Dúnyaǵa kóz qaras, onıń dúzilisi hám tiykarǵı tipleri

Variant 31

1. 
   Shınlıq hám onıń ólshemi
   

Shinliq—biliw subekti ta'repinen obekttin’ adekvat sa’wleleniwi. Shinliq problemasi onin’ o’lshemlerin aniqlaw ma’selesi menen baylanisii. O’lshem degenimiz bilimnin’ shinlig’in amqlawg’a, onin’jalg’anhqtan parqin ko’rsetiwge ja’rdem beriwshi usildi an’latadi. Empirik- filosoflar usinday o’lshem retinde berilgen sezimlerdi ha’m qabil etiwlerdi, bilimnin’ seziwlik ta’jiriybege sa’ykes keliwin alip qaradi. Bul o’lshemdi ha’zirgi zaman batis ellerinin’ filosofiyasinda neopozitivistler (verifikatsiya printsipi) alg’a su’rdi. Ratsionalistlik bag’dardag’i filosoflar (Dekart, Spinoza, Leybnits) shmliqtin’ o’lshemi retinde aqildin’ amq ha’m esaphhqqa iye boliwin, bilimdi uhwmahq ayqin jag’daylardan keltirip shig’ariwdi ahp qaradi. Shmliqtin’ kogerentlik teoriyasinda bul kriteriy ishki jaqtan kelisilgen, qarama-qarsihqsiz bilim retinde tu’sindirildi. Bul keltirilgen o’lshemlerdin’ biliwde tutqan belgili rolin biykarlawg’a bolmaydi. Logika nizamlari menen sa’ykeslikte (logikahq o’lshem) ayinm uliwma shinliq jag’daylardan bilimdi keltirip shig’anwda biz basqa o’lshemlerdi qollana almaytug’in jag’daylardi (misali, bunmraqta bolip o’tken qubihslardi tu’sin- dirgcnde) paydalanamiz. Bul o’lshem ko’plegen ilimlerde jetkilikli da’rejede sapaliliqqa (bekkemlilikke) iye. Shinliqtm’ uliwmaliq formalliq o’lshemin, biliwdin’ aqildin’ formal ha’m uliwma mzamlarina sa’ykesligin Kant birden bir mu'mkin bolg’an o’lshem retinde ta’n aldi.

2. 
   Dialektikanıń tiykarǵı kategoriyaları.Jekelik hám ulıwmalıq
   

Жеккелик жеке предметти қубылыс, процессти сүўретлейди. Олар өзлериниң кеңисликли, ўақытлық ҳәм басқада қәсийетлери менен өзине уқсас басқа предмет, қубылыслардан ажыралып турады.
Улыўмалық – жеке предметлердиң, объектив өмир сүрип турған уқсаслығы, олардың мәлим қатнасларда бир типлилиги, қубылыслардың бир топарына ямаса байланыслардың бирден-бир системасына тийислилиги. Жекелик ҳәм улыўмалықтың байланысы қамтыўшылық характерге ийе: оған ҳәмме қубылыслар, предметлер, процесслер ерискен. Олар адамзат ойлаўы ушын да фундаменталыққа ийе. Дүньяны танып билиў «жекелик ҳәм улыўмылық»тың өз-ара қатнасынан басланады. Реал предметлер жеке. Оның үстине бирдей предмет болмайды. Демек ҳәр бир предмет (үй, ағаш, адам) басқаларға уқсас болыўына қарамастан анаў ямаса мынаў формада индивидуаллыққа ийе, қайталанбайды. Улыўмалық (улыўма үй, улыўма ағаш, улыўма адам) жекеликтен сондай айырмашылыққа ийе, ол конкрет кеңислик–ўақытлық предметлер менен емес, уқсаслық белгилер менен байланыслы

