Диссертация илмий маслаҳатчи: тарих фанлари доктори, профессор Р.Ҳ. Муртазаева Андижон 2017

¹ Kandiyoti D. Agrarian Reform, Gender and Land Rights in Uzbekistan. Programme on Social Policy and Development, Paper №11, -Geneva: UNRISD, 2002.-P.2.
мазкур асарда муаллиф 1917 йилдаги октябрь тунтаришига «инкилоб» сифатида нохолис баҳо берган.
XXI аср бошларида Марказий Осиёдаги сугориш масаласи ва ирригация тармогидаги мавжуд муаммоларни бартараф этиш, тадқиқ этиш халқаро аҳамият даражасига кутарилди. 2003 йил февраль ойида Жаҳон банки Европа ва Марказий Осиё департаментининг «Экология ва ижтимоий тараққиёт» бўлими томонидан «Марказий Осиёда ирригация (Ижтимоий-иқтисодий ва экологик аспектлар)» мавзусида хорижий тадқиқотчилар Ж.Бакнелл, И.Клычникова, Ж.Лампетти, М.Ланделл, М.Скатаста, М.Турман ҳаммуаллифлигида ҳисобот нашр этилди¹. У олти бобдан иборат булиб, мазкур тадқиқотнинг асосий мақсади Марказий Осиё минтақаси ирригациясининг бугунги кундаги ҳолатига холисона баҳо бериш, сугориладиган ерларда сизот (грунт) сувлари сатҳининг кўтарилиш муаммоларини бартараф этиш, глобал муаммо - Орол денгизини қутқаришга дойр чора-тадбирларни амалга ошириш масалалари атрофлича тахлил қилинган.
Ирригация соҳаси буйича ўзбек-француз тадқиқотчи-олимлари ҳамкорлигида чоп этилган илмий мақолада Марказий Осиёдаги умумий сигими 163 кубометрга тенг булган 290 дан ортиқ сув омборларининг замонавий даврдаги ҳолати, уларнинг хавфи, шунингдек, ушбу минтакадаги уч йирик даре ҳисобланмиш - Сирдарё, Амударё ва Зарафшоннинг қишлоқ хўжалиги ҳамда ирригацияни ривожлантиришдаги роли, бу ердаги ирригация майдонларининг усиш курсаткичлари, сугориш тизимида насос ва каналлардан фойдаланишнинг ортиб борганлиги, шу жумладан, Ўзбекистондаги йирик сув омборлари - Андижон, Туямуйин, Жанубий Сурхонларнинг барпо этилиши, уларнинг фойдали сигими, сув ресурслари ҳамда чукинди муаммолари статистик маълумотлар ва тарихий манбалар асосида тахлил қилинди¹. Бироқ, мазкур тадкиқотларда республикадаги суғориш соҳасининг совет давридаги ҳолати, унинг пахта яккаҳокимлиги сиёсати негизида ривожлантирилганлиги ва унинг салбий оқибатлари ёритилмаган.
Мавзуга дойр бўлган илмий тадкиқотларнингтарихшунослик жиҳатдан чукур тахдил қилиниши куйидаги муҳим натижаларни берди:
- совет ҳокимияти йилларида нашр этилган тадқиқотга дойр илмий адабиётларда ирригация-мелиорация масаласининг фақат ижобий томонлари билан характерланади ва мазкур соҳалар фақатгина макталди, унинг салбий жиҳатлари ҳамда окибатлари доимий равишда яшириб келинди ва оммага ошкор қилинмади.
- хориж тарихшунослигида тадқиқот мавзуси қисқа ёритилишига қарамасдан, уларда марказнинг республикада ирригацияни ривожлантиришга қаратилган мустамлакачиликка асосланган чора-тадбирлари, Ўзбекистонда сугориладиган ерлар ҳажмининг пахта яккаҳокимлиги сиёсати таъсирида кескин тарзда йилдан-йилга ортганлиги, ўзбек деҳқонларининг пахта далаларида мажбурий ишлашга дучор килинганлиги ва унинг салбий окибатлари масалалари объектив тарзда баён қилинган.
- мустакиллик даври тарихшунослигида масалага янги концептуал-методология нуқтаи-назардан ёндашилган, Ўзбекистоннинг совет давридаги сугориш тарихи миллий истиқлол мафкураси жиҳатидан ёритилганлиги билан ажралиб туради.
Қайд этиш лозимки, мавзу тарихшунослиги тахдили республика ва хорижда амалга оширилган тадқиқотларда 1951-1990 йиллар даврий чегарасида Ўзбекистон сугориш тизими тарихи махсус тадқиқот объекти сифатида урганилмаганлигини тасдикдайди. Ушбу йуналишдаги тадқиқотни амалга ошириш долзарб илмий-амалий аҳамиятга моликдир.