслы материаллық талапларын қанаатландырыў болып табылады. Материаллық өндиристиң усылындағы ҳәм айналыўындағы өзгерис жәмийеттиң пүткил социаллық-экономикалық укладында оның жәмийетлик идеяларындағы, сиясий ҳәм ҳуқықый ҳ.т.б. мәкемелериндеги түпкиликли қайта қурыўларды болдырады. Материаллық ийгиликлерди өндириў усылы конкрет-тарийхый характерге ийе.
3. Moraldıń jámiyetlik funktsiyaları -3Әдеп-икрамлылық ҳәм мораль жәмийетлик раўажланыўда барлық ўақытта да үлкен әҳмийетке де ийе болып келген. Тек ғана зулымлық ҳәм зорлыққа, әдалатсызлық ҳәм ҳуқықсызлыққа тийкарланған дүзимлерде ғана жалғанға бойсындырылып, қәлипекилестирилген ҳәм усы жол менен оның әҳмийети пәсейтирилген.Республикамыз ғәрезсизликке ерискеннен кейин бизиң дүнья қарасымыз ҳәм руўхый дүньямызда да жаңаланыўлар жүзеге аса баслады. Усы жаңаланыў процессинде этика пәниниң де өз орны бар. Оның алдында жаңа демократиялық жәмийет ҳәм ҳуқықый мәмлекет қурып атырған мәмлекетимиз пуқараларының, әсиресе жаслардың моральлық санасын раўажландырыў, оларды ҳәзирги заманға ылайық физикалық ҳәм руўхый жақтан жетилискен, кәмил инсан етип тәрбиялаўға қаратылған үлкен ўазыйпа турыпты. Әлбетте бул ўазыйпаларды моральға тән болған дәстүрий усыллар ҳәм заманагөй қатнаслар тийкарында әмелге асырыў мүмкин. Усының менен бир қатарда бүгинги күнниң жәҳәнге тән болған глобаль машқалаларын шишиўге қаратылған да ўазыпалар ҳәм жоқ емес. Солардың бири планетада {Этосфера} деп аталынатуғын әдеп-икрамлылық орталығын жаратыў менен байланыслы машқала. Мәлим болғанындай, әсирлер адамында инсан үлкен биологиялық әлемниң ишинде оның киши бир бөлеги болып, ақыл ҳәм ойлаў еркине ийе ҳүкимдар сыпатында жасап келди. ХIХ әсирдиң ақыры ХХ әсирдиң басынан баслап адам өзиниң ақыл-ой потенциалы арқалы, илимий-техникалық революция нәтийжесинде өзи жасап атырған биосфера ишинде ноосфераны {техникалық әлемди} жаратты. Бизиң әсиримиздиң 20- жыллары француз алымы Э.Леруа ноосфера (грекшеден аўдарғанда ақыл-ой сферасы) түсинигин усынады. Соңынан бул түсиник алымлар Тейяр де Шарден ҳәм В.И.Вернадский тәрепинен раўажландырылды. Буның мәниси соннан ибарат, илимий ой менен қуралланған адамзат жетекши күшке айналып, бизиң планетамыздың эволюциясын белгилейди
4. Biliw formaları - Билиў объектив реаллықтың адам санасындағы сәўлелениўин аңлатады. Сәўлелендириў характерине байланыслы билиў процессинде бир-бири менен тығыз байланысқан еки басқышты бөлип алып қараўға болады: 1) сезиўлик билиў; 2) абстрактлик ойлаў ямаса логикалық билиў. Сезиўлик билиўди биз тиккелей билиў деп қарасақта болады, себеби бул басқышта ҳақыйқатлықты (реаллықты) биз тиккелей сезиў органларымыздың жәрдеминде сезим, қабыл етиў ҳәм елеслеў формаларында сәўлелендиремиз. Сол себепли бул сәўлелендириўдиң жәрдеминде биз қубылыслардың, нәрселердиң өмир сүриў ҳәм раўажланыў нызамлықларын, олардың тийкарын биле алмаймыз. Булардың, яғный нәрселер ҳәм қубылыслардың тийкарларын билиў абстрактлик ойлаў басқышында иске асырылады. Абстрактлик ойлаў басқышы оның сезиўлик билиўден парқын көрсетиўши төмендегише өзгешеликлерге ийе: а) Абстрактлик ойлаў дүньяны тиккелей емес (қыя) сәўлелендиреди. Ямаса логикалық усыл менен сезиўлер жәрдеминде алынған тийкарларды қайта ислеў жолы менен биз тиккелей бақлаўға болмайтуғын мазмунды биле аламыз. б) Абстрактлик ойлаў дүньяны улыўмаластырылған ҳалда сәўлелендиреди. Сезиўлер жәрдеминде алынған мағлыўматларға тийкарланған ҳалда нәрселердеги ҳәм қубылыслардағы улыўма (қайталанатуғын, ең тийкарғы) қәсийетлер бөлип алынады. Усы қәсийетлердиң тийкарында нәрселердеги, қубылыслардағы улыўмалықты билиўге ҳәм оларды белгили бир типке ажыратыўға болады (мысалы, адам, миллет, болмыс, мәмлекет, ҳуқық ҳәм т.б.). Предметлерди улыўмаластырыў ҳәм бөлеклеўдиң жәрдеминде усы нәрселер ҳаққында түсиниклер пайда болады. Бул түсиниклер өз гезегинде билиўдиң методологиялық инструменти сыпатында хызмет етеди. Ойлаўдың улыўмаластырыўшы характери нәрселер ҳәм қубылыслар классларының қәсийетлерин сәўлелендириўши нызамларды пайда етиў мүмкиншиликлеринде өз көринисин табады. в) Ойлаў тил менен тығыз байланыслы. Тил ой-пикирлердиң қәлиплесиў усылы сыпатында алып қаралып, онда ойлаў нәтийжелери беккемленеди. Тил жәрдеминде адамлар арасында ой-пикирлер менен алмасыў болып турады. г) Ойлаў актив ҳәм мақсетке бағдарланған искерлик болып табылады. Себеби ойлаў процессинде белгили мақсетлер қойылады ҳәм ўазыйпалар, мәселелер белгиленеди. Усы қойылған мәселелерди шешиў, алға сүрилген мақсетлерге ерисиў ушын ойлаў ис ҳәрекетлери әмелге асырылады.

5. Oylawdıń tiykarǵı nızamlarınıń biliw protsessindegi roli. - Ойлаўдың нызамлары – бул ойлар арасындағы ишки, зәрүрли ҳәм ең әҳмийетли байланысты сәўлелендиреди. Бундай нызамларға логикада бирдейлик (теңлик), қарсыласпаў, үшиншисин жибермеў, жеткиликли тийкар нызамлары жатады. Бул нызамлар ойлаўдың тийкарғы нызамлары деп айтылады, себеби олар логикалық ойлаўдың төмендеги қәсийетлерин: оның анықлылығын, қарама-қарсылықсызлығын, избе-излигин ҳәм жеткиликли тийкарға ийе болыўын сәўлелендиреди.

Бирдейлик (теңлик) нызамы пикирлеў процессинде ойлаўдың анықлыққа ийе болыў талабын тәмийинлейди. Бул нызамға тийкарланған ҳалда ҳәр қандай ой пикирлеў процессинде өзи менен теңликке ийе болыўы шәрт. Яғный, қолланылып атырылған термин белгиленген бир мәниде, анық бир нәрсени түсиндириўи тийис. Бул нызамның формуласы "а=а" түринде белгиленеди, "а" дегенимиз ҳәр қандай ойды аңлатады. Бирдейлик (теңлик) нызамының орынланыўы дурыс ойлаўдың зәрүрли шәртлериниң бири болып табылады. Бул нызамның талапларының орынланбаўына көпшилик жағдайда ҳәр қыйлы түсиниклерди бир сөз ямаса сөз дизбеги менен белгилеў алып келеди. Сол себепли пикирлеў процессинде қандай түсиник қандай сөз ямаса сөз дизбеги менен белгиленетуғынын билиўимиз шәрт.
Қарсыласпаў нызамы ойдың избе-излигин тәмийинлейди. Бул нызам бирдей ўақытта бир пикирдиң мақулланыўын ҳәм бийкарланыўын қадаған етеди. Бир бири менен үйлеспейтуғын еки пикир бирдей ўақытта шын (дурыс) бола алмайды, олардың биреўиниң жалған (надурыс) болыўы шәрт. Бул нызам бирдей ўақытта "а" ҳәм "а ның бийкарланыўының" жалған (надурыс) екенлигин, яғный бирин бири бийкарлайтуғын еки ой биргеликте шын (дурыс) болыўы мүмкин емес деген мәниге ийе болып, а ٨ а‾ формуласы менен белгиленеди.
Үшиншисин жибермеў нызамы қарсылықсыз пикирлеўди талап етеди. Бирдей ўақытта еки қарсылық қатнасында болатуғын пикирлер жалған (надурыс) болыўы мүмкин емес, олардың биреўи зәрүрли түрде шын (дурыс) болады. Бул нызам А ямаса В, ямаса В ның бийкарланыўы болады деген формула менен белгиленеди: а v а‾ ( а ямаса а ның бийкарланыўы дурыс).
Үшиншисин жибермеў нызамы ойлаўдың төмендеги ең әҳмийетли талабын белгилейди: бир-бирине қарсы еки пикирдиң биреўиниң шын болыўын (дурыслығын) мойынламай, олардың арасынан үшинши пикирди излеўдиң керек емеслигин көрсетеди (бирдей ўақытта берилген ойды ҳәм оның бийкарланыўын қабылламаўға болмайтуғынлығын талап етеди). Бул нызамға тийкарланған ҳалда альтернатив сораўларға жуўап бере алатуғын дәрежеде түсиниклерди анықлаўымыз тийис.
Жеткиликли тийкар нызамы ҳәр қандай пикирдиң дәлилленген болыўын талап етеди, себеби пикирдиң дурыслығын исенимге тийкарланып қабыл етиўге болмайды.
Дәлиллеў жәрдеминде жуўмақтың келип шығыўын тәмийинлейтуғын пикирлерди тийкарлар деп атаймыз, сол себепли бул нызам жеткиликли тийкар нызамы деп аталады ҳәм ол қабыл етилген жуўмақ ушын тийкарлардың жеткиликли болыўын талап етеди. Ҳәр қандай ой егер оның жеткиликли тийкары болса ғана шын (дурыс) деп табылады. Бул мазмун "Егер В болса, оның А тийкары да болады" дегенди аңлатады ҳәм а ® в формуласында бериледи.
Берилген нызамлардан келип шығатуғын талаплардың бузылыўы ойдың байланыссыз, пытыраңқылы, қарсылықлы болыўына, логикалық қәтеликлерге жол қойылыўына алып келеди.

Variant 19

1. Filosofiyanıń ilimler sistemasında tutqan ornı. - Философия сөзи грекшеден аўдарылғанда "данышпанлықты сүйиў" дегенди аңлатады. "Философия" термининиң өзи философиядан ҳәм философлардан соңлаў пайда болады. Антиклик дәўирдеги философия тарийхшысы Диоген Лаэртскийдиң (б.э.ш. II - әсириниң аяғы III - әсирдиң басы) айтыўынша өзин биринши мәртебе философ деп атаған әййемге грек ойшылы ҳәм алымы Пифагор болып табылады.
Философия дүнья ҳәм сол дүньяда адамның тутқан орны ҳаққында бир пүтин көз қарасты қәлиплестириўге бағдарланған жәмийетлик сананың формасы, болмыс ҳәм билиўдиң улыўма принциплери, адамның дүньяға қатнасы ҳаққындағы тәлимат, тәбияттың, жәмийеттиң ҳәм ойлаўдың ең улыўмалық нызамлары ҳаққындағы илим болып табылады. Оның тийкарғы функциялары ретинде методологиялық ҳәм дүньяға көз қараслық функциялар алып қаралады.
Философияның методологиялық функциясы оның дүньяға көз-қараслық функциясы менен ажыралмас байланыста. Бул деген сөз, философияда қәлиплесетуғын дүньяның дүньяға көз-қараслық картинасы басында методология ҳәм бола алады. Ақыры адамлардың ойына ҳәм минез қулқына, искерлигиниң ҳәр қыйлы сферасына (илим, искусство, сиясат ҳ.т.б.) тәсир етеди.
Солай етип, философия өзиниң методологиялық функциясын әмелге асыра отырып, ол ойлаўдың ҳәм минез қулықтың, искерликтиң қәлиплесиўинде тиккелей қатнасады. Бул усыллар сондай факторлар болады, онда ҳәр бир тарийхый дәўир өзин көрсете, сәўлелендире алады. Оның үстине ҳәр бир философиялық система өз дәўириниң туўындысы. Соның менен бирге сол дәўирдиң мәнисин ҳәм тийкарғы тенденцияларын сәўлелендиреди. Философия өзиниң проблемаларында ҳәм түсиник аппаратында адамзаттың топлаған практикалық ҳәм билиў тәжирийбесин синтезлейди, системаластырады. Басқаша айтқанда, философия өзиниң проблематикасында ҳәм категорияллық дүзилисинде улыўмаластырылған, теорияластырылған формада болмыс пенен сананың терең, тийкарлық процесслерин сәўлелендиреди.
2. Antroposocial problemalar hám olardıń belgileri- Antroposotsialliq problemalar: adam-ja’miyet sistcmasinda payda bolatug’in problemalar (demografiyahq problemalar, den-sawhqti saqlaw, bilimlendiriw, ilimnin’ rawajlamw aqibctleri problemalari h.b.).
3. Moral hám ádep-ikramlıq túsinikleri -3Әдеп-икрамлылық ҳәм мораль жәмийетлик раўажланыўда барлық ўақытта да үлкен әҳмийетке де ийе болып келген. Тек ғана зулымлық ҳәм зорлыққа, әдалатсызлық ҳәм ҳуқықсызлыққа тийкарланған дүзимлерде ғана жалғанға бойсындырылып, қәлипекилестирилген ҳәм усы жол менен оның әҳмийети пәсейтирилген.Республикамыз ғәрезсизликке ерискеннен кейин бизиң дүнья қарасымыз ҳәм руўхый дүньямызда да жаңаланыўлар жүзеге аса баслады. Усы жаңаланыў процессинде этика пәниниң де өз орны бар. Оның алдында жаңа демократиялық жәмийет ҳәм ҳуқықый мәмлекет қурып атырған мәмлекетимиз пуқараларының, әсиресе жаслардың моральлық санасын раўажландырыў, оларды ҳәзирги заманға ылайық физикалық ҳәм руўхый жақтан жетилискен, кәмил инсан етип тәрбиялаўға қаратылған үлкен ўазыйпа турыпты. Әлбетте бул ўазыйпаларды моральға тән болған дәстүрий усыллар ҳәм заманагөй қатнаслар тийкарында әмелге асырыў мүмкин. Усының менен бир қатарда бүгинги күнниң жәҳәнге тән болған глобаль машқалаларын шишиўге қаратылған да ўазыпалар ҳәм жоқ емес. Солардың бири планетада {Этосфера} деп аталынатуғын әдеп-икрамлылық орталығын жаратыў менен байланыслы машқала. Мәлим болғанындай, әсирлер адамында инсан үлкен биологиялық әлемниң ишинде оның киши бир бөлеги болып, ақыл ҳәм ойлаў еркине ийе ҳүкимдар сыпатында жасап келди. ХIХ әсирдиң ақыры ХХ әсирдиң басынан баслап адам өзиниң ақыл-ой потенциалы арқалы, илимий-техникалық революция нәтийжесинде өзи жасап атырған биосфера ишинде ноосфераны {техникалық әлемди} жаратты. Бизиң әсиримиздиң 20- жыллары француз алымы Э.Леруа ноосфера (грекшеден аўдарғанда ақыл-ой сферасы) түсинигин усынады. Соңынан бул түсиник алымлар Тейяр де Шарден ҳәм В.И.Вернадский тәрепинен раўажландырылды. Буның мәниси соннан ибарат, илимий ой менен қуралланған адамзат жетекши күшке айналып, бизиң планетамыздың эволюциясын белгилейди
4. Estetikanıń tiykarǵı kategoriyaları. - эстетикалық категориялар-гөззаллық, көтериңкилик, трагиклик, комиклик. Оларда адамның ҳақыйқатлыққа эстетикалық қатнасларының тийкарғы типлери жәмленген ҳәм дүньяның адамзат искерлигиниң тийкарғы эстетикалық минезлемелери улыўмаластырылған. Олардың ҳәр бирине, ең алды менен, ҳақыйқатлықтың анаў я мынаў қубылысларының, ситуацияларының, тәреплериниң қарама-қарсылықларын анықлаў сәйкес келеди. Бул категориялардың объектив тийкары. Соның менен бирге бул категорияларда эстетикалық қатнастың, эстетикалық бастан кешириўлердиң, эстетикалық баҳалаўдың ҳәр қыйлылығы, рәң-бәрәңлиги сәўлеленеди. Бул категориялардың субъектив-сәўлендириўшилик тәбиятын аңлатады. Гөззаллық, сөз жоқ, эстетиканың орайлық категориясы бул ушын дәлиллер жетерли. Ең баслысы: эстетиканың қәлеген проблемасы белгили дәрежеде гөззаллық пенен байланыслы. Мәселен, көтериңкилик мақсетке муўапықлық ҳәм зәрүрликти өзине жәмлеўи бойынша гөззаллыққа уқсас. Гөзалллықтың дәреги-реаль өмир, реаль искерлик. Бул бойынша еки момент нәзерде тутылады. Бириншиден, реаль ҳақыйқатлықта адамға өмирден қымбат ҳеш нәрсе жоқ. Екиншиден, гөззаллық реаль дүньяда ямаса искусствода тек ғана адам арқалы қабылланады ҳәм баҳаланады Келисимсизлик (безобразное) - бул гармонияның бузылыўы, ең алды менен мазмун менен форманың бирлигиниң бузылыўы. Сонда ҳәм оның гөззаллық пенен өз-ара байланысы көп қырлы. Бул диалектиканы аңлаған әйиемги египетлилердиң қартайыў барысында барлық саўлыққа, сулыўлыққа ийелер наўқас ҳәм келисимсиз болып қалады дегенинде үлкен мәни бар. Келисимсизлик пенен гөззаллықтың пародоксаллық өз-ара қатнасы эстетика тарийхында биринши рет гөззал жүз бенен гөззал етип сүўрети салынған жүздиң мысалында көтерип шыққан әйиемги грек философы Аристотель. Бүгинлигинде келисимсизликти предметлердиң эстетикалық қәсийети олардың тәбийий мүмкиншиликлери жәмийеттиң ҳәм оның өндирисиниң ҳәзирги жағдайында унамсыз улыўма адамзатлық әҳмийетке ийе деп түсиндириледи де, бул предметлердеги жәмленген күшлер адам тәрепинен меңгерилген, өзлестирилген ҳәм оған бағындырылғанлықтан адамзат ушын айтақаларлық қәўпи жоқ деп тастыйықланады.