3. 
   Estetika pániniń predmeti
   

Эстетика ең әййемги пәнлердиң бири болип табилади. Ониң тарийхи еки ярим-үш миң жиллиқларди өз ишине алади. Бирақ ол ҳәзирги атин ХVIII әсирде алған. Уси дәўирге шекем бул пәнниң тийкарғи машқаласи болған гөззаллиқ ҳәм көркем-өнер ҳаққиндағи көз-қараслар, ҳәр қийли көркем-өнер түрлерине арналған трактатларда, философия ҳәм илаҳийлиқ ҳаққиндағи шиғармаларда өз сәўлелениўин тапқан еди.
Эстетика греше тилден алинған болип (естезис яки aиsthetиkos тубир сөзинен алинған болип) сезиўлик билиў, сезиў арқали қабил етиў, сезим деген мәнислерди аңлатади.
Эстетика деген терминди биринши болип немец философи А.Баумгартен қолланған, ол 1750-1780-жиллар аралиғинда өзиниң эстетика деген 3 томли китабин жаратади. Бунда ол басқа бир немец философи Лейбниц (1646-1716) тәлиматинан келип шиққан ҳалда жантасқан еди. Лейбниц инсанниң руўхий дүнясин үшке бөлген ақил-ой, күш-жигер, сезимлерден туради ҳәм олардиң ҳәр бирин бөлек философиялиқ аспекттен үйрениў керек екенлигин айтқан. Баумгартен эстетикани сезиўлик билиў теорияси сипатинда алип қаради. Бирақ көп өтпей гейде “гөззаллиқ философияси” гейде “көркем-өнер” философияси сипатинда талиқлана баслади. Ҳәзирги күнде техника эстетикаси ҳәм ониң әмелияттағи тараўи дизайн.
Эстетика – дүняни эстетикалиқ өзлестириўдиң мазмуни ашади. Сониң менен бирге инсанниң эстетикалиқ өзлестириўи формалари олардиң раўажланиўиниң улиўмалиқ низамлиқларин үйренеди. Олар екиге бөлектен туради. 1. Дизайн 2. Ыскусство.
Эстетика өмирдеги гөззаллиқти үйрениў керек, кейиншелли ол искусствоға айланади.
Эстетика – дүняни эстетикалиқ өзлестириўдиң ең улиўмалиқ низамлиқларин үйрениўши илим\

4. 
   Moral hám dástúrlerdiń óz-ara baylanıs máselesi
   

Etika (grek so’zi—da’stu’r, xarakter)—moral, a’dep-ikramliliq haqqindag’. ta’limat. a’dcp-ikramliliqtin’ ta’biyatin, tiykann, mazmunin izertleydi, adamzat o’mirinin’ tiykarg’i bahaliqlann u’yrenedi. Etika adamnm’ minez-qulqimn’ normalari haqqindag’i ta’limat retinde a’mcliy bag’dar sipatinda antikahq filosofiyada qa’Iiplesedi.Bar na’rseni izertleytug’in ontologiyag’a sahstirg’ands etika ne islew kerckligi haqqinda pikir ju’rgizedi, yag’niy normativlik pa’nd an’latadi. Etikamn’ tiykarg’i problemasi retinde a’dep-ikramlihq normalarinm kelip shig’iwi haqqindag’i ma’sele alip qaraladi.Olardi ja’miyet do’rete me yaki olar adamnan g’a’rezsiz obektiv tu’rde o’mir su’re me degen ma’sele qiziqtiradi.
Etikanin’ ishinde etologiya—konkret ja’miyetlerdin’ a’dep-ikramliliq normalari haqqindag’i ilimdi ha’m aksiologiyani (grek so’zi—bahaliq)—adamzat o’mirinin’ bahaliqlari haqqindag’i ta’limatti bo’lip ko’rsetiwge boladi

5. 
   Pikir hám onıń túrleri
   

A’piwayı pikir dep du’zilisi jag’ınan basqa pikirlerdi o’z ishine qamtımaytug’ın ha’m tek g’ana eki tu’siniktin’ baylanısın sa’wlelendiretug’ın, "S - P" strukturasına iye pikirge aytamız. A’piwayı pikirlerdin’ du’zilisi subekt, predikat ha’m olar arasındag’ı baylanıstan ibarat. Al quramalı pikirler dep bir neshe a’piwayı pikirlerden du’zilgen pikirlerge aytamız A’piwayı pikirler o’z gezeginde predikattın’ xarakterine qaray atributivlik, relyatsion (qatnasıq) ha’m ekzistentsional (jasaw) pikirler bolıp u’shke bo’linedi. Atributivlik pikir S ha’m P arasındag’ı baylanıs xarakterine, yag’nıy sapasına qaray maqul ha’m biykarlawshı pikirler bolıp ekige bo’linedi. Atributivlik pikir o’z gezeginde "sanı" ha’m "sapası" boyınsha tu’rlerge bo’linedi. Maqullawshı pikir dep predmetke qandayda bir belginin’ tiyisli ekenligin sa’wlelendiriwshi pikirge aytamız. Al, biykarlawshı pikir dep predmetke qanday da bir belginin’ tiyisli emes ekenligin sa’wlelendiriwshi pikirge aytamız. Mısalı, "O’zbekstan Respublikası g’a’rezsiz ma’mleket" - maqullawshı pikir, al "Platon - materialist emes" - biykarlawshı pikir. Maqullawshı pikir - "Subekt predikat boladı" yamasa "S - P" ("S P boladı"), al biykarlawshı pikir "Subekt predikat bolmaydı" yamasa "S P bolmaydı" degen simvolikalıq formulalar menen belgilenedi