|
Референт шахс
–
бошқа киши интилишлари учун аҳамиятли ва жуда
керакли шахс. Референт киши ким учун референт бўлса, унга нисбатан
шунчали катта таъсирга эга бўлади.
Агар тарбичи ўқувчилар учун шундай бўлса, бўлғуси шахсларни
шакллантиришдаги фаол таъсири сабабли унинг болалар келажаги олдида
масълияти янада ошади.
1.4. Тарбиячининг «Мен - концепцияси»ни шакллантириш
Ўзимизда ва хорижда ўз касбий фаолиятини ташкил этиш йўллари
бўйича кўплаб ёндошувлар кўзга ташланади. Ундаги сўнгги вариантлардан
бири Р.Бернс томонидан ишлаб чиқилган «Мен - концепция»си деб ном
олган шахсни ҳар томонлама ривожлантириш ғояси бўлиб, у РТАнинг Ёшлар
Институтида яратилган. У 1986 йилдан ишлаб чиқила бошланган эди.
Мустақил касбий таёргарлик ва ўз карьерасини белгилаш турли
42
имкониятлардан кераклиларини танлаш жараёнидир. «Мен - концепция»си
тизими асосида инсон улғайиб бориши билан ўзгариб борадиган
имкониятларга йўналтириш ётади.
Педагогикага йуналтирилган «Мен - концепция»сини ижобий ташкил
этиш жараёни унда қуйидагиларни шакллантиришни тақозо этади:
· индивидуал кўникмалар (муваффақият тушунчаси кенгайишини);
. ўзини ва бошқаларни ҳурмат қилиш ;
. ўзини англаш, ўзига ишонч, ўз фикрларини қатъий ифодалай олиш, тўғри
фикр алмашиниш, кузатиш ва ўзига зарур бўлган натижаларни аниқ белгилаб
бориш;
· гуруҳ кўникмалари (гуруҳ қандай ишлаётганлигини тушуниш);
. бошқалар билан бирга ишлай олиш қобиляти;
. ўзгаларга нисбатан сабрли бўлиш хусусияти;
. бошқаларга ёрдам бериш;
. бошқаларнинг кучли ижобий ва лидерлик жиҳатларини кўра билиш;
. керакли маълумотларни йиға билиш ва ўша бўйича фикр алмашиш;
. бошқариш қобилятлари (ҳар кунги вазифаларни мустақил ҳал эта олиш);
. бош масалани ажрата олиш;
. ўз вақтини назорат қила олиш;
.муаммонинг тўғри ечимини топа олиш;
. музокараларга тайёр бўлиш;
· имкониятларини тўлиқ намойиш эта олиш (ўз имкониятларини намойиш
этишда ўзини тута олиш, аниқлик, холисоналик, танқидий ва аналитик
таҳлилга асосланиш);
· атрофдагилар билан тил топиша олиш (ширинсуханлик, симпатия, ўзаро
ёрдам, дўстлик, ташаббускорлик ва ҳамкорлик жиҳатлари). [8, 264]
Тарбиячининг ўз ижтимоий вазифаларини бажаришга тайёргарлиги
унда педагогик масъулиятдан келиб чикадиган «Мен - концепцияси»нинг қай
даражада ривожланганлиги билан боғлиқ бўлади. Р.Бернс бунда «Мен -
концепцияси», «Тарбияланувчи концепцияси» ва «Фаолият концепцияси»ни
43
алоҳида
ажратиб
кўрсатади.
Ўқитувчининг
маҳорати
эса
шу
концепциялардан қайси бири кўпроқ ривожланганлиги билан белгиланади.
Маҳоратли педагоглар фаолиятида «Тарбияланувчи концепцияси» устивор
бўлиб, у бошқа концепциялар билан самарали боғлиқликда амал қилади.
«Мен концепцияси» педагогда нарса-ҳодисаларни холисона қабул
қилиш ва унга нисбатан тўғри рефлексияга эга бўлишни тақозо этади.
Ижобий касбий тарбия муҳитида ҳар қандай киши ҳам қониқиш ҳосил
қилади ва унинг иши самарали бўлади.
«Фаолият концепцияси» педагогик дунёқарашнинг ижобий элементи
сифатида ўқитувчида касбий фаолиятнинг моҳияти, характери, таркибий
тузилиши
ва
ижтимоий
аҳамияти
хусусидаги
тасаввурларнинг
шаклланганлигида намоён бўлади.