5. İnduktivlik oy-juwmaǵı, onıń tiykarǵı mazmunı hám túrleri.- индуктивлик ой-жуўмағы деп эмпирикалық улыўмаластырыў формасында, яғный жеке қубылысларда белгиниң қайталаныўы тийкарында оның қубылыслардың белгили класына тийисли екенлиги ҳаққында жуўмақ шығарыўшы ой-жуўмағына айтамыз. Индуктивлик ой жуўмағының тийкарлары ретинде айрым қубылыслардың көпшилигинде турақлы қайталанатуғын белги барлығы ҳаққындағы тәжирийбе жолы менен алынған мағлыўматты сәўлелендиретуғын пикирлер (S1 S2..Sn) қаралады. индуктивлик ой жуўмағы тәжирийбелик изертлеўдиң нәтийжелерин улыўмаластырыўшы логикалық операцияларды береди. Улыўмаластырыўшы индукция деп класстың жеке предметлери ҳаққындағы билимнен ямаса класстың подкласы ҳаққындағы билимнен класстың ҳәмме предметлери ҳаққындағы билимге ямаса класс ҳаққындағы билимге өтиўди тәмийинлейтуғын ой-жуўмағына айтамыз. Улыўмаластырыўшы индукцияның толық ҳәм толық емес түрлерин бөлип көрсетиўге болады. Толық емес индукцияның еки түри бар: бириншиси, популярлық индукция ямаса санаў жәрдеминде индукция деп аталады. Екиншиси, илимий (элиминативлик) индукция ямаса шығарып таслаў жолы менен иске асырылытуғын индукция деп аталады. в) анологиялық ой-жуўмағы-деп айрым белгилери бойынша еки объектлердиң уқсаслығынан олардың басқа белгилери бойынша уқсаслығы ҳаққында жуўмақ шығарыўшы пикирге айтылады. Яғный ой-жуўмағының бул усылы жеке предметке қандай да бир белгиниң тийисли болыўы ҳаққындағы жуўмаққа ийе болыў арқалы сол предметтиң ең әҳмийетли белгилериниң басқа жеке предмет пенен уқсас болыўына тийкарланады. Аналогия бойынша ой жуўмағының илимий емес (қатаң емес) ҳәм илимий (қатаң) деп аталатуғын еки түрин бөлип көрсетиўге болады.

Variant 20

1. Filosofiyanıń tiykarǵı funktsiyaları. - Bularg’a qosimsha filosofiyanin’ ishinde de filosofiyaliq bilimlerdin’ differentsiatsiyasi ketip,onin’ sahstirmah tu’rde o’zgeshe tarawlan payda bola baslaydi. Olarg’a bolmis haqqmdag’i ta’limat—ontologiya (grek so’zi); biliw haqqindag’i ta’limat—gnoseologiya (grek so’zi); uliwma bavlams ha’m rawajlamw haqqmdag’i ta’limat—dialektika; duns oylawdin’ formalan ha’m nizamlari haqqmdag’i ta’limat—Iogika; moral haqqmdag’i ta’limat—etika;
Filosofiyanin’ predmeti retinde—adam ha’m du’nyamn’ birligi—ondag’i en’ iwnialiq alip qaraladi. Filosofiya o’zinin’ problemalann teoriyaliq oylaw 'koleminde sheshedi, barli Sol sebepli filosofiyaliq du’nyag’a ko’zqaras degen tu’sinikti qollang’an waqtimizda teoriyahq derek retinde fllosofiya alip qaralatug’in du’nyag’a ko’zqarasti diqqatqa ahwimiz kerek. Omn’ predmeti retinde «adam—du’nya» sistemasindag’i en’ uhwmahq alip qaraladi. Ol ta’biyattin’, ja’miyettin’ ha’m adamzat oylawmm’ en’ uhwmahq mzamlann izertleydi. 01 o’zinin’ ishine eki—adam ha’m du’nya podsistemasin ha’m olar arasindag’i to’rt—genetikaliq, biliwlik, aksiologiyaliq, praksiologiyahq qatnaslar podsistemasin qamtiydi. Filosofiya bul sistemadag’i en’ uliwmaliqti u’yrenedi.Ol ilimler ushin universalliq a’hmiyetke iye biliwdin’ iwma metodlarm, kategoriyalar sistemasin islep shig’adi.
2. Filosofiyada shınlıq probleması - Шынлық дегенимиз объективлик реаллыққа сәйкес келиўши билимлеримиздиң мазмунының сыпатламасы. Оның объективлилиги билимлердиң объективлик мазмунға ийе болыўын аңлатады. Объективлик шынлық абсолютлик ҳәм салыстырмалы шынлық түринде өмир сүрип, шынлықтың конкретлилик принципин басшылыққа алады. Шынлық процесс сыпатында абсолютлик ҳәм салыстырмалы моментлерден турады, тарийхый жақтан белгиленген процесс болып, билиў шынлықтың раўажланыўын, билимлердиң үзликсиз шексиз топланыў процессин аңлатып, ол билиў процессинде қәтеликлер (заблуждение) менен араласып келиўи мүмкин. Ал қәтеликлер болса шынлықтағы салыстырмалы моменнттиң абсолютлестирилиўин аңлатады. Буған қосымша шынлық ҳәмме ўақытлары белгили жағдайлар менен байланыслы болып келеди. Шынлық ретинде билимлердиң ҳақыйқатлыққа сәйкес келиўин алып қараўшы концепция Әййемги Грецияда қәлиплескен. Бул мазмун Аристотельдиң "Метафизика" деп аталған мийнетинде жақсы берилген. Бул концепция классикалық деп аталып, көплеген философлар тәрепинен тән алынады. Олардың арасындағы парықлық тек ғана ҳақыйқатлықты түсиниў менен байланыслы. Қәтелик деп билимердиң ҳақыйқатлыққа сәйкес келмеўине, субъект санасында объекттиң адекватлық түринде сәўлеленбеўине айтамыз. Қәтеликлер ҳәр қыйлы субъективлик ҳәм объективлик себеплердиң нәтийжесинде келип шығады (асығыслы улыўмаластырыў, объектти бир тәреплеме қабыл етиў, итималлылы билимлерди жеткиликли дәлилленген билимлер ретинде тән алыў, билиўлик усыллардың жетиксизлиги ҳ.т.б.). Шынлық ҳәм қәтелесиў гносеологиялық категориялар болып табылады. Олар өзлериниң мазмунына билимниң баҳасын, оған субъекттиң қатнасын киргизбеўи керек. Шынлық гносеологиялық категория болып, ол предметтиң өзин емес, ал предмет ҳаққындағы билимди характерлейди. Реал предмет шын ямаса шын емес ретинде тек объективлик идеализмде алып қаралады. Шынлық билиў субъекти ҳәм объектиниң өз-ара тәсир етисиўи нәтийжесинде қәлиплеседи ҳәм сол себепли ол субъективликтиң ҳәм объективликтиң бирлигин береди.
3. Gózzallıq kategoriyasınıń mánis-mazmunı -Гөззаллық, сөз жоқ, эстетиканың орайлық категориясы бул ушын дәлиллер жетерли. Ең баслысы: эстетиканың қәлеген проблемасы белгили дәрежеде гөззаллық пенен байланыслы. Мәселен, көтериңкилик мақсетке муўапықлық ҳәм зәрүрликти өзине жәмлеўи бойынша гөззаллыққа уқсас. Гөзалллықтың дәреги-реаль өмир, реаль искерлик. Бул бойынша еки момент нәзерде тутылады. Бириншиден, реаль ҳақыйқатлықта адамға өмирден қымбат ҳеш нәрсе жоқ. Екиншиден, гөззаллық реаль дүньяда ямаса искусствода тек ғана адам арқалы қабылланады ҳәм баҳаланады Келисимсизлик (безобразное) - бул гармонияның бузылыўы, ең алды менен мазмун менен форманың бирлигиниң бузылыўы. Сонда ҳәм оның гөззаллық пенен өз-ара байланысы көп қырлы. Бул диалектиканы аңлаған әйиемги египетлилердиң қартайыў барысында барлық саўлыққа, сулыўлыққа ийелер наўқас ҳәм келисимсиз болып қалады дегенинде үлкен мәни бар. Келисимсизлик пенен гөззаллықтың пародоксаллық өз-ара қатнасы эстетика тарийхында биринши рет гөззал жүз бенен гөззал етип сүўрети салынған жүздиң мысалында көтерип шыққан әйиемги грек философы Аристотель. Бүгинлигинде келисимсизликти предметлердиң эстетикалық қәсийети олардың тәбийий мүмкиншиликлери жәмийеттиң ҳәм оның өндирисиниң ҳәзирги жағдайында унамсыз улыўма адамзатлық әҳмийетке ийе деп түсиндириледи де, бул предметлердеги жәмленген күшлер адам тәрепинен меңгерилген, өзлестирилген ҳәм оған бағындырылғанлықтан адамзат ушын айтақаларлық қәўпи жоқ деп тастыйықланады.
4. Moraldaǵı ulıwmaadamzatlıqtıń hám milliyliktiń óz-ara baylanısı. -3Әдеп-икрамлылық ҳәм мораль жәмийетлик раўажланыўда барлық ўақытта да үлкен әҳмийетке де ийе болып келген. Тек ғана зулымлық ҳәм зорлыққа, әдалатсызлық ҳәм ҳуқықсызлыққа тийкарланған дүзимлерде ғана жалғанға бойсындырылып, қәлипекилестирилген ҳәм усы жол менен оның әҳмийети пәсейтирилген.Республикамыз ғәрезсизликке ерискеннен кейин бизиң дүнья қарасымыз ҳәм руўхый дүньямызда да жаңаланыўлар жүзеге аса баслады. Усы жаңаланыў процессинде этика пәниниң де өз орны бар. Оның алдында жаңа демократиялық жәмийет ҳәм ҳуқықый мәмлекет қурып атырған мәмлекетимиз пуқараларының, әсиресе жаслардың моральлық санасын раўажландырыў, оларды ҳәзирги заманға ылайық физикалық ҳәм руўхый жақтан жетилискен, кәмил инсан етип тәрбиялаўға қаратылған үлкен ўазыйпа турыпты. Әлбетте бул ўазыйпаларды моральға тән болған дәстүрий усыллар ҳәм заманагөй қатнаслар тийкарында әмелге асырыў мүмкин. Усының менен бир қатарда бүгинги күнниң жәҳәнге тән болған глобаль машқалаларын шишиўге қаратылған да ўазыпалар ҳәм жоқ емес. Солардың бири планетада {Этосфера} деп аталынатуғын әдеп-икрамлылық орталығын жаратыў менен байланыслы машқала. Мәлим болғанындай, әсирлер адамында инсан үлкен биологиялық әлемниң ишинде оның киши бир бөлеги болып, ақыл ҳәм ойлаў еркине ийе ҳүкимдар сыпатында жасап келди. ХIХ әсирдиң ақыры ХХ әсирдиң басынан баслап адам өзиниң ақыл-ой потенциалы арқалы, илимий-техникалық революция нәтийжесинде өзи жасап атырған биосфера ишинде ноосфераны {техникалық әлемди} жаратты. Бизиң әсиримиздиң 20- жыллары француз алымы Э.Леруа ноосфера (грекшеден аўдарғанда ақыл-ой сферасы) түсинигин усынады. Соңынан бул түсиник алымлар Тейяр де Шарден ҳәм В.И.Вернадский тәрепинен раўажландырылды. Буның мәниси соннан ибарат, илимий ой менен қуралланған адамзат жетекши күшке айналып, бизиң планетамыздың эволюциясын белгилейди
5. Oylawdıń tiykarǵı formaları - Ойлаўдың нызамлары – бул ойлар арасындағы ишки, зәрүрли ҳәм ең әҳмийетли байланысты сәўлелендиреди. Бундай нызамларға логикада бирдейлик (теңлик), қарсыласпаў, үшиншисин жибермеў, жеткиликли тийкар нызамлары жатады. Бул нызамлар ойлаўдың тийкарғы нызамлары деп айтылады, себеби олар логикалық ойлаўдың төмендеги қәсийетлерин: оның анықлылығын, қарама-қарсылықсызлығын, избе-излигин ҳәм жеткиликли тийкарға ийе болыўын сәўлелендиреди.
Бирдейлик (теңлик) нызамы пикирлеў процессинде ойлаўдың анықлыққа ийе болыў талабын тәмийинлейди. Бул нызамға тийкарланған ҳалда ҳәр қандай ой пикирлеў процессинде өзи менен теңликке ийе болыўы шәрт. Яғный, қолланылып атырылған термин белгиленген бир мәниде, анық бир нәрсени түсиндириўи тийис. Бул нызамның формуласы "а=а" түринде белгиленеди, "а" дегенимиз ҳәр қандай ойды аңлатады. Бирдейлик (теңлик) нызамының орынланыўы дурыс ойлаўдың зәрүрли шәртлериниң бири болып табылады. Бул нызамның талапларының орынланбаўына көпшилик жағдайда ҳәр қыйлы түсиниклерди бир сөз ямаса сөз дизбеги менен белгилеў алып келеди. Сол себепли пикирлеў процессинде қандай түсиник қандай сөз ямаса сөз дизбеги менен белгиленетуғынын билиўимиз шәрт.
Қарсыласпаў нызамы ойдың избе-излигин тәмийинлейди. Бул нызам бирдей ўақытта бир пикирдиң мақулланыўын ҳәм бийкарланыўын қадаған етеди. Бир бири менен үйлеспейтуғын еки пикир бирдей ўақытта шын (дурыс) бола алмайды, олардың биреўиниң жалған (надурыс) болыўы шәрт. Бул нызам бирдей ўақытта "а" ҳәм "а ның бийкарланыўының" жалған (надурыс) екенлигин, яғный бирин бири бийкарлайтуғын еки ой биргеликте шын (дурыс) болыўы мүмкин емес деген мәниге ийе болып, а ٨ а‾ формуласы менен белгиленеди.
Үшиншисин жибермеў нызамы қарсылықсыз пикирлеўди талап етеди. Бирдей ўақытта еки қарсылық қатнасында болатуғын пикирлер жалған (надурыс) болыўы мүмкин емес, олардың биреўи зәрүрли түрде шын (дурыс) болады. Бул нызам А ямаса В, ямаса В ның бийкарланыўы болады деген формула менен белгиленеди: а v а‾ ( а ямаса а ның бийкарланыўы дурыс).
Үшиншисин жибермеў нызамы ойлаўдың төмендеги ең әҳмийетли талабын белгилейди: бир-бирине қарсы еки пикирдиң биреўиниң шын болыўын (дурыслығын) мойынламай, олардың арасынан үшинши пикирди излеўдиң керек емеслигин көрсетеди (бирдей ўақытта берилген ойды ҳәм оның бийкарланыўын қабылламаўға болмайтуғынлығын талап етеди). Бул нызамға тийкарланған ҳалда альтернатив сораўларға жуўап бере алатуғын дәрежеде түсиниклерди анықлаўымыз тийис.
Жеткиликли тийкар нызамы ҳәр қандай пикирдиң дәлилленген болыўын талап етеди, себеби пикирдиң дурыслығын исенимге тийкарланып қабыл етиўге болмайды.
Дәлиллеў жәрдеминде жуўмақтың келип шығыўын тәмийинлейтуғын пикирлерди тийкарлар деп атаймыз, сол себепли бул нызам жеткиликли тийкар нызамы деп аталады ҳәм ол қабыл етилген жуўмақ ушын тийкарлардың жеткиликли болыўын талап етеди. Ҳәр қандай ой егер оның жеткиликли тийкары болса ғана шын (дурыс) деп табылады. Бул мазмун "Егер В болса, оның А тийкары да болады" дегенди аңлатады ҳәм а ® в формуласында бериледи.
Берилген нызамлардан келип шығатуғын талаплардың бузылыўы ойдың байланыссыз, пытыраңқылы, қарсылықлы болыўына, логикалық қәтеликлерге жол қойылыўына алып келеди.

