Dispers sistemalar (lot dispergere bo‘lak-bo‘lak bo‘lib ketmoq, tarqalmoq) biror moddaning mayda

 
 
 
 
 
 
 

---

18 
24. Kolloidlarning barqarorligi haqida fizik nazariya. 
Kolloiod eritma zarrachalarining bir-biri bilan qo`shilib, yiriklashish xodisasi koagulyatsiya 
(koagullanish) deyiladi. Yiriklashgan zarrachalar og’irlik kuchi ta`sirida eritmaning yuqori qismlaridan 
past qismlariga cho`ka boshlaydi, nixoyat zarrachalar eritmalardan ajraladi. O`z-o`zicha boradigan 
koagulyatsiya ancha uzok vaqt davom etadi. Koagulyatsiyani turli vositalar yordamida tezlatish 
mumkin:zolga elektrolit qo`shish;zolga boshqa kolloid qo`shish;zolni qizdirish bilan 
tezlashtiriladi..Elektrolit qo`shilganda vujudga keladigan koagulyatsiyani mukammal o`rganish quyidagi 
xulosalarga olib keldi.1.Agar kolloid eritmaga xar qanday elektrolitdan etarli mikdorda qo`shilsa, 
koagulyatsiya sodir bo`ladi. Koagulyatsiya sodir bo`lganligini bevosita ko`rish mumkin bo`lsa, u ochiq 
koagulyatsiya, ko`rish mumkin bo`lmasa, yashirin koagulyatsiya deyiladi.2.Ochik koagulyatsiya bo`lishi 
uchun elektrolit kontsentratsiyasi koagulyatsiya kontsentratsiyasi qiymatidan ortiq bo`lishi kerak, ya`ni 
elektrolit kontsentratsiyasi koagullanish ostonasi deb atalgan minimal miqdordan oshdi deguncha eritma 
darxol koagullanadi.3.Koagulyatsiyaga elektrolitning faqat bir ioni sabab bo`ladi. Musbat zaryadli 
kolloidlar anionlar ta`siridan, manfiy zaryadli kolloidlar esa kationlar ta`siridan 
koagulyatsiyalanadi.4.Ayni kolloidning koagulyatsiya ostonasi birinchi navbatda 
koagulyatsiyalanayotgan ion valentligiga bog’liq bo`ladi.Koagulyatsiyalanayotgan ionning valentligi 
katta bo`lsa, uning koagulyatsiyalash xususiyati xam kuchliroq bo`ladi. Tajriba ko`rsatishicha, agar bir 
valentli kationning koagulyatsiyalash xussiyati 1 desak, ikki valentli kationniki taxminan 70, uch valentli 
kationniki esa taxminan 550 bo`ladi. elektrolitning koagulyatsiya kontsentratsiyasi (koagulyatsiya 
ostonasi) 1 l zolga qo`shilgan elektrolitning millimol’ mikdorlari bilan ifodalanadi.SHul’tse va Gardi 
elektrolit ionining valentligi bilan uning koagulyatsiyalash kuchi orasidagi bog’liqlikni aniqladilar. 
SHul’tse-Gardi koidasi deyiladigan bu bog’liqlik quyidagicha ta`riflanadi:Koagulyatsiyalovchi ionning 
valentligi qancha katta bo`lsa, uning koagulyatsiyalash kuchi shuncha ko`p va koagulyatsiya 
kontsentratsiyasi shuncha kam bo`ladi.Bu koida takribiy xarakterga ega, chunki ba`zan bir valentli 
organik asoslar ionlarini koagulyatsiyalash ta`siri 2 valentli ionlarnikidan yuqori bo`lishi mumkin. Bir xil 
ionlar (masalan, NO
3
) bilan birikkan Li, Na, K, Rb, Cs kationlarini manfiy kolloidlarni koagulyatsilash 
ta`siri quyidagi tartibda o`zgaradi:Cs
+
>Rb
+
>NH
+
>K
+
>Na
+
>Li
+
Kation bir xil bo`lganda Cl
-
, Br
-
, NO
3
-
, 
J
-
ionlarini musbat kolloidlarni koagulyatsiyalash ta`siri quyidagi qatorga muvofiq keladi:Cl
-
>, Br
-
>, 
NO
-
3
>, J
-
Bu qatorlar kolloid kimyoda liotrop qatorlar deyiladi.Dispers sistemalarning agregativ 
barqarorligi va koagulyatsiyasi xaqidagi xozirgi zamon fizik nazariyasi 1945 yilda B.V.Deryagin va 
L.D.Landau tomonidan taklif kilindi.Bu nazariyaga muvofiq dispers faza zarrachalari orasida o`zaro 
tortishish va itarilish kuchlari ta`sir qiladi.Ushbu nazariyada kaysi masofadan boshlab itarilish (Vander-
Vaal’s molekulyar kuchlar) ta`siri Broun xarakati kuchidan yuqori bo`lishi ko`rsatib berilgan va 
asoslangan. SHu bilan birga zarrachalar orasida "YOruvchi bosim" deyiladigan aloxida kuchlar ta`sir 
etishi ko`rsatilgan.