Тўғри шаклланган бу концепция ўқитувчи ижодий имкониятини тўғри
йўналтиради, ҳамкасблар ҳамда ўқувчилар билан биргаликда ишлашда
асқотадиган керакли усуллар, ва воситалар заҳирасини яратади. Шу сабабли
у ҳамкор фаолият йўналишини кўпроқ белгилаб беради. Агар фақат шу
мақсад қўйилса ўқитувчи турли вариантли усулларга эга бўлиши мумкин,
лекин уларнинг натижаси камроқ бўлади. Чунки бунда ўқувчи фаолиятдаги
ҳамкор эмас, максимал эътибор кучини талаб қиладиган пассив объектга
айланган бўлади. Натижада ўқитувчининг иши «субъект - субъект»ли эмас,
балки «субъект - объект»ли мазмунга эга бўлади. Бундай вазиятда ўқитувчи
маъмурий – буйруқбозлик мавқеида бўлиб, ҳеч қандай ҳамкорликка йўл
қўймайди ва уни қабул қилмайди.
«Тарбияланувчи концепцияси» педагогик дунёқарашнинг мураккаб
элементларидан биридир. Агар ўз–ўзини англаш ва билиш кишини
қуққисдан ҳаяжонлантирса, маълум бир мукаммал асосли билим ва
усулларга эга ёш ўқитувчи ўз устида анча тизимли тарзда иш олиб боради.
Олий ўқув юртларида ўтиладиган кўпгина фанлар асосан шу тизимни
шакллантиришга йўналтирилгандир. Шундай бўлсада ёш ўқитувчиларда бу
концепция талабларининг шаклланиши қийинчилик билан кечади. Чунки ҳар
44
бир бўлғуси педагог болалар боғчасида, мактабда, лицей – коллежларда
ўқитувчиларнинг юқорида тилга олинган маъмурий – буйруқбозлик
муносабатларига дучор бўлгандир. Унинг натижасида юзага келган салбий
жиҳатлар кейин уларнинг ўзида ҳам намоён бўла бошлайди.
Ушбу концепция бўйича ишлаганда маълум бир ёшдаги ўқувчилар
гуруҳи билан ишлашнинг ўзи муҳим аҳамиятга эгадир. Бир вақтнинг ўзида
турли ёшдаги ўқувчилар билан ишлаш ўқитувчининг ўз вазифасини бажара
олмаслиги ёки уни суст эплашига сабаб бўладиган ҳолатлар ҳам учраб
туради. [8, 287]
Бўлғуси педагоглар “Мен кандай одамман?” деган саволга келажакда
ҳаётда ўз ўринларини топа билишлари билан бир қаторда касбий жиҳатдан
«Мен қандай педагогман?» деган саволни ижобий ҳал этишлари ҳам лозим
бўлади. Ўзидаги кўникмаларни самарали шакллантириш эса педагогик
рефлекциянинг юқори ривожланиш даражаси билан боғлиқ бўлади. Айнан
шу рефлекция педагогик фаолиятнинг барча йўналишларида тўғри йўл топа
олишга имкон яратади. Бу эса барча концепциялар талабларини ягона бир
самарали тизим сифатида бирлаштиришга олиб келади.
Юқоридаги концепцияларни амалга оширишнинг яна бир қийинчилик
жиҳатлари бу атрофдаги инсонлар ижтимоий дунёқарашлари ва миллий
менталитетларининг турлича эканлиги билан боғлиқдир. Кўпгина
муаллифлар фикрлари касбий тарбиянинг бошқа соҳалардаги тарбия
жиҳатлари билан боғлиқлигида ягонадир.
Ҳақиқий мустақил касбий тарбиянинг моҳияти маълум бир тарихий-
маданий ва ижтимоий-иқтисодий муҳитда ўз фаолияти мазмунини тўғри
англаш ҳамда уни самарали амалга оширишдан иборатдир.
Шахснинг ўз–ўзини ижтимоий белгилаши бу «мен образидаги» ўзлигини
англаш, уни ривожлантириш ва ҳаётда ўз ўрнини топишдан иборат бўлади. У
эса инсоннинг ўз ҳаётининг ҳақиқий эгаси бўлиши ва у билан боғлиқ барча
вазиятларда мустақил қарор қабул қила олиши билан белгиланади. Бунда
уша инсон нафақат маълум бир ҳаётий – касбий кўникмаларга эга бўлади,
балки тарбия соҳасида ўқувчилар учун юксак инсоний образ тимсолига
айланади.
45
Do'stlaringiz bilan baham: | 