Variant 21

1.Filosofiyanıń bas máselesi hám onıń tárepleri. - Философия сөзи грекшеден аўдарылғанда "данышпанлықты сүйиў" дегенди аңлатады. "Философия" термининиң өзи философиядан ҳәм философлардан соңлаў пайда болады. Антиклик дәўирдеги философия тарийхшысы Диоген Лаэртскийдиң (б.э.ш. II - әсириниң аяғы III - әсирдиң басы) айтыўынша өзин биринши мәртебе философ деп атаған әййемге грек ойшылы ҳәм алымы Пифагор болып табылады.
Философия дүнья ҳәм сол дүньяда адамның тутқан орны ҳаққында бир пүтин көз қарасты қәлиплестириўге бағдарланған жәмийетлик сананың формасы, болмыс ҳәм билиўдиң улыўма принциплери, адамның дүньяға қатнасы ҳаққындағы тәлимат, тәбияттың, жәмийеттиң ҳәм ойлаўдың ең улыўмалық нызамлары ҳаққындағы илим болып табылады. Оның тийкарғы функциялары ретинде методологиялық ҳәм дүньяға көз қараслық функциялар алып қаралады.
Философияның методологиялық функциясы оның дүньяға көз-қараслық функциясы менен ажыралмас байланыста. Бул деген сөз, философияда қәлиплесетуғын дүньяның дүньяға көз-қараслық картинасы басында методология ҳәм бола алады. Ақыры адамлардың ойына ҳәм минез қулқына, искерлигиниң ҳәр қыйлы сферасына (илим, искусство, сиясат ҳ.т.б.) тәсир етеди.
Солай етип, философия өзиниң методологиялық функциясын әмелге асыра отырып, ол ойлаўдың ҳәм минез қулықтың, искерликтиң қәлиплесиўинде тиккелей қатнасады. Бул усыллар сондай факторлар болады, онда ҳәр бир тарийхый дәўир өзин көрсете, сәўлелендире алады. Оның үстине ҳәр бир философиялық система өз дәўириниң туўындысы. Соның менен бирге сол дәўирдиң мәнисин ҳәм тийкарғы тенденцияларын сәўлелендиреди. Философия өзиниң проблемаларында ҳәм түсиник аппаратында адамзаттың топлаған практикалық ҳәм билиў тәжирийбесин синтезлейди, системаластырады. Басқаша айтқанда, философия өзиниң проблематикасында ҳәм категорияллық дүзилисинде улыўмаластырылған, теорияластырылған формада болмыс пенен сананың терең, тийкарлық процесслерин сәўлелендиреди.
2. Bolmıs filosofiyası hám onıń tiykarǵı kategoriyaları - Гносеология (тиккелей аўдармасы билим, тәлиймат) деп билиў тәбиятын ҳәм мүмкиншиликлерин, билимниң реаллыққа қатнасы проблемаларын, билиўдиң ең улыўмалық шәртлерин, оның жеткиликли ҳәм шынлық жағдайларын изертлейтуғын философияның бир бөлимине айтамыз. Оның тийкарғы принциплерине ойлаўдың ҳәм болмыстың бирдейлиги (дүньяны билиў принципи), билиў процессиниң диалектикасы, жәмийетлик практика (билиў тийкары, ҳәрекетке келтириўши күши, шынлықтың өлшеми, билиў мақсети) киреди. Оның тийкарғы тараўлары ретинде бириншиден, сәўлелендириў ҳаққындағы тәлимат, екиншиден, адам тәрепинен объективлик дүньяны билиў ҳаққындағы тәлимат, үшиншиден, билиўдиң келип шығыўы ҳәм раўажланыўы ҳаққындағы тәлимат, төртиншиден, практика билиўдиң тийкары сыпатындағы тәлимат, бесиншиден, шынлық ҳәм оның өлшемлериниң жеткиликлилиги ҳаққындағы тәлимат, алтыншыдан, адамның, жәмийеттиң билиўлик искерлиги алып барылатуғын методлар ҳәм формалар ҳаққындағы тәлимат алып қаралады. Билиўдиң тийкарғы формаларына сезиўлик билиў (сезим, қабыл етиў, елеслеў), рационаллық билиў (түсиник, пикир, ой-жуўмағы), олардың тийкарында пайда болыўшы қыялланыў (илимий), фантазия (илимий) ҳәм билиўдиң иррационаллық формалары (интуиция ҳ.б.) киреди. Булар менен бирликте жеткиликли дәрежедеги билиўдиң мүмкиншилигин бийкарлайтуғын да философлар бар. Бул бағдар агностицизм деп аталады. Көпшилик жағдайларда агностицизмди дүньяны билиўди бийкарлайтуғын тәлиймат деп түсиндиреди. Скептицизм латын тилинен алынып, тиккелей аўдармасы изертлейтуғын дегенди аңлатады, ҳақыйқатлықты билиў мүмкиншилигин гүман астына қойыўшы философиялық концепция Солай етип билиў субъекти дегенимиз объектке бағдарланған активлилик дерегин, билиў искерлигиниң ийесин аңлатады. Билиў объекти дегенимиз билиў субъектиниң билиўлик искерлиги бағдарланған тийкарды береди. XVII-XVIII әсирлердеги материализмде объект субъекттен ғәрезсиз жасайтуғын нәрсе ретинде, ал субъект болса объектти пассив түрде қабыллаўшы индивид ретинде алып қаралады. Бундай көз-қарас бақлаўшылық менен характерленедиИдеалистлик системаларда субъект актив, дөретиўши баслама ретинде алып қаралады. Субъект сезимлердиң комбинациясы түринде объектти дөретиўши индивидуаллық сана ретинде (Беркли, Юм, эмпириокритицизм тәлиматлары) ямаса адамнан тысқарыда жасаўшы субъект, яғный ҳақыйқатлықты жаратыўшы ҳәм билиўши қудай, дүнья жүзлик ақыл ретинде түсинилди. Сезиўлик билиў сезиў органлары жәрдеминде билиўди аңлатады ҳәм ол нәрселер ҳәм олардың қәсийетлери ҳаққындағы тиккелей билимди берип, үш түрли - сезим, қабыл етиў, елеслеў сыяқлы тийкарғы формаларда иске асырылады.. Рационаллық билиў, ямаса абстрактлик ойлаў сезиў органларының жәрдеминде алынған билимлер менен белгиленеди ҳәм ол тийкарынан түсиник, пикир, қабыл етиў сыяқлы логикалық формалар арқалы бериледи. Олар предметлердеги ең әҳмийетли белгилерди, улыўмалықты сәўлелендиреди Жеке предметлер ҳәм олардың қәсийетлери ҳаққындағы билимлерди улыўмаластырыў тийкарында нәрселердиң көплигине тийисли болған қәсийетлер, нәрселер ҳаққында абстрактлик ойлаў түсиниклерди пайда етеди. Рационализм тиккелей аўдармасы ақыл дегенди аңлатып, болмыстың, билиўдиң, моральдың тийкары ретинде ақылды алып қарайтуғын философиялық тәлиматты береди. Оның тийкарғы бағдарлары ретинде онтологиялық рационализмди (болмысты ақыллылыққа ийе деп, яғный болмыстың тийкарында ақыллы басламаның барлығын алып қарайтуғын онтологиядағы бағдар, Сенсуализм қабыл етиў, сезиў, сезим дегенди аңлатып, билиўдиң ең тийкарғы формасы сыпатында сезиўликти алып қараўшы билиў теориясындағы бағдарды аңлатады. Шынлық дегенимиз объективлик реаллыққа сәйкес келиўши билимлеримиздиң мазмунының сыпатламасы. Оның объективлилиги билимлердиң объективлик мазмунға ийе болыўын аңлатады. Объективлик шынлық абсолютлик ҳәм салыстырмалы шынлық түринде өмир сүрип, шынлықтың конкретлилик принципин басшылыққа алады. Шынлық процесс сыпатында абсолютлик ҳәм салыстырмалы моментлерден турады, тарийхый жақтан белгиленген процесс болып, билиў шынлықтың раўажланыўын, билимлердиң үзликсиз шексиз топланыў процессин аңлатып, ол билиў процессинде қәтеликлер (заблуждение) менен араласып келиўи мүмкин. Ал қәтеликлер болса шынлықтағы салыстырмалы моменнттиң абсолютлестирилиўин аңлатады. Буған қосымша шынлық ҳәмме ўақытлары белгили жағдайлар менен байланыслы болып келеди.
3. Jámiyet bir pútin sistema sıpatında - Әдетте жәмийетти диний, идеалистлик ҳәм материалистлик түсиндириўлер бар. Бул бойынша ҳәр бир диний тәлиймат жәмийетти өз спецификасына ылайық түсиндириўине қарамастан оның тийкарын қудай менен байланыстырады. Жәмийет-адамлардың бирликлериниң барлық формаларының ҳәм олардың өз-ара тәсийриниң, усылларының жыйындысы. Кең мәнисте жәмийет материаллық дүньяның тәбияттан бөлинип шыққан бөлеги ҳәм адамлардың өмир сүриўи, жасаўының тарийхый раўажланыў формасын аңлатса, тар мәнисте адамзат тарийхының белгили этапы (жәмийетлик –экономикалық формация, формациялар аралық ҳәм ишки формациялық тарийхый басқышлар, мәселен феодаллық, ерте феодаллық жәмийет) ямаса жеке индивидуаллық жәмийет (социаллық организм) мәселен, француз жәмийети, англия жәмийети ҳ.т.б. жәмийетлик қатнаслар адамның искерлиги менен байланыслы. Жәмийетлик қатнаслар усы искерликтен туўынды болып, оның жәмийетлик формасын қурайды. Адамлардың қәлеген өз-ара қатнасы, тәсири жәмийетлик характерге ийе. Жәмийетлик өндирис категориясы тек ғана адам тәрепинен өзин қоршаған тәбийий дүньяны меңгериў процессин аңлатыў менен шекленбейди. Дурыс, бул процессте адам өзин өмир сүриўдиң, жасаўдың зөрүрли қураллары менен тәмийинлейди. Деген менен бул категория мәселениң басқа тәрепин ҳәм сәўлелендиреди. Бундай қуралларды өндириў процессинде адамлардың арасында олардың санасынан, еркинен бийғәрез олардың жәмийетлик өмир сүриўиниң , жасаўының шараятлары сыпатында болатуғын материаллық қатнаслар пайда болады ҳәм раўажланады. Солай етип өндирис жәмийетлик өмирди өндириў болып табылады. Бул момент адамның сыртқы тәбият пенен қатнасының адамзатлық формасын қурып, ҳайўанлардың "өндирислик искерлигинен" айырылып турады.Жәмийеттиң дүзими қандай болмасын, ол раўажланыўдың қандай басқышында турмасын, оның өмир сүриўиниң, жасаўының биринши шәрти тәбият пенен зат алмасыў, адамлардың аўқатқа, кийимге, турақ жай ҳ.т.б. байланыслы материаллық талапларын қанаатландырыў болып табылады. Материаллық өндиристиң усылындағы ҳәм айналыўындағы өзгерис жәмийеттиң пүткил социаллық-экономикалық укладында оның жәмийетлик идеяларындағы, сиясий ҳәм ҳуқықый ҳ.т.б. мәкемелериндеги түпкиликли қайта қурыўларды болдырады. Материаллық ийгиликлерди өндириў усылы конкрет-тарийхый характерге ийе.
4. Dinniń jámiyettegi funkciyası -Дин 81м белгили 5згерислерге ушырады. Бир тутас грек д6ньясыны4 31дипдеси7и греклер ушын улы7ма пантеонны4 пайда болы7ына алып келди.
Аспан г6лдирмама 81м ша3ма3 3удайы Зевс - жо3ар2ы 3удай болды. Пасейдон су7 81м те4из, Аид (Плутон) - жер асты д6ньясы 3удайы есапланады. Зевсти4 8аялы Гера - некени4 317ендери, Гестия - оша3 басы 3удайы болды. Греклер Деметр2а дийханшылы3 317ендери сыпатында сыйын2ан. Зевсти4 перзентлерини4 арасында жары3лы3 3удайы Аполлон (Феб) ажыралып турады. !псаналар бойынша ол дракон Пифонды 5лтирген 81м греклер сол жерде (Дельфа) Аполлон2а арнап ибадатхана 3ур2ан. бул 3удай 5нер 317ендери бол2ан 81м шыпакер - 3удай бол2ан.
Аполлонны4 3арындасы Артемида а4шылы3 3удайы 81м жаслар 317ендери Гермести4 81м 7азыйпасы к5п бол2ан. д1слеп байлы3 3удайы, кейин са7да 3удайы болып, ол урыларды4 ораторларды4 81м спортсменлерди4 317ендери бол2ан. Диониске ж6зимшилик 81м виношылы3 317ендери сыпатында сыйын2ан. Зевсти4 басынан ту7ыл2ан, даналы3 3удайы - Афина айры3ша 86рметке ийе бол2ан. Афинаны4 даналы3 символы - жарат3ан, ол тура3лы жолдасы - же4ис 3удайы Ника Те4из к5бигинен ту7ыл2ан. Афродита2а греклер му8аббат 81м сулы7лы3 3удайы деп сыйын2ан. Зевс 81м Гераны4 перзентлеринен Геба - жас 5спиримлик 3удайы, Арес урыс 3удайы, Гефест 5нерментшилер темиршилер 317ендери есапланады.
Грек д6нья 3арасына тек политизм емес, соны4 менен 3атар т1биятты тири деп 3ара7 т1н бол2ан. *1р бир т1бийий 3убылыс, 81р бир д1рья, то2ай 5зини4 3удайына ийе бол2ан. Грек к5з-3арасы бойынша адамлар д6ньясы 81м 3удайлар д6ньясы арасында 5те алмайту2ындай шегара жо3, батырлар оларды4 байланыстыры7шы звено сыпатында бол2ан. Греклерди4 3удайлары антрономорфлы болып, олар адамлар сыя3лы 3ыйналы7ы м6мкин бол2ан
5. Túsinikler menen logikalıq operatsiyalar -Түсиниклерди бөлиў Қандай да бир түсиникти изертлегенде сол түсиниктиң көлеминиң мәнисин ашыў ямаса сол түсиникте сәўлеленетуғын предметлердиң көлемин бир биринен бөлек группаларға бөлиў мәселеси турады. Түсиниклердиң көлемин ашып бериўши логикалық операция оларды бөлиў деп аталады. Бөлиўдиң еки типи бар: таксономиялық ҳәм мереологиялық. Таксономиялық бөлиў деп түсиниктиң көлемин бөлиў өлшемине тийкарланған ҳалда жаңа түсиниклердиң көлеминен туратуғын подклассларға бөлип көрсетиў процессине айтылады. Бул бөлиўде "тек-түр" байланысы нызамласқан тәртипте жайласады. Таксономиялық бөлиўдиң еки түри бар: белгисиниң түрин өзгертиў арқалы бөлиў ҳәм дихотомиялық бөлиў. Бөлиў процессинде бөлинетуғын түсиник теклик түсиник ретинде белгили бир группаларға бөлинеди ҳәм оның көлеми оған бағынатуғын түрлерге бөлинеди.Белгисиниң түрин өзгертиў арқалы бөлиўде бөлиў тийкары ретинде бир белги алып қаралады, оның өзгериўи менен бөлиўди талап ететуғын түсиниктиң көлемине кириўши түрлик түсиник пайда болады. Түсиникти бөлиў бөлиў процессинде бөлиўдиң толықлығын тәмийинлейтуғын төмендеги қәделерге бойсыныўы шәрт: 1 Қәде. Бөлиў сәйкесликке ийе болыўы тийис, яғный бөлиў ағзалары, бөлиў бөлеклериниң биригиўи бөлиўди талап ететуғын түсиниктиң көлемине сәйкес келиўи тийис. Бул қәдениң бузылыўы төмендеги қәтешиликлерге алып келиўи мүмкин. а) Толық емес бөлиў. Бул қәтешилик егерде бөлиў ағзаларының биригиўи бөлинетуғын түсиниктиң көлеминиң бир бөлегине сәйкес келсе жүз береди. Мысалы, "Цивилизациялық раўажланыўдың тийкарғы басқышлары ретинде индустриаллық ҳәм постиндустриаллық цивилизациялар алып қаралады". Бул жерде индустрияға шекемги басқыш көрсетилмеген, сол себепли бундай бөлиў толық емес бөлиў деп аталады. б) Артықша ағзалар менен бөлиў. Бул қәтешилик бөлиў ағзалары ретинде бөлинетуғын түсиниктиң көлемине кирмейтуғын артықша түсиниклер алып қаралса жүз береди. Мысалы, "Химиялық элементлер металларға, металл емеслерге ҳәм еритиндилерге (сплав) бөлинеди". (Бул жерде еритиндилер химиялық элементке жатпайды). 2 Қәде. Бөлиў тек бир тийкарға бағдарланған ҳалда иске асырылыўы шәрт, яғный бөлиў тийкары бөлиў барысында басқа тийкар менен алмастырылмаўы тийис. Бул қәдениң бузылыўы "үзилиске ийе бөлиўге" алып келеди

Variant 22

1. Dialektikanıń tiykarǵı nızamları.Qarama-qarsılıqlardıń birligi hám gúresi nızamı - Қарама-қарсылықлардың бирлиги ҳәм гүреси нызамы. Қарама-қарсылықлардың бирлиги ҳәм гүреси нызамы раўажланыўдың тийкарын, ишки дерегин ашып, қарама-қарсылықлардың бирлигинен ҳәм гүресинен турады. Қарама-қарсылықлардың бирлиги салыстырмалы теңсалмақлықты, дара сәйкесликти ҳәм өз-ара тәсир етисиўди аңлатады, ал қарама-қарсылықлардың гүреси болса айырмашылықты, әҳмийетли айырмашылықты ҳәм қарамақарсылықты аңлатады. Бул нызам бойынша раўажланыў қарама-арсылықлардың пайда болыў, ҳәрекет етиў ҳәм шешилиў процесси сыпатында алып қараладыҚарсылық бир тийкарғы тийисли белгили ўақытлары бири бирин талап етиўши ҳәм белгили бир ўақытлары бири бирин бийкарлаўшы еки тәреп арасындағы байланысты аңлатады. Басқаша айтқанда бир тийкарға тийисли еки қарама-қарсы тәреплердиң арасындағы байланысты береди. Ол ҳәмме ўақытта раўажланып отырады ҳәм төмендегише структураға ийе: биринши этапы қарсылықлардың раўажланыў этапы деп аталады ҳәм оған бирдейлик, айырмашылық, әҳмийетли айырмашылық, қарамақарсылық, конфликт басқышлары киреди. Екинши этапы қарсылықлардың шешилиў этапы деп аталып, ол үзликсизликтиң үзилиўин, яғный кескинлескен қарамақарсылықтың шешилиўи менен байланыслы болып, жаңа системаның пайда болыўына, яғный жаңа сападағы бирдейлик басқышына алып келеди. Бирақ қарсылықтың бул көрсетилген басқышларының ҳәммесин системаның басып өтиўи шәрт емес. Қарсылықларды түрлерге классификациялаў белгили бир өлшемлерге тийкарланған ҳалда иске асырылады. Мәселен, келип шығыў характери бойынша қарсылылқлар зәрүрли ҳәм тосынанлы қарсылықлар болып, системадағы орны бойынша ишки ҳәм сыртқы болып, раўажланыўдағы роли бойынша тийкарғы ҳәм тийкарғы емес болып, типи бойынша антагонистлик ҳәм антагонистлик емес болып бөлинеди. Конфликт қарсылықтың жоқары өткирликке өтиўи, усының себебинен бул ҳалатты жаңасы менен өзгертиў зәрүрлилиги пайда болғанда иске қосыладыИшки қарсылық - бул нәрсе ҳәм ҳәдийселердиң өз ишиндеги қарама-қарсы тәреплер, күшлер ортасындағы қарсылықлар Сыртқы қарсылықлар нәрселер ҳәм ҳәдийселер ортасындағы қарсылықлар. Бирақ қарсылықларды булай бөлиў шәртли характерге ийе. Себеби, бир мүнәсибетте ишки қарсылық сыртқы қарсылық болыўы мүмкин. Мәселен түрли дүзимдеги мәмлекетлер арасындағы қарсылық сыртқы қарсылық, ал адамзат жәмийети аспектинен алынса ол ишки қарсылықты белгилейди Тийкарғы қарсылықлар ишинде олардың бири бас қарсылық болады. Бас қарсылық деп раўажланыўдың ол я бул басқышының мәнисин белгилеп беретуғын тийкарғы қарсылыққа айтамыз. Бас қарсылық тийкарғы қарсылықлар ишинде үлкен орын тутады.
2. Materiya háreketiniń negizi formaları hám olardıń óz-ara baylanısı. - Ha’reket materiyamn’ ken’isliktegi ha’m waqittag’i o’zgerisin yamasa uliwma bolatug’in o’zgeristi an’latadi.
Ha’rekettin’ uliwma bolatug’in o’zgeris sipatindag'i amqlamasi u’lken a’hmiyetke iye. Ko’pshilik jag’daylarda ha’reketti ken’isliktegi mexanikahq orm awistinw sipatinda tu’sinedi. Predmet usi jerde edi, keyin ala ol ornin o’zgertti. Usig’an ha’reketti alip kcliwge umtiladi. Biraq bizler ha’reketti uliwma bolatug’in o’zgeris sipatinda amqlaytug’in bolsaq, onda bizler ha’r qiyli protseslerdi — atomlardin’ ha’m molekulalardin' ishindcgi bolatug’in protses- lerdi, kristallardin’ o’siwin, tiri organizmlerdin’ zat aimasiwin, yag’niy o’mirdi de o’zgerislerde jasaytug’in ha’reket retinde — qamtig’an bolamiz. Ja’miyet tariyxi da, revolyutsiyalar, urislar, millionlag’an adamlardin’ ku’ndelikli turmisi ha’reket tu’ri sipatinda o’mir su’redi. Solay etip, ha’reket degenimiz fizikaliq, ximiyaliq, biologiyaliq ha’m sotsialhq du’nyadag’i qa’legen o’zgeristi an’latad]. Bul ha’rekettin’ universalliq xarakterge iye ekenligin, ma’n’giligin, barliqti o’z ishine qamtiwshilig’in ko’rsetedi.
Ha’reket bul materiyamn’ o’mir su’riw usili bolip tabiladi.
Yag’my materiya tek g’ana ha’rekette o’mir su’redi. Bul degen so’z, birinshi gezekete qa’legen qubilis o’zin berilgen qubilis retinde o’zgertiw arqali saqlap qalatug’inhg’m an’latadi. O’zlikke iye bohw ushin u’zliksiz o’zgerip basqag’a aylamp otinw kerek
3. Dinniń dáslepki formaları -Дин 81м белгили 5згерислерге ушырады. Бир тутас грек д6ньясыны4 31дипдеси7и греклер ушын улы7ма пантеонны4 пайда болы7ына алып келди.
Аспан г6лдирмама 81м ша3ма3 3удайы Зевс - жо3ар2ы 3удай болды. Пасейдон су7 81м те4из, Аид (Плутон) - жер асты д6ньясы 3удайы есапланады. Зевсти4 8аялы Гера - некени4 317ендери, Гестия - оша3 басы 3удайы болды. Греклер Деметр2а дийханшылы3 317ендери сыпатында сыйын2ан. Зевсти4 перзентлерини4 арасында жары3лы3 3удайы Аполлон (Феб) ажыралып турады. !псаналар бойынша ол дракон Пифонды 5лтирген 81м греклер сол жерде (Дельфа) Аполлон2а арнап ибадатхана 3ур2ан. бул 3удай 5нер 317ендери бол2ан 81м шыпакер - 3удай бол2ан.
Аполлонны4 3арындасы Артемида а4шылы3 3удайы 81м жаслар 317ендери Гермести4 81м 7азыйпасы к5п бол2ан. д1слеп байлы3 3удайы, кейин са7да 3удайы болып, ол урыларды4 ораторларды4 81м спортсменлерди4 317ендери бол2ан. Диониске ж6зимшилик 81м виношылы3 317ендери сыпатында сыйын2ан. Зевсти4 басынан ту7ыл2ан, даналы3 3удайы - Афина айры3ша 86рметке ийе бол2ан. Афинаны4 даналы3 символы - жарат3ан, ол тура3лы жолдасы - же4ис 3удайы Ника Те4из к5бигинен ту7ыл2ан. Афродита2а греклер му8аббат 81м сулы7лы3 3удайы деп сыйын2ан. Зевс 81м Гераны4 перзентлеринен Геба - жас 5спиримлик 3удайы, Арес урыс 3удайы, Гефест 5нерментшилер темиршилер 317ендери есапланады.
Грек д6нья 3арасына тек политизм емес, соны4 менен 3атар т1биятты тири деп 3ара7 т1н бол2ан. *1р бир т1бийий 3убылыс, 81р бир д1рья, то2ай 5зини4 3удайына ийе бол2ан. Грек к5з-3арасы бойынша адамлар д6ньясы 81м 3удайлар д6ньясы арасында 5те алмайту2ындай шегара жо3, батырлар оларды4 байланыстыры7шы звено сыпатында бол2ан. Греклерди4 3удайлары антрономорфлы болып, олар адамлар сыя3лы 3ыйналы7ы м6мкин бол2ан
4. Gózzallıq túsiniginiń mazmunı hám onıń paydalılıq, garmoniya, jetiklik kategoriyaları menen óz-ara baylanısı. - Gozzalliq estetikanin’ tiykarg’I kategoriyasi. Tiykarinan estetikanin’ barliq basqa problemalari anaw ya minaw darejede gozzalliq problemasi menen baylanisli. Shininda da gozzalliq tabiyatta da, jamiyette de omir suredi. Maselen, adamnin’ adep-ikramliliq sapasi onin’ is-hareketlerinde, kelbetinde garmoniyasi korinis tabadi ham soytip g’ana gozzal boladi
5. Logikanıń izertlew obekti - izertlew obekt maqseti retinde u’yrenilip atırg’an obekt haqqında mu’mkinshiligi barınsha tolıq, ha’r ta’repleme ha’m teren’ mag’lıwmatlardı alıw, onın’ bazislik tiykarına erisiw ha’m na’tiyjede barlıq etaptın’ en’ tiykarg’ı baslı ma’selesin – obekttin’ ta’biyatına erisiw2di sheshiw alıp qaraladı. Bul ma’seleni sheshiwde berilgen etapta biliw u’sh fazanı – da’slepki bilim fazasın, ekstensivlik izertlewler fazasın ha’m intesivlik izertlewler fazasın basıp o’tedi. Bul fazalar qatan’ tu’rde biri ekinshisinin’ izinen ko’rsetilgen waqıtta keliwi sha’rt emes, kerisinshe olar waqıtlıq planda bir biri menen belgili da’rejede sa’ykes keliwi mu’mkin. Olar bir birinen predmeti, usılları ha’m izertlew metodları boyınsha parıqlanadı. Ashılıw izlew etapının’ strukturalıq elementi sıpatında alıp qaraladı. Biliwdin’ ashılıwg’a qaray ha’reketi progressiv protsess bolıp, joqarıg’a qaray bag’darlang’an bir neshe statiyalardı basıp o’tedi: -birinshi berilgenler ha’m boljawlar basqıshı; -berilgenlerdin’ ha’m boljawlardın’ ekinshi a’wladının’ basqıshı; -berilgenlerdin’ ha’m boljawlardın’ keyingi a’wladlarının’ basqıshı; -ashılıwdın’ iske asıw basqıshı; -ashılıwdı kritikalaw, tekseriw ha’m tastıyıqlaw basqıshı; -ashılıwdın’ keyingi rawajlanıw basqıshı.
Variant 23
1. Bolmıs kategoriyası, onıń mánisi - Гносеология (тиккелей аўдармасы билим, тәлиймат) деп билиў тәбиятын ҳәм мүмкиншиликлерин, билимниң реаллыққа қатнасы проблемаларын, билиўдиң ең улыўмалық шәртлерин, оның жеткиликли ҳәм шынлық жағдайларын изертлейтуғын философияның бир бөлимине айтамыз. Оның тийкарғы принциплерине ойлаўдың ҳәм болмыстың бирдейлиги (дүньяны билиў принципи), билиў процессиниң диалектикасы, жәмийетлик практика (билиў тийкары, ҳәрекетке келтириўши күши, шынлықтың өлшеми, билиў мақсети) киреди. Оның тийкарғы тараўлары ретинде бириншиден, сәўлелендириў ҳаққындағы тәлимат, екиншиден, адам тәрепинен объективлик дүньяны билиў ҳаққындағы тәлимат, үшиншиден, билиўдиң келип шығыўы ҳәм раўажланыўы ҳаққындағы тәлимат, төртиншиден, практика билиўдиң тийкары сыпатындағы тәлимат, бесиншиден, шынлық ҳәм оның өлшемлериниң жеткиликлилиги ҳаққындағы тәлимат, алтыншыдан, адамның, жәмийеттиң билиўлик искерлиги алып барылатуғын методлар ҳәм формалар ҳаққындағы тәлимат алып қаралады. Билиўдиң тийкарғы формаларына сезиўлик билиў (сезим, қабыл етиў, елеслеў), рационаллық билиў (түсиник, пикир, ой-жуўмағы), олардың тийкарында пайда болыўшы қыялланыў (илимий), фантазия (илимий) ҳәм билиўдиң иррационаллық формалары (интуиция ҳ.б.) киреди. Булар менен бирликте жеткиликли дәрежедеги билиўдиң мүмкиншилигин бийкарлайтуғын да философлар бар. Бул бағдар агностицизм деп аталады. Көпшилик жағдайларда агностицизмди дүньяны билиўди бийкарлайтуғын тәлиймат деп түсиндиреди. Скептицизм латын тилинен алынып, тиккелей аўдармасы изертлейтуғын дегенди аңлатады, ҳақыйқатлықты билиў мүмкиншилигин гүман астына қойыўшы философиялық концепция Солай етип билиў субъекти дегенимиз объектке бағдарланған активлилик дерегин, билиў искерлигиниң ийесин аңлатады. Билиў объекти дегенимиз билиў субъектиниң билиўлик искерлиги бағдарланған тийкарды береди. XVII-XVIII әсирлердеги материализмде объект субъекттен ғәрезсиз жасайтуғын нәрсе ретинде, ал субъект болса объектти пассив түрде қабыллаўшы индивид ретинде алып қаралады. Бундай көз-қарас бақлаўшылық менен характерленедиИдеалистлик системаларда субъект актив, дөретиўши баслама ретинде алып қаралады. Субъект сезимлердиң комбинациясы түринде объектти дөретиўши индивидуаллық сана ретинде (Беркли, Юм, эмпириокритицизм тәлиматлары) ямаса адамнан тысқарыда жасаўшы субъект, яғный ҳақыйқатлықты жаратыўшы ҳәм билиўши қудай, дүнья жүзлик ақыл ретинде түсинилди. Сезиўлик билиў сезиў органлары жәрдеминде билиўди аңлатады ҳәм ол нәрселер ҳәм олардың қәсийетлери ҳаққындағы тиккелей билимди берип, үш түрли - сезим, қабыл етиў, елеслеў сыяқлы тийкарғы формаларда иске асырылады.. Рационаллық билиў, ямаса абстрактлик ойлаў сезиў органларының жәрдеминде алынған билимлер менен белгиленеди ҳәм ол тийкарынан түсиник, пикир, қабыл етиў сыяқлы логикалық формалар арқалы бериледи. Олар предметлердеги ең әҳмийетли белгилерди, улыўмалықты сәўлелендиреди Жеке предметлер ҳәм олардың қәсийетлери ҳаққындағы билимлерди улыўмаластырыў тийкарында нәрселердиң көплигине тийисли болған қәсийетлер, нәрселер ҳаққында абстрактлик ойлаў түсиниклерди пайда етеди. Рационализм тиккелей аўдармасы ақыл дегенди аңлатып, болмыстың, билиўдиң, моральдың тийкары ретинде ақылды алып қарайтуғын философиялық тәлиматты береди. Оның тийкарғы бағдарлары ретинде онтологиялық рационализмди (болмысты ақыллылыққа ийе деп, яғный болмыстың тийкарында ақыллы басламаның барлығын алып қарайтуғын онтологиядағы бағдар, Сенсуализм қабыл етиў, сезиў, сезим дегенди аңлатып, билиўдиң ең тийкарғы формасы сыпатында сезиўликти алып қараўшы билиў теориясындағы бағдарды аңлатады. Шынлық дегенимиз объективлик реаллыққа сәйкес келиўши билимлеримиздиң мазмунының сыпатламасы. Оның объективлилиги билимлердиң объективлик мазмунға ийе болыўын аңлатады. Объективлик шынлық абсолютлик ҳәм салыстырмалы шынлық түринде өмир сүрип, шынлықтың конкретлилик принципин басшылыққа алады. Шынлық процесс сыпатында абсолютлик ҳәм салыстырмалы моментлерден турады, тарийхый жақтан белгиленген процесс болып, билиў шынлықтың раўажланыўын, билимлердиң үзликсиз шексиз топланыў процессин аңлатып, ол билиў процессинде қәтеликлер (заблуждение) менен араласып келиўи мүмкин. Ал қәтеликлер болса шынлықтағы салыстырмалы моменнттиң абсолютлестирилиўин аңлатады. Буған қосымша шынлық ҳәмме ўақытлары белгили жағдайлар менен байланыслы болып келеди.
2. Biykarlawdı biykarlaw nızamı - қарсылықсыз пикирлеўди талап етеди. Бирдей ўақытта еки қарсылық қатнасында болатуғын пикирлер жалған (надурыс) болыўы мүмкин емес, олардың биреўи зәрүрли түрде шын (дурыс) болады. Бул нызам А ямаса В, ямаса В ның бийкарланыўы болады деген формула менен белгиленеди: а v а‾ ( а ямаса а ның бийкарланыўы дурыс).
Үшиншисин жибермеў нызамы ойлаўдың төмендеги ең әҳмийетли талабын белгилейди: бир-бирине қарсы еки пикирдиң биреўиниң шын болыўын (дурыслығын) мойынламай, олардың арасынан үшинши пикирди излеўдиң керек емеслигин көрсетеди (бирдей ўақытта берилген ойды ҳәм оның бийкарланыўын қабылламаўға болмайтуғынлығын талап етеди). Бул нызамға тийкарланған ҳалда альтернатив сораўларға жуўап бере алатуғын дәрежеде түсиниклерди анықлаўымыз тийис.

3. Etikanıń izertlew obiyekti -Этика-философиялық илимлердиң бири болып ол бир неше мың жыллық тарийхқа ийе. Ол- әййемги дәўирлерден баслап-ақ араб Шығысы еллеринде "Илми равиш", "Илми аҳлоқ", "Ахлоқ илми", "Әдепнама" деген атамаларда әдеп-икрамлылық ҳаққындағы тәлийматты билдирген. Ал көп-шилик Батыс еллеринде болса, "Этика" деген атамада болып, оны ең дәслеп илимге киргизген әййемги грек философы Аристотель болып есапланады. Аристотель илимлерди классификациялаўда оларды үш топарға бөледи: теориялық, әмелий ҳәм творчестволық. Биринши топарға ол философия, математика ҳәм физиканы, екинши топарға болса этика ҳәм сиясатты, үшинши топарға искусство ҳәм өнерментшиликке тән болған әмелий илимлерди киргизеди. (Қараңыз: Ахлоқшунослик. Т.,2000 3-бет) Этика термини шығысы бойынша әййемги грек сөзи еthоs сөзи болып, ол дәслеп адамның жасайтуғын орны, мәканын билдиретуғын болған, соңын ала бул термин үрп-әдет, йош, характер деген мәнислерге ийе болған. Әййемги грек ойшылы Аристотель (б.э.ш. 384-322жж) еthоs сөзиниң характер, йош мәнислерине тийкарланып еthicоs (этикалық) терминин қолланып ол оның менен адамлардың айрықша адамгершиликли қәсийетлер класын характерлейди, ал соңын ала бул терминнен ethika (этика) сөзи пайда болып ол арқалы адамгершилик, әдеп икрамлылық ҳаққындағы илимге атама бериледи. Солай етип, этика илими б.э.ш. IV әсирде әдеп-икрамлылық ҳаққындағы тәлиймат сыпатында өз атамасына ийе болды. Этиканың тийкарғы изертлеў обьекти мораль болып есапланады, яғный моральдиң келип шығыўы, мәнис-мазмунын, жәмийеттеги адамгершиликли қатнасықларды уйренеди

4. Xristian dini tarıyxı hám filosofiyası - Xristianliq Rim imperiyasinin’ shig’is bo’lcginde b.e. 1 a’sirinde payda bolg’an. Ha’r qiyli ldirag’an kishigirim sektalardan ol IV a’sirdin’ basina kelip ku’shli ideyahq ag’img’a aylandi, da’slep Rimde, keyin alaJaqin Shig’ista, Arqa Afrikada ha’m Evropada u’stemlik ete basladi.
Xristianliq Palestinadan shig’arilg’an evrey-qullar arasinda payda bolg’anhg’i sebepli, xristianhqqa da’slcbinde iudeyliktin’ ta’sir etkcnligin biykarlay almaymiz. Vetxiy Zavet iudeyler ushin da, xristianlar ushin da
ka’ramatli kilap bolip tabiladi. 325-jili Nikey qalasinda imperator Konstantinnin’ basshilig’inda xristian shirkewlerinin’ «Perne Vselenskie Sobon» boldi ha’m onda xristianhq Rim imperiyasinm’ ra’smiy dini dep ja’riyalandi.
1054-jih xristianhq bo’linip kctti, Shig’is shirkew Pravoslavhq, al Batis shirkew Rimlik-katoliklik dep ataldi. XVI a’sirde katolitsizmnen xristianhqtag’i jan’a shaqabsha—protestanthq (lyuteranliq, kalvinizm, anglikanliq h.b.) bo’linip shig’adi.
5. Túsinikler arasındaǵı qatnas. -Түсиниклерди бөлиў Қандай да бир түсиникти изертлегенде сол түсиниктиң көлеминиң мәнисин ашыў ямаса сол түсиникте сәўлеленетуғын предметлердиң көлемин бир биринен бөлек группаларға бөлиў мәселеси турады. Түсиниклердиң көлемин ашып бериўши логикалық операция оларды бөлиў деп аталады. Бөлиўдиң еки типи бар: таксономиялық ҳәм мереологиялық. Таксономиялық бөлиў деп түсиниктиң көлемин бөлиў өлшемине тийкарланған ҳалда жаңа түсиниклердиң көлеминен туратуғын подклассларға бөлип көрсетиў процессине айтылады. Бул бөлиўде "тек-түр" байланысы нызамласқан тәртипте жайласады. Таксономиялық бөлиўдиң еки түри бар: белгисиниң түрин өзгертиў арқалы бөлиў ҳәм дихотомиялық бөлиў. Бөлиў процессинде бөлинетуғын түсиник теклик түсиник ретинде белгили бир группаларға бөлинеди ҳәм оның көлеми оған бағынатуғын түрлерге бөлинеди.Белгисиниң түрин өзгертиў арқалы бөлиўде бөлиў тийкары ретинде бир белги алып қаралады, оның өзгериўи менен бөлиўди талап ететуғын түсиниктиң көлемине кириўши түрлик түсиник пайда болады. Түсиникти бөлиў бөлиў процессинде бөлиўдиң толықлығын тәмийинлейтуғын төмендеги қәделерге бойсыныўы шәрт: 1 Қәде. Бөлиў сәйкесликке ийе болыўы тийис, яғный бөлиў ағзалары, бөлиў бөлеклериниң биригиўи бөлиўди талап ететуғын түсиниктиң көлемине сәйкес келиўи тийис. Бул қәдениң бузылыўы төмендеги қәтешиликлерге алып келиўи мүмкин. а) Толық емес бөлиў. Бул қәтешилик егерде бөлиў ағзаларының биригиўи бөлинетуғын түсиниктиң көлеминиң бир бөлегине сәйкес келсе жүз береди. Мысалы, "Цивилизациялық раўажланыўдың тийкарғы басқышлары ретинде индустриаллық ҳәм постиндустриаллық цивилизациялар алып қаралады". Бул жерде индустрияға шекемги басқыш көрсетилмеген, сол себепли бундай бөлиў толық емес бөлиў деп аталады. б) Артықша ағзалар менен бөлиў. Бул қәтешилик бөлиў ағзалары ретинде бөлинетуғын түсиниктиң көлемине кирмейтуғын артықша түсиниклер алып қаралса жүз береди. Мысалы, "Химиялық элементлер металларға, металл емеслерге ҳәм еритиндилерге (сплав) бөлинеди". (Бул жерде еритиндилер химиялық элементке жатпайды). 2 Қәде. Бөлиў тек бир тийкарға бағдарланған ҳалда иске асырылыўы шәрт, яғный бөлиў тийкары бөлиў барысында басқа тийкар менен алмастырылмаўы тийис. Бул қәдениң бузылыўы "үзилиске ийе бөлиўге" алып келеди
Variant 24
1. Biliwdegi seziwlik hám aqıl-oy basqıshlarınıń, tájiriybelik hám teoriyalıq dárejeleriniń - Билиў объектив реаллықтың адам санасындағы сәўлелениўин аңлатады. Сәўлелендириў характерине байланыслы билиў процессинде бир-бири менен тығыз байланысқан еки басқышты бөлип алып қараўға болады: 1) сезиўлик билиў; 2) абстрактлик ойлаў ямаса логикалық билиў. Сезиўлик билиўди биз тиккелей билиў деп қарасақта болады, себеби бул басқышта ҳақыйқатлықты (реаллықты) биз тиккелей сезиў органларымыздың жәрдеминде сезим, қабыл етиў ҳәм елеслеў формаларында сәўлелендиремиз. Сол себепли бул сәўлелендириўдиң жәрдеминде биз қубылыслардың, нәрселердиң өмир сүриў ҳәм раўажланыў нызамлықларын, олардың тийкарын биле алмаймыз. Булардың, яғный нәрселер ҳәм қубылыслардың тийкарларын билиў абстрактлик ойлаў басқышында иске асырылады. Абстрактлик ойлаў басқышы оның сезиўлик билиўден парқын көрсетиўши төмендегише өзгешеликлерге ийе: а) Абстрактлик ойлаў дүньяны тиккелей емес (қыя) сәўлелендиреди. Ямаса логикалық усыл менен сезиўлер жәрдеминде алынған тийкарларды қайта ислеў жолы менен биз тиккелей бақлаўға болмайтуғын мазмунды биле аламыз. б) Абстрактлик ойлаў дүньяны улыўмаластырылған ҳалда сәўлелендиреди. Сезиўлер жәрдеминде алынған мағлыўматларға тийкарланған ҳалда нәрселердеги ҳәм қубылыслардағы улыўма (қайталанатуғын, ең тийкарғы) қәсийетлер бөлип алынады. Усы қәсийетлердиң тийкарында нәрселердеги, қубылыслардағы улыўмалықты билиўге ҳәм оларды белгили бир типке ажыратыўға болады (мысалы, адам, миллет, болмыс, мәмлекет, ҳуқық ҳәм т.б.). Предметлерди улыўмаластырыў ҳәм бөлеклеўдиң жәрдеминде усы нәрселер ҳаққында түсиниклер пайда болады. Бул түсиниклер өз гезегинде билиўдиң методологиялық инструменти сыпатында хызмет етеди. Ойлаўдың улыўмаластырыўшы характери нәрселер ҳәм қубылыслар классларының қәсийетлерин сәўлелендириўши нызамларды пайда етиў мүмкиншиликлеринде өз көринисин табады. в) Ойлаў тил менен тығыз байланыслы. Тил ой-пикирлердиң қәлиплесиў усылы сыпатында алып қаралып, онда ойлаў нәтийжелери беккемленеди. Тил жәрдеминде адамлар арасында ой-пикирлер менен алмасыў болып турады. г) Ойлаў актив ҳәм мақсетке бағдарланған искерлик болып табылады. Себеби ойлаў процессинде белгили мақсетлер қойылады ҳәм ўазыйпалар, мәселелер белгиленеди. Усы қойылған мәселелерди шешиў, алға сүрилген мақсетлерге ерисиў ушын ойлаў ис ҳәрекетлери әмелге асырылады.

2. Háreket materiyanıń atributı sıpatında - Ha’reket materiyamn’ ken’isliktegi ha’m waqittag’i o’zgerisin yamasa uliwma bolatug’in o’zgeristi an’latadi.

Ha’rekettin’ uliwma bolatug’in o’zgeris sipatindag'i amqlamasi u’lken a’hmiyetke iye. Ko’pshilik jag’daylarda ha’reketti ken’isliktegi mexanikahq orm awistinw sipatinda tu’sinedi. Predmet usi jerde edi, keyin ala ol ornin o’zgertti. Usig’an ha’reketti alip kcliwge umtiladi. Biraq bizler ha’reketti uliwma bolatug’in o’zgeris sipatinda amqlaytug’in bolsaq, onda bizler ha’r qiyli protseslerdi — atomlardin’ ha’m molekulalardin' ishindcgi bolatug’in protses- lerdi, kristallardin’ o’siwin, tiri organizmlerdin’ zat aimasiwin, yag’niy o’mirdi de o’zgerislerde jasaytug’in ha’reket retinde — qamtig’an bolamiz. Ja’miyet tariyxi da, revolyutsiyalar, urislar, millionlag’an adamlardin’ ku’ndelikli turmisi ha’reket tu’ri sipatinda o’mir su’redi. Solay etip, ha’reket degenimiz fizikaliq, ximiyaliq, biologiyaliq ha’m sotsialhq du’nyadag’i qa’legen o’zgeristi an’latad]. Bul ha’rekettin’ universalliq xarakterge iye ekenligin, ma’n’giligin, barliqti o’z ishine qamtiwshilig’in ko’rsetedi.
Ha’reket bul materiyamn’ o’mir su’riw usili bolip tabiladi.
Yag’my materiya tek g’ana ha’rekette o’mir su’redi. Bul degen so’z, birinshi gezekete qa’legen qubilis o’zin berilgen qubilis retinde o’zgertiw arqali saqlap qalatug’inhg’m an’latadi. O’zlikke iye bohw ushin u’zliksiz o’zgerip basqag’a aylamp otinw kerek
3. Estetikalıq talǵam túsinigi -"Эстетика" терминин биринши мәртебе илимий айналысқа түсирген немец философ-алымы А.Баумгартен (1714-1762) "Эстетика" атамасындағы китабының тийкарына гректиң "естезис" (аисштесис) сөзин алған. Бул сөз сезиў, сезиў арқалы қабыллаў дегенди аңлатады. Гәп сонда, Ўатанласларымыз (1646-1716) А.Баумгартен Г.В.Леибниц ҳәм Х.Вольфтиң (1679-1754) тәлийматларының избасары сыпатында олардың рационалзимниң изи менен пүткил руўхый турмысты үшке бөледи: ақыл-ой, ерк, сезим. Ақыл-ой, ойлаў қашаннан логиканың (грекше "логос" сөзинен алынған), ал ерк этиканың (грекши "этос" сөзинен алынған) изертлеў обьектлери. Солай екен, А.Баумгартен пикир етти: сезиўлик билиўди үйрениў ушын да айрықша илим керек ҳәм ол эстетика болыўы тийис. Басқаша айтқанда оның пикиринше, егер жоқары дәрежедеги билиў (ақыл-ой) логиканың изертлеў обьекти болса, төменги дәрежедеги билиў (сезиўлик билиў)-эстетиканың изертлеў обьекти болады. Усыннан ақ, көринип турыпты, А.Баумгартенде эстетика гносеологияның бир шақабы сыпатында түсиндириледи. Ҳәттеки эстетиканың мақсетин алым жетилиўди, демек гөззаллықты сөзиўлик билиўдиң жәрдеминде танып билиў деп тастыйықлайды.Тийкарғы мәселеге-эстетиканың предметин анықлаўға айналып келетуғын болсақ буған байланыслы көп түрли көз-қараслардың ишинен екеўиниң эстетика қәнигелери тәрепинен тилге тийек етилетуғынлығы белгили болып отыр. Гейде бул еки көз-қарасты эстетиканың предметин анықлаўдағы еки линия деп қараў ҳәм бар. Бул, белгили дәрежеде, эстетиканың предметин анықлаўға байланыслы сфералық бағдарланыўлардан ҳәм көринеди. Эстетика бирде "искусство философиясы", енди бирде "гөззаллық философиясы" болып түсиндирилетуғын еди. Бириншиси бойынша эстетика гөззаллық туўралы илим ямаса гөззаллық философиясы. Бул көз-қарас белгили дәрежеде, ескерткенимиздей ақ, дәстүрийликке ийе. Ақыры, гөззаллық эстетикалық баҳалықлардың ишиндеги ең бириншиси, баслысы. Әййемги Египет, Вавилон, Ҳиндистан ҳәм Қытайдан басланған эстетикалық ой пикирлердиң тарийхына нәзер салсақ, оларда ең алды менен гөззаллық мәселеси пикирлеўлердиң обьекти болмағаны жоқ десек лап болмас. Деген менен гөззаллық эстетикалық баҳалықлардың барлығын толығы менен қамтый алмайды. Ақыры эстетикалық баҳалықларға гармониялық, көтериңкилик, трагиклик, комиклик ҳ.т.б. киреди. Сондай-ақ соңғыларын гөззаллықтың ҳәр түрли көринислери деп тастыйықлаўға ҳәм тийкар жоқ.Себеби бундай көз-қарас ҳақыйқатлықтың байлығын ҳәм оған адамның эстетикалық қатнасының көп қырлылығын есапқа алмаў менен бара бар. Бул бир. Екиншиден, эстетиканы гөззаллық теориясы деп қараў оның искусствоның улыўма теориясы екенлигине нуқсан келтиреди. Бул ҳәм усы тақылетлес көз қарасларды тағы да конкретлестирсек ақыбетинде олар искусствоны гөззаллық пенен шегаралаўға алып келеди. Эстетиканың предметин искусство менен шеклейтуғын екинши концепция да белгили артықмашлықлар менен қоса бир тәреплемеликке ийе. Артықмашлығы сонда, бул көз-қарас эстетикалық ойды биринши гезекте эскусствоның ең улыўма нызамларын танып билиўге бағдарлайды. Усы себепли ҳәм дәстүрийликтиң басын эстетикалық ойдың тарийхында орны елеўли. Шеклениўшилиги мыналар менен байланыслы. Материллық ҳәм руўхый искерлигимизде эстетикалық фактор жүдә енискен ҳәзирги дәўиримизде дизайн сияқлы өзинде искусство ҳәм "искусттво емеслерди" көркем ҳәм көркем емес (утилитарлық) искерликти ушластырыў бар. Егер бул еки көз-қарасқа анағырақ нәзер салсақ, оларда бирин-бири биротала бийкарлағандай қарама-қарсылықты көрмеймиз. Қайтама, олардың өз-ара енисиўи, үйлесииўи, бирин-бири толықтырыўы зәрүрликтей. Айтайық гөззаллық, бул сөз жоқ, бурын ескерткенимиздей ақ, тийкарғы эстетикалық баҳалық, эстетика илимииниң тийкарғы категориясы, искусство болатуғын болса, ҳақыйқатлыққа эстетикалық қатнастың ҳәм эстетикалық искерликтиң оғада жәмленген ҳалатына ийе. Солай екен, эстетиканың предметин анықлаўға байланыслы жийи-жийи қолланылып жүрген "эстетикалық қатнас", "ҳақыйқатлықты эстетикалық менгериў" "эстетикалық искерлик", "эстетикалық сана" түсиниклериниң белгили парыққа ийе болыўына қарамастан жақын, туўысқан түсиниклер екенлигин ҳәм булардың ишиндеги ҳақыйқатлықты эстетикалық менгериўдиң басқаларынан кеңлигин есапқа алсақ, эстетиканы адамның ҳақыйқатлықты эстетикалық өзлестириўиниң мәниси ҳәм нызамлықлары туўралы илим деп анықлаў дурыслыққа келсе керек
4. Etika ham etetika pánleriniń óz-ara baylanısı -Этика-философиялық илимлердиң бири болып ол бир неше мың жыллық тарийхқа ийе. Ол- әййемги дәўирлерден баслап-ақ араб Шығысы еллеринде "Илми равиш", "Илми аҳлоқ", "Ахлоқ илми", "Әдепнама" деген атамаларда әдеп-икрамлылық ҳаққындағы тәлийматты билдирген. Ал көп-шилик Батыс еллеринде болса, "Этика" деген атамада болып, оны ең дәслеп илимге киргизген әййемги грек философы Аристотель болып есапланады. Аристотель илимлерди классификациялаўда оларды үш топарға бөледи: теориялық, әмелий ҳәм творчестволық. Биринши топарға ол философия, математика ҳәм физиканы, екинши топарға болса этика ҳәм сиясатты, үшинши топарға искусство ҳәм өнерментшиликке тән болған әмелий илимлерди киргизеди. (Қараңыз: Ахлоқшунослик. Т.,2000 3-бет) Этика термини шығысы бойынша әййемги грек сөзи еthоs сөзи болып, ол дәслеп адамның жасайтуғын орны, мәканын билдиретуғын болған, соңын ала бул термин үрп-әдет, йош, характер деген мәнислерге ийе болған. Әййемги грек ойшылы Аристотель (б.э.ш. 384-322жж) еthоs сөзиниң характер, йош мәнислерине тийкарланып еthicоs (этикалық) терминин қолланып ол оның менен адамлардың айрықша адамгершиликли қәсийетлер класын характерлейди, ал соңын ала бул терминнен ethika (этика) сөзи пайда болып ол арқалы адамгершилик, әдеп икрамлылық ҳаққындағы илимге атама бериледи. Солай етип, этика илими б.э.ш. IV әсирде әдеп-икрамлылық ҳаққындағы тәлиймат сыпатында өз атамасына ийе болды. Этиканың тийкарғы изертлеў обьекти мораль болып есапланады, яғный моральдиң келип шығыўы, мәнис-мазмунын, жәмийеттеги адамгершиликли қатнасықларды уйренеди
5. Oylaw formalarınıń biliw protsessindegi roli - Ойлаўдың нызамлары – бул ойлар арасындағы ишки, зәрүрли ҳәм ең әҳмийетли байланысты сәўлелендиреди. Бундай нызамларға логикада бирдейлик (теңлик), қарсыласпаў, үшиншисин жибермеў, жеткиликли тийкар нызамлары жатады. Бул нызамлар ойлаўдың тийкарғы нызамлары деп айтылады, себеби олар логикалық ойлаўдың төмендеги қәсийетлерин: оның анықлылығын, қарама-қарсылықсызлығын, избе-излигин ҳәм жеткиликли тийкарға ийе болыўын сәўлелендиреди.
Бирдейлик (теңлик) нызамы пикирлеў процессинде ойлаўдың анықлыққа ийе болыў талабын тәмийинлейди. Бул нызамға тийкарланған ҳалда ҳәр қандай ой пикирлеў процессинде өзи менен теңликке ийе болыўы шәрт. Яғный, қолланылып атырылған термин белгиленген бир мәниде, анық бир нәрсени түсиндириўи тийис. Бул нызамның формуласы "а=а" түринде белгиленеди, "а" дегенимиз ҳәр қандай ойды аңлатады. Бирдейлик (теңлик) нызамының орынланыўы дурыс ойлаўдың зәрүрли шәртлериниң бири болып табылады. Бул нызамның талапларының орынланбаўына көпшилик жағдайда ҳәр қыйлы түсиниклерди бир сөз ямаса сөз дизбеги менен белгилеў алып келеди. Сол себепли пикирлеў процессинде қандай түсиник қандай сөз ямаса сөз дизбеги менен белгиленетуғынын билиўимиз шәрт.
Қарсыласпаў нызамы ойдың избе-излигин тәмийинлейди. Бул нызам бирдей ўақытта бир пикирдиң мақулланыўын ҳәм бийкарланыўын қадаған етеди. Бир бири менен үйлеспейтуғын еки пикир бирдей ўақытта шын (дурыс) бола алмайды, олардың биреўиниң жалған (надурыс) болыўы шәрт. Бул нызам бирдей ўақытта "а" ҳәм "а ның бийкарланыўының" жалған (надурыс) екенлигин, яғный бирин бири бийкарлайтуғын еки ой биргеликте шын (дурыс) болыўы мүмкин емес деген мәниге ийе болып, а ٨ а‾ формуласы менен белгиленеди.
Үшиншисин жибермеў нызамы қарсылықсыз пикирлеўди талап етеди. Бирдей ўақытта еки қарсылық қатнасында болатуғын пикирлер жалған (надурыс) болыўы мүмкин емес, олардың биреўи зәрүрли түрде шын (дурыс) болады. Бул нызам А ямаса В, ямаса В ның бийкарланыўы болады деген формула менен белгиленеди: а v а‾ ( а ямаса а ның бийкарланыўы дурыс).
Үшиншисин жибермеў нызамы ойлаўдың төмендеги ең әҳмийетли талабын белгилейди: бир-бирине қарсы еки пикирдиң биреўиниң шын болыўын (дурыслығын) мойынламай, олардың арасынан үшинши пикирди излеўдиң керек емеслигин көрсетеди (бирдей ўақытта берилген ойды ҳәм оның бийкарланыўын қабылламаўға болмайтуғынлығын талап етеди). Бул нызамға тийкарланған ҳалда альтернатив сораўларға жуўап бере алатуғын дәрежеде түсиниклерди анықлаўымыз тийис.
Жеткиликли тийкар нызамы ҳәр қандай пикирдиң дәлилленген болыўын талап етеди, себеби пикирдиң дурыслығын исенимге тийкарланып қабыл етиўге болмайды.
Дәлиллеў жәрдеминде жуўмақтың келип шығыўын тәмийинлейтуғын пикирлерди тийкарлар деп атаймыз, сол себепли бул нызам жеткиликли тийкар нызамы деп аталады ҳәм ол қабыл етилген жуўмақ ушын тийкарлардың жеткиликли болыўын талап етеди. Ҳәр қандай ой егер оның жеткиликли тийкары болса ғана шын (дурыс) деп табылады. Бул мазмун "Егер В болса, оның А тийкары да болады" дегенди аңлатады ҳәм а ® в формуласында бериледи.
Берилген нызамлардан келип шығатуғын талаплардың бузылыўы ойдың байланыссыз, пытыраңқылы, қарсылықлы болыўына, логикалық қәтеликлерге жол қойылыўына алып келеди.

Variant 25

1. Dúnyaǵa kóz-karas tipleri. Filosofiyalıq dúnyaǵa kóz-karastıń tiykarǵı belgileri -Дүньяға көз-қарас - бул адамның өзин қоршап турған дүньяға ҳәм бул дүньядағы адамның орнына байланыслы көз-қарасларының жыйындысы. Дүньяға көз-қарастың тийкарғы мәселеси - бул "Мен" менен "Мен еместиң" арасындағы байланыс, демек субьект пенен субьектке байланыслы сыртқы дүньяның қатнасы.
Қәлеген дүньяға көз қарастың структурасына билимлер, баҳалаў, исенимлер, диний исенимлер киреди. Дүньяға көз-қарас ҳәр түрли формада күнделикли мифологиялық, диний, көркемлик ҳәм илимий пикирлерде өмир сүреди. Дүньяға көз-қарас индивидуаллық сананың ҳәм жәмийетлик сананың да факты бола алады. Мәселен, мифологиялық дүньяға көз-қарас туўралы айтқанда, дүнья туўралы конкрет индивидтиң көз-қараслары емес, әййемги дәўирдиң коллективлик көз-қарасларын нәзерде тутамыз. Усы себепли дүньяға көз-қарас индивидтиң, социаллық топардың, мәмлекеттиң, жәмийеттиң дүньяға көз-қарасы болады.
Дуньяға көз-қарастың мәнисин ҳәм дузилисин анықлаўда илимпазлар арасында көплеген пикирлер айтылады. Көпшилик изертлеўшилер оның мәнисине ҳәр қыйлы мазмун берип турлише талқылайды. Сонлықтанда бул мәселеге баслыныслы пикирлердиң ҳәр қыйлы мазмунына қарап оларды шәртли түрде үш топарға бөлиўге болады: биринши топары дуньяға көз-қарасты адамның философиялық идеяларының жыйындысы ретинде қарайды.
Екинши топар, дуньяға көз-қарасты жәмийетлик сананың мазмуны менен тереңлестирип, дунья ҳаққында көз қараслардың жыйындысынан ибарат деп тастыйықлайды.
Үшинши топар философлар дуньяға көз қарасты айрықша руўҳый қубылыс, жәмийетлик сананың әҳмийетли бир бөлеги деп қарайды.
Дуньяға көз қарастың тийкарғы мәселеси {адам ҳәм дунья}, {мен ҳәм мен емес} деген түсиниклер тийкарынан турады. Дуньяға көз қарастың бир адамға ямаса шахсқа тийисли формасы индивидуал дуньяға көз қарас деп аталынады. Қандай да бир топар, партия, миллет ямаса путкил жәмийетке тән болған дуньяға көз қараслар жыйындысы жәмийетлик дуньяға көз қараслар деп жүритиледи. Жәмийетлик дуньяға көз қарас индивидуал дуньяға көз қараслар жыйындысынан қәлиплеседи. Дуньяга коз карастын дузилисинде еки дарежени болип корсетиуге болады
2. Tábiyat hám jámiyet nızamlarınıń birligi hám ózgesheligi. - Эстетикалык тарбия тарбиянын калеген формасы сыяклы индивидте яки социаллык топарда белгили жамийетлик ийе сапаларды калиплестириу максетиндеги оларга саналы хам максетке мууапык тасирди анлатады.
Тарбия хар кашан адамнын санасына тасир етиу менен байланыслы. Деген менен, тарбияны адамнын санасына тасир етиу менен шеклеу дурыслыкка келмейди. Себеби, тарбиянын калеген формасы санага-сезимлерге, коз-карасларга, исенимлерге тасир етиу гана емес, ен баслысы олардын харекетлерине, журис-турысларына, адамлардын характерлерине де тасир етеди.
Эстетикалык тарбия – конкрет тарийхый, социаллык белгиленген кубылыс.
Эстетикалык тарбиянын тийкаргы мазмуны хакыйкатлыкка эстетикалык катнастын активлесиуи хам рауажланыуы.
Эстетикалык катнас омирге бир тареплеме турыушылык катнасты иркип, жамийет, адамзат, прогресс ушын ис-харекетти, укыпты талап етеди. Сол себепли де эстетикалык тарбия адамнын эстетикалык санасын калиплестире отырып, адеп-икрамлылык, мийнет, экологиялык тарбияга отеди. Эстетикалык рауажланыудын бир факторы табият. Бул асиресе, экологиялык кризистин реал каупи донип турганда жуда ахмийетли. Эстетикалык тарбия менен экологиялык тарбия арасында тыгыз байланыс бар. Оларды гуманистлик багдар, максетлердин бирлиги улыумаластырады. Экологиялык тарбияга отетугынлыгынын маниси сонда, табиятка хадал катнастын калиплесиуи хам онын эстетикалык тареплерин кориу жамийет пенен табият арасында акылга сыйымлы, гармониялык оз-ара катнастын алгы шартин болдырады. Эстетикалык тарбиянын мийнет тарбиясы менен отлесиуинде онын мийнетти жеке адамнын ишки, органикалык талабына айландырыуга себепшилиги есапка алынады.
Эстетикалык тарбиянын кураллары булар сондай формалар, олар саналы хам максетке мууапык турде адамнын хакыйкатлыкка эстетикалык катнасты рауажландырыу ушын колланылады. Олардын шегарасы жуда шартли, бир-бирине отип отырады.

3. Dialektika ulıwma baylanıs hám rawajlanıw haqqındaǵı tálimat - Диалектика раўажланыўдың спираль тәризли болатуғынлығын, раўажланыўдың дереги, себеби ретинде ишки қарсылықларды мойынлайтуғын, санлы ҳәм сапалы өзгерислердиң өз-ара өтиў мүмкиншилигин тән алатуғын, дүньядағы барлық қубылысларды өз-ара байланыста алып қарайтуғын тәлимат. Материалистлик диалектика раўажланыў ҳәм улыўма байланылар теориясының, диалектикалық логиканың, билиў теориясы ҳәм методының бирлиги сыпатында алып қаралады. Материалистлик диалектиканың структурасына диалектиканың принциплери (ғалабалық ҳәрекет ҳәм раўажланыў принципи ҳәм улыўма байланыс принципи) ҳәм диалектиканың ең улыўмалық нызамлары (өз-ара сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў нызамы, қарама-қарсылықлардың бирлиги ҳәм гүреси нызамы, бийкарлаўды бийкарлаў нызамы) ҳәм категориялары (себеп-нәтийже, зәрүрлик-тосынанлық, мүмкиншилик-ҳақыйқатлық, мазмун-форма, тийкар-қубылыс, жекелик-айрықшалық-улыўмалық) киреди Философиялық категориялар ҳақыйқатлықтың барлық қубылысларына тән қәсийетлерди ҳәм қатнасларды сәўлелендириўши адамның ойлаў искерилигиниң ең улыўмалық формаларын, идеаллық образларын береди. Олардың жәрдеминде реаллықты практикалық өзгертиў ҳәм илимий изертлеў процессинде адамлар тәрепинен алынатуғын конкрет материал түсиниледи ҳәм объекттиң оғада әҳмийетли сыпатламасы бөлинип көрсетиледи. Диалектиканың негизги нызамларына сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў ҳәм керисинше нызамы, қарама-қарсылықлардың бирлиги ҳәм гүреси нызамы, бийкарлаўды бийкарлаў нызамы киреди. Өз-ара сан өзгерислеринен сапа өзгерислерине өтиў нызамы. Бул нызам раўажланыўдың гөне сападан жаңа сапаға өтиў формасында болатуғынлығын көрсетеди. Сапа үзликлиликти, сан үзликсизликти, өлшем сапалы ҳәм санлы анықлықтың бирлигин, ал секириў болса санлы өзгерислердиң үзликсизлигиниң үзилиўин аңлатады. Санлы өзгерислер жаңа сапаның қәсийетлериниң избе-из топланыўын ҳәм берилген сапа шегарасындағы қәлеген өзгеристи береди. Сапалы өзгерислер гөне сападан жаңа сапаға өтиўди аңлатады, яғный секириўди береди. Усыған байланыслы секириў раўажланыў формасы, сапалы өзгерис, раўажланыўдағы бурылыс этапы, раўажланыўдың ең улыўмалық нызамы ретинде алып қаралады ҳәм оның еки типин бөлип көрсетиўге болады. Бириншиси - жарылыў формасындағы секириў деп аталып, ол секириўге таярлық фазасы ҳәм секириў фазасы арасындағы шегараның анық болыўы менен, процесстиң интенсив түрде, үлкен тезликте өтиўи менен, системаның қайта шөлкемлесиў процесси оның бөлеклериниң избе-из өзгериў жолы менен иске асырылмай, ал ол системаның барлығын өз ишине қамтыў арқалы алып барылатуғынлығын көрсетеди. Секириўдиң екинши типи избе-из болатуғын секириў деп аталып, ол таярлық ҳәм секириў фазалары арасында анық шегараның жоқлығын, өтиўдиң жасырын характерге ийе болыўын, системаның қайта шөлкемлесиў процессиниң избе-из түринде оның бөлеклерин өзгертиў арқалы иске асырылатуғынын көрсетеди.

4. Etika pániniń predmeti - Этика категориялары-бул белгили бир жәмийеттеги әдеп-икрамлылық қатнасықларының спецификасы ҳаққында бир тутас көз-қарас пайда етиўши мораллық сананың ең улыўмалық ҳәм негизги тусиниклери болып есапланады. Мораллық сананың ҳәм этиканың категорияларының характерли өзгешелиги: булар олардың сәўлелендириўшилик функциясы, конкрет-тарийхый мазмуны, баҳалаўшылығы, нормативлиги, рационаллықтың ҳәм эмоционаллық-психологиялықтың бирлиги, оларда қарама-қарсы полярлы басламалардың сәўлелениўи (жақсылық ҳәм жаманлықтық, бахыт ҳәм бахытсызлық, әдалат ҳәм әдалатсызлық ҳ.т.б.) болып табылады. Жақсылық ҳәм жаманлық мораллық сананың тийкарғы түсиник-леринен есапланады. Усы тусиниклер арқалы адамның ис ҳәрекетлери, оның барлық искерлиги баҳаланады. Бул тусиниклер мораллық сана тәрепинен ертеден-ақ исленип шығылған. Этиканың тарийхы соны көрсетеди, адамлардың жақсылық ҳәм жаманлық ҳаққындағы пикирлери жәмийеттиң раўажланыўының конкрет тарийхый жағдайларынан ҳәм анаў ямаса мынаў этикалық теорияның қандай класслық мәплерди билдиргенлигинен ғәрезли турде өзгерип отырады. Жақсылық-бул адамлар арасындағы қатнасықларда адамгершиликтиң өсиўине, жәмийетлик прогресске жәрдем етиўши айырым адамлардың ямаса социаллық группалардың ҳәрекетлери, олардың ҳәрекетлериниң нормалары, мотивлери, мақсети, әдеп-икрамлылық қәсийетлери болып табылады. Жақсылық бул кеўилдиң, қәлиптиң айдынлығын журектиң тазалығын көрсетиўши инсаний пәзийлет. Жақсылық исеним, меҳр-ақыбет сыяқлы әдеп-икрамлылық сыпатлары менен ажыралмас байланысқа ийе. Жақсы пикирлер, жақсы сезимлер, жақсы ислер адамның кеўлин таўдай көтерип, қәлбине қуўаныш бағышлайды. Жақсылық шын мәнисинде инсаныйлық болып, ол халқымыздың инсанпәрўарлық көз-қарасларын, қуўанышларын сәўлелендиреди. Ата-бабаларымыз өз турмысында барлық ўақытта жақсы нийет пенен, арзыў-үмитлер қанатында жасап келген ҳәм олар өзлериниң жақсы ислери, ислеген жақсылықлары арқалы дуньяға даңқ таратқан. Сақыпқыран Әмир Тимур, Әлишер Наўайы, Мырза Бабур сыяқлы мәмлекетлик искер ҳәм ойшыллар өзлери жасаған дәўирде ҳәмме ўақытта адамларға жақсылық етиў мақсетинде жасаған. Өз дәўиринде Әмир Тимур «Жақсыларға-жақсылық қылдым, жаманларды болса өз жаманлығына тапсырдым. Ким маған дослық қылған болса, дослығы қәдирин умытпадым ҳәм оған мириўбет, ҳүрмет-иззет көрсеттим» - деген еди.
5. Oylawdıń tiykarǵı nızamları. Jetkilikli tiykar nızamı - Жеткиликли тийкар нызамы ҳәр қандай пикирдиң дәлилленген болыўын талап етеди, себеби пикирдиң дурыслығын исенимге тийкарланып қабыл етиўге болмайды.
Дәлиллеў жәрдеминде жуўмақтың келип шығыўын тәмийинлейтуғын пикирлерди тийкарлар деп атаймыз, сол себепли бул нызам жеткиликли тийкар нызамы деп аталады ҳәм ол қабыл етилген жуўмақ ушын тийкарлардың жеткиликли болыўын талап етеди. Ҳәр қандай ой егер оның жеткиликли тийкары болса ғана шын (дурыс) деп табылады. Бул мазмун "Егер В болса, оның А тийкары да болады" дегенди аңлатады ҳәм а ® в формуласында бериледи.
Берилген нызамлардан келип шығатуғын талаплардың бузылыўы ойдың байланыссыз, пытыраңқылы, қарсылықлы болыўына, логикалық қәтеликлерге жол қойылыўына алып келеди.

Variant 26

1. 
   Sana hám sanasızlıq
   

Sanasizliq adamnin’ aqihnan tisqanda jaylasqan ha’m berilgen waqit aralig’inda sana ta’repinen baqlanbaytug’in, basqariwg’a boysinbaytug’in psixikaliq qubilislardin’, jag'daylardin’ ha’m ha’reketlerdin’ jiynag’in beredi. Sanasizhq ha’r bir adamg’a ta’n bolg’an, sana menen birge o’mir su’retug’in ha’m belgili da’rejede om qadag’alaytug’in o’zgeshe psixikahq realliqti an’Iatadi Onin’ tiykarm Z.Freyd (1856- 1939-jj.) salg’an. Adam psixikasin emlewde o’z ta’jiriybesine tiykarlamp, ol sanasizhq psixikahq protsesler ha’m motivatsiyalardin’ kontseptsiyasin islep shig’adi. Olardi sotsialliq qubtlislarg’a da qollanadi. Freyd adamnin’ psixikasin bir birine qarsi bolg’an sanahhq ha’m sanasizhq tarawlarman turadi dep tu’sindiredi.

2. 
   Filosofiyanıń baslı máselesiniń túsindiriliwi
   

Filosofiyamn’ tiykarg’i ma’sclesi birinshiden, «Ne birinshilikte—materialliq pa yaki idealliq pa, materiya ma yaki sana ma?», «Materiya ha’m sananin’ qays ta’repi qaysisin amqlaytug’in mazmung’a iye?», ckinshiden, «Qorshag’an du’nyani biliwge boladi ma?» dcgen bir biri menen baylanisli ush eki aspektti o’z ishine qamtiydi. Bul qoyilg’an sorawlarg’a filosofiya tariyxinda oyshillardin’ bcrgen juwaplanna qaray monizm,dualizm,plyuralizm bag’darlarin bo'lip ko’rsetiwge boladi.Monizm bag’dan du’nyanm’ tiykan retinde birbaslamani materiya yaki sanani moyinlaydi. Dualizm bag’dan du’nyamn’ tiykarma bir birinen g’a’rezsiz jasaytug’in eki (materiya ha’m sanam) baslamam, al plyuralizm bag’dari ckewden artiq bolg’an ko’p baslamam qoyadi. Misal retinde a'yyemgi da’wir oyshillarinin’ ta’limatlarin alip qarawg’a boladi. Olar barliqtin’ tiykari retinde jer, suw, ot, hawa h.b. baslamalardi alip qarag’an. Du’nyamn’ tiykarma sanadan tisqan ha’m g’a’rezsiz jasaytug’in matcriyani qoyatug’in filosoflardi materialistler dep, al sanam birlemshi dep qaraytug’in oyshillardi idealistler dcp ataymiz. O’z gezeginde idealizmnin’ cki—obektivlik ha’m subektivlik tu’rlerin bo’lip ko’rsetiwge boladi.

3. 
   Jaqsılıq hám jamanlıq moraldıń tiykarǵı kategoriyaları sıpatında
   

Sokrat ushin qizig’iwshihqti adamnin’ ishki du’nyasi, omn’ jam ha’m jaqsihqlar (dobrodetel) oyatadi. Ol «jaqsiliq—bul bilim» dep birinshi ret etikaliq ratsionalizm printsi pin da’lilleydi. Sol sebepli jaqsi ha’m a’dilliktin’ ne ekenligin bilgen adam hesh waqitta jaman islerdi islcmeydi, a’dilsizlikke jol qoymaydi. Adamnin' basli ma’selesi shmliqti biliw tiykannda a’dep-ikramh jetiklikke ha’mme waqitta umtiliw bolip tabiladi. 01 en’ aldi menen o’zin biliwden, o’zinin’ a’dep-ikramliliq tiykarm ha’m onin’ iske asiwin biliwdcn baslanadi. O’mir boyt Sokrat o’zinin’ adam filosofiyasindag’i usi a’dep-ikram- liliq printsi pti iske asinwg’a ha’reket etti

4. 
   Dinniń tariyxıy formaları hám filosofiya
   

Dinnin’ du’nyag’a ko’zqarasliq funktsiyasi da u’lkcn a’hmiyetke iye. Haqiyqatliqti o’zgeshe sa’wlelendire otinp, din du’nyanin’jaratihsi haqqinda o’zinin’ ko’rinisin do’retedi ha’m sog’an sa’ykes dinshildin’ minez-qulqin, omn’ du’nyadag’i oricntatsiyasm qa’liplestiredi. Din minez-quhqtin’ belgili normalann belgileydi, dinshildin’ shan'araqtag’i, turmistag’i, ja’miyettegi qatnaslann islep shig’ilg’an sistemalar tiykannda retlestiredi. Bul mazmun dinnin’ retlestiriwshi (regulyatsiyahq) funktsiyasin beredi. Dinnin’ o’mir su’riwinde diniy sho’lkemler aynqsha onng’a iye. Olar anaw yaki minaw dinge iseniwshilerdin’ birigiwi ha’m olardin’ isenimleri, salt-da’stu’rlerinin’ uliwmahg’i tiykannda payda boladi.Du’nyada ha’r qiyli dinlerdin’ ishinde en’jetik ha'm ken’ tarqalg’an u’sh dindi bo’lip ko’rsetiwge boladi.Olarg’a buddizm,xristianliq ha’m islam dinleri kiredi. Filosofiya ha’m dinnin’ o’z ara qatnasm to’mendegishe ko’rsetiwge boladi. Filosofiya ratsionalhq-teoriyahq bilimge tiykarlanadi. Din bolsa aldi menen isenimge arqa su’yeydi. Ka’ramath ku’shke isenim diniy du’nyag’a ko'zqarastin’ tiykarm beredi. Filosofiyaliq oy dogmadan erkin bohwg’a mu’ta’j, ol hesh qanday abiroy menen sheklenbewi tiyis, barliq na’rseni gu’man astina qoyiwi da mu’mkin. Din avtoritetke mu’ta'j ha’m qanday da bir shinliqlardi isenim tu’rinde qabillaydi, da’lillewdi talap etpcydi.

5. 
   Oylawdıń tiykarǵı nızamları. Úshinshisin jibermew nızamı
   

Oylaw protsessinin’ ha’m ha’r qıylı oy-pikirlerdin’ logikalıq formaların anıqlaytug’ın usıldı tabıwımız ushın, biz na’rseler ha’m qubılıslardın’ en’ ulıwma belgilerin, na’rseler ha’m qubılıslar arasındag’ı qatnaslardı, oy-pikirlerdin’ o’zlerinin’ qa’siyetlerin ha’m sıpatlamasın, olar arasındag’ı qatnasıqlardı anıqlawımız tiyis. Oylardın’ logikalıq formalarının’ tiplerine qaray otırıp olardı belgili klasslarg’a bo’liwge boladı. Bunday tiykarg’ı klasslar retinde tu’sinik, pikir ha’m oy-juwmag’ı dep atalatug’ın oy-pikirlerdin’ formaların alıp qarasaq boladı. da’rejede shınlıqqa iye bahalardın’ beriliwine tiykar bolmaqta.
U’shinshisin jibermew nızamı qarsılıqsız pikirlewdi talap etedi. Birdey waqıtta eki qarsılıq qatnasında bolatug’ın pikirler jalg’an (nadurıs) bolıwı mu’mkin emes, olardın’ birewi za’ru’rli tu’rde shın (durıs) boladı. Bul nızam bir-birine qarsı bolg’an eki pikirdin’ birewinin’ jalg’an, al ekinshisinin’ shın bolıwın talap etedi. U’shinshisinin’ bolıwı mu’mkin emes. Bul nızam A yamasa V, yamasa V nın’ biykarlanıwı boladı degen formula menen belgilenedi: a  â ( a yamasa a nın’ biykarlanıwı durıs). Mısalı, eger «Bizin’ zavod paydalı o’nimlerdi shıg’aradı» degen pikir shın bolsa, onda «Bizin’ zavod paydalı o’nimlerdi shıg’armaydı» degen pikir jalg’an boladı.

Variant 27

1. 
   Dúnyaǵa kóz-qaras tipleri. Diniy dúnyaǵa kóz-karas ózgeshelikleri
   

Du’nyag’a ko’zqaras—bul adamnin’ du’nyada tutqan orni, onin’ bu du’nyag’a qatnasi, adamnin’ du’nya liaqqinda uhwmalasqan qaraslarinm (pikirlerinin’), tastiyiqlawlarinm’, keypiyatlarinin’, keshirmelerinin’ sistemasi Olar adamnin’ bahaliq orientatsiyalann, minez-qulqmin’ printsi plerin, o’mirli pozitsiyasin amqlaydi. Du’nyag’a ko’zqarastin’ tiykarg’i tipleri retinde an’izhq, diniy ha’m lilosofiyaliq du’nyag’a ko’zqaraslardi bo’lip ko’rsetiwimizge boladi.1. Du’nyag’a ko’zqarastin’ birinshi tipi—mifologiyaliq du’nyag’a ko'zqaras- ja’miyettin’ rawajlaniwinm’ cn’ da’slcpki basqishlarinda payda bolg’an. «Mifologiya» so’z grek tilinen alinip, an’iz degendi an’latip, haqiyqatliqti seziwlik-ko’rgizbe elesler tu’rinde fantastikaliq sa’wlelendiriwdi bcredi.2. Du’nyag’a ko’zqarastin’ ekinshi—diniy tipi a’yyemgi ja’miyettin’ rawajlaniwinm’ joqarg’i basqishinda qa’liplesken. . Diniy isenim o’zgeshe keshirim sipatinda joqarg’i ka’ramatli kn’shlerge siymiwda ko’rinedi, olarg’a materialliq predmetlerdin’, predmetler nrasindag’i baylanislardin’ qa’siyetleri beriledi. Keyin ala bir qudaydin’ obrazi (|a’liplesedi—du’nyani jaratiwshi iudaizm,xristianliq, islam,buddizm siyaqli inonoteistlik dinler payda boladi.

2. 
   3. Du’nyag’a ko’zqarastin’ sapaliliq jaqtan jan’a tipi retinde du’nyag’a filosofiyaliq ko’zqaras alip qaraladi. . An’iz ha’m dinnen filosofiyaliq du’nyag’a ko’zqarastin’ parqi omn’ du’nyam ratsionalhq tu’sindiriwge bag’darlaniwi menen belgilenedi. Du’nyag’a filosofiyaliq ko’zqaras an’iz ha’m dinnen olardin’ du’nyag’a ko’zqarashq xarakterin, du’nyanin’ kelip shig’iwi, omn’ du’zilisi, adamnin’ du’nyada tutqan omi haqqindag’i ma’seleler jiynag’in aldi. Biraq haqiyqatliqqa seziwlik-obrazliq qatnas penen sipatlanatug’in ha’m ko’rkemlik, siyimwshihq elementlerdi o’z ishine qamtiytug’in an’izg’a, dinge salistirg’anda, filosofiyaliq du’nyag’a ko’zqaras bilimlerdin’ logikaliq ta’rtiplesken sistemasin an’latadi, o’zinin’ printsiplerin, qag’iydalann teoriyaliq jaqtan da'lillewge umtiladi.
   

1. 
   Aral ekologiyalıq krizisiniń tiykarǵı sebepleri hám aqıbetleri
   
2. 
   Экологиялық проблеманы комплексли ҳәм глобаллық характерге ийе проблема, екинши тәрептен, оның келип шығыўын ҳәм мәнисин конкрет социаллық контекстте қараў ҳәм керек. Бул бойынша ең алды менен жәмийет пенен тәбияттың өз-ара тәсири тарийхый характерге ийе деп есаплаймыз. Демек бул өз-ара тәсирдиң формалары. масштаблары ҳәм тенденциялары жәмийетлик раўажланыў барысында өзгереди. Экологиялық проблеманың тиккелей илимий ҳәм технологиялық ҳәм социаллық-экономикалық, сиясий (соның ишинде халық-аралық ҳуқықый аспектлерден басқа социаллық, мәдений, идеологиялық, этикалық, гуманистлик аспектлерин есапқа алыў оның комплексли проблема сыпатында мазмунын қурайды. Бул бир. Екиншиден экологиялық қыйыншылықлардан шығыўға байланыслы көз- қараслар ҳәм жоқ емес. Соңғы дәўир яғный ХХ әсирге келип тәбиятқа болған тар мәпдарлық шеңбериндеги қатнаслар ақыбетинде пайда болған экологиялық жағдайлар нәтийжесинде келип шыққан глобал экологиялық проблемалар көпшилик жағдайда адамлардың социаллық-моральлық көз-қарасларына, әдеп-икрамлылық негизлерине, инсаныйлық қатнас ҳәм улыўма адамзатлық баҳалылықларына байланыслы екенлиги мәлим болды. Экологиялық проблема тийкарынан социаллық пролема болып, тиккелей техникалық қураллар менен пайда болған болса да, өзиниң толық шешимин фундаменталь социаллық трансформация нәтийжесинеде экономикалық, өндирислик, социаллық, мәдений ҳәм аксиологиялық раўажланыў (илгерилеў) арқалы табады. Бүгинги күнде экологиялық проблема пүткил планеталық, глобаллық характерге ийе болып отыр. (Мәселен: Байкал, Арал, Каспий теңизи машқалалары ҳ.т.б.). Бизин мәмлнкетимиздин хәзирги кунде глобал эканомикалык машкалаларынан бири бул Арал машкаласы болып тур.Бул Арал машкаласы дегенде , Аралдан котерилип атырган дузлар баскада зиянлы затлар котерилип атыр. Аралдан котерилген зиянлы затлар адамлар омирине оз тәсирин тийгизип атыр. Бул Арал машкаласы тек бизин елимизди тәшўишке салып атырған жок. Бул машкала дүнья жыйналысында да көрилип атыр. Арал машқаласының экологиялық апатшылық екенлиги ҳеш кимге сыр емес. Ҳәзирги ўақытта жер жүзи жәмийетшилиги тәрепинен бул экологиялық кризистен шығыўдың жоллары қарастырылмақта. Әлбетте бул глобаль характердеги мәселени шешиў жолларының бири бул адамның тәбиятқа саналы қатнасын, ақылға муўапық ис ҳәрекетин басқарыў, яғный экологиялық сананы қәлиплестириўден ибарат.
   

3. Moral, onıń strukturası hám funktsiyaları
Etika (grek so’zi—da’stu’r, xarakter)—moral, a’dep-ikramliliq haqqindag’. ta’limat. a’dcp-ikramliliqtin’ ta’biyatin, tiykann, mazmunin izertleydi, adamzal o’mirinin’ tiykarg’i bahahqlann u’yrenedi. Etika adamnm’ minez-qulqimn’ normalari haqqindag’i ta’limat retinde a’mcliy bag’dar sipatinda antikahq filosofiyada qa’Iiplesedi.Bar na’rseni izertleytug’in ontologiyag’a sahstirg’ands etika ne islew kerckligi haqqinda pikir ju’rgizedi, yag’niy normativlik pa’nd an’latadi. Etikanin’ tiykarg’i problemasi retinde a’dep-ikramlihq normalaririm kelip shig’iwi haqqindag’i ma’sele alip qaraladi.Olardi ja’miyet do’rete me yaki olar adamnan g’a’rezsiz obektiv tu’rde o’mir su’re me degen ma’sele qiziqtiradi.
Etikanin’ ishinde etologiya—konkret ja’miyetlerdin’ a’dep-ikramliliq normalari haqqindag’i ilimdi ha’m aksiologiyam (grek so’zi—bahaliq)—adamzat o’mirinin’ bahaliqlan haqqindag’i ta’limatti bo’lip ko’rsetiwge boladi

3. 
   Estetika iliminiń basqa ilimler sistemasında tutqan ornı
   

Estetika (grek so’zi—seziwlik, seziwshi)— go’zzalliq nizamlari haqqindag’i ilim. Etika siyaqli estetika da filosofiyamn’ a’yyemgi tarawi bolip tabiladi. О ta’biyattag’i, ko’rkem o’nerdegi, adamzat ja’miyetindegi go’zzalliqtin’ tiykarin, formalarin, tiplerin u’yrenedi. Estetikanin’ tiykarg’i ma’selesi retinde gozzalliqtin’ kelip shig’iw o’lshemleri alip qaraladi.

4. 
   Oy juwmaǵı hám onıń túrleri
   

Oy-juwmag’ı dep belgili pikirlerden, yag’nıy tiykarlardan logika nızamlarına boysıng’an halda jan’a pikir, yag’nıy juwmaqtın’ alınıwın sa’wlelendiriwshi oydın’ formasına aytıladı. Bul pikirlerdin’ ayrımları bizge belgili bolsa, al ayrımları bizge belgisiz jan’a pikirdi beredi. Sol sebepli oy-juwmag’ı dep pikirlerdin’ bir pu’tin jıynag’ına, pikirlerdin’ ta’rtiplestirilgen ko’pligine aytıladı. Oy-juwmag’ı tiykarlardan, juwmaqtan ha’m tiykar menen juwmaqtın’ arasındag’ı logikalıq baylanıstan turadı. Ha’r qanday oy-juwmag’ında belgili pikirler arqalı beriletug’ın informatsiya posılkalar (tiykarlar) dep, al logikalıq jol menen tiykardan alınatug’ın jan’a pikir - juwmaq dep ataladı. Belgili tiykarlardan jan’a juwmaqtın’ alınıwına o’tiw protsessin, yag’nıy tiykar ha’m juwmaq arasındag’ı baylanıstı logikalıq izbe-izlik dep ataymız. «Barlıq adamlar (S) o’ledi (Q)». (S-Q)
«Aziza (S)- Adam (P)». (S-P).
Usıg’an tiykarlang’an halda, sol sebepli SQ boladı. («Aziza o’ledi»).
Oy juwmag’ın ha’r qıylı tiykarda klassifikatsiyalawg’a boladı.
1) Metodologiyalıq belgisi boyınsha, yag’nıy logikalıq izbe izlikti basshılıqqa alıwdın’ bag’darı boyınsha oy juwmag’ı to’mendegi tu’rlerge bo’linedi:
a) deduktivlik oy juwmag’ı - ulıwmalıq bilimnen dara bilimge o’tiw na’tiyjesinde alıng’an oy juwmag’ı bolıp tabıladı.
b) induktivlik oy juwmag’ı - jekelik bilimnen ulıwmalıq bilimge o’tiw na’tiyjesinde alıng’an oy juwmag’ı bolıp tabıladı.
v) analogiyalıq oy juwmag’ı- dara bilimnen dara bilimge o’tiw na’tiyjesinde alıng’an oy juwmag’ı bolıp tabıladı.
Variant 28

1. 
   Filosofiyada shınlıq probleması
   

Shinliq—biliw subekti ta'repinen obekttin’ adekvat sa’wleleniwi. Shinliq gnoseologiyaliq kategoriya esaplanadi. Shinliqti duns tu’siniwimiz ushm shinliqtin’ bilimnen g’a’rezsiz tu’rde o’z betinshe o’mir su’rmeytug’inhg’in esapqa ahwimiz kerek. Bul jerde bilim­nin’ sipatlamasi, onin’ shin yamasa shin bolmawi, obektke sa’ykesligi yamasa sa’ykes emesligi na’zerge alinadi. Misali, «Jer—quyash sistemasimn’ planetasi» degen pikir o’zinin’ mazmum boymsha obektivlik shmhqqa iye, sebebi ol subektten g’a’rezsiz jasawshi qubilisti an’latadi.

2. 
   Dialektikanıń tiykarǵı kategoriyaları. Sebep hám nátiyje.
   

.Qanday da bir waqit arahg'mda sebep ha’m na’tiyje o'z ara birge jasaydi, keyin ala sebep so’nedi, al na’tiyje bolsa son’inda jan’a sebepke aylanadi. Bul protses ma’n’gi dawam etedi. Sebep ha’m na’tiyjenin’ o’z ara ta’siri keri qatnas printsipi menen belgilenedi,ol barliq o’zin o’zi sho’lkemlestiriwshi sistemalarda ha’reket etedi
. Sebep—o’z ara ta’sir etiwshi dcnelerde, elementlerde, ta’rcplerdc belgili o’zgerislerdi payda etiwshi bir denenin’ ta’repleri, elementleri yamasa eki yaki onnan da ko’p denelerdin’ o’z. ara ta’siri.
Na’tiyje o’z ara ta’sir etiwshi dcnelerde yamasa elementlerde, ta’replcrde olardin’ o’z ara ta’siri na’tiyjcsinde payda bolatug’in o’zgerisler.

• 
  Qubilislardin’ sebepli na’tiyjeli belgileniwi uliwmahq xarakterge iye.
  
• 
  Sebep ha’m na’tiyje kategoriyalan jekke qubilislardin’ kelip shig’iwin aship ko’rsetedi.
  
• 
  Sebep-na’tiyjeli baylanistin’ tiykarg’i belgilerinin’ biri sebep ha’m na’tiyjenin’ waqitta izbe izligi bolip tabiladi.
  
• 
  Sebep na’tiyjeli baylanis ta’biyattag’i ha’m ja’miyettegi rawajlaniw momentin an’latadi.
  
• 
  Sebep ha’m na’tiyje genctikaliq baylanisqa iye—sebep na’tiyjeni keltiredi.
  
• 
  Sebep ha’m na’tiyje arasindag’i baylanis za’ru’rli baylanisti beredi.
  

3. 
   Hújdan kategoriyasınıń mánisi
   

4. 
   Bolmıs kategoriyası hám onıń filosofiyalıq túsindiriliwi
   

Bolmis tu’sinigi filosofiyanin’ negizgi ha’m baslang’ish kategoriyasi bolip tabiladi, sebebi ol qa’legen na’rsenin’ ha’m qubihstin’ en’ tiykarliq sipatlamasm—olardin’ jasaw, o’mir su’riw uqiplihg’in belgileydi. Bolmis ko’lemi jag’inan ken’, al mazmuni jag’inan tar tu’sinik bolip, barhqti o’z ishine qamtiydi ha’m tek bir qa’siyetti—bar boliw, o’mir su’riwdi an’latadi. Bolmis tu’sinigi filosofiyada eki ma’nide qollaniladi. Tar ma’nide «bolmis» tu’sinigi materiya tu’sinigi menen barabar ahp qaraladi. Al ken’ ma’nide jasaw, haqiyqatliq haqqmdag’i sheksiz uhwma tu’sinikti an’latadi. Bolmistin’ en’ a’hmiyetli formasi sipatinda «ja’miyetlik bolmisti» alip qarawimizg’a boladi. Ja’miyetlik bolmis ja’miyetlik sana tu’sinigi menen baylanista u’yreniledi. Ja’miyetlik sana dep ja’miyetlik bolmisti sa’wlelendiretug’in seziwlerdin’, ko’zqaraslardin’, ideyalardin’ ha’m teoriyalardin’ quramali sistemasina aytamiz. Ja’miyetlik bolmis ha’m ja’miyetlik sana arasindag’i baylams to’mendegishe mazmung’a iye:

• 
  Ja’miyetlik bolmis o’zinin’ rawajlamw bansinda aqinnda ja’miyetlik sanam aniqlaydi.
  
• 
  Ja’miyetlik bolmis ja’miyetlik sanam sa’wlelendiredi.
  
• 
  Ja’miyetlik sana ja’miyetlik bolmisqa aktiv keri ta’sir etiw mu’mkin- shiligine iye.
  

5. 
   Oylawdıń tiykarǵı nızamları. Qarsılaspaw nızamı
   

Oylawdın’ tiykarg’ı nızamları:

1. 
   ten’lik nızamı;
   
2. 
   qarsılaspaw nızamı;
   
3. 
   u’shinshisin jibermew nızamı;
   
4. 
   jetkilikli tiykar nızamı.
   

Qarsılaspaw nızamı oydın’ izbe-izligin ta’miyinleydi. Bul nızam birdey waqıtta bir pikirdin’ maqullanıwın ha’m biykarlanıwın qadag’an etedi. Bir biri menen u’ylespeytug’ın eki pikir birdey waqıtta shın (durıs) bola almaydı, olardın’ birewinin’ jalg’an (nadurıs) bolıwı sha’rt. Bul nızam birdey waqıtta "a" ha’m "a nın’ biykarlanıwının’" jalg’an (nadurıs) ekenligin, yag’nıy birin biri biykarlaytug’ın eki oy birgelikte shın (durıs) bolıwı mu’mkin emes degen ma’nige iye bolıp, a  `a formulası menen belgilenedi. Mısal retinde birinshi jag’daydı alıp qarayıq. Egerde qanday da bir adam bir waqıtta «Jawınnın awıl xojalıg’ı ushın paydası og’ada ullı», al basqa waqıtta qarama-qarsılıqlı pikirdi, yag’nıy «Jawın awıl xojalıg’ı ushın qolaysız» dese, onda eki pikirdi de shın pikirler dep alıp qarawg’a boladı. Sebebi birinshi jag’dayda ba’ha’r, yag’nıy o’simliklerdin’ o’siwi dıqqatqa alınsa, ekinshi jag’dayda gu’z, yag’nıy o’nimlerdi jıynap alıw payıtı esapqa alınadı.