Dispers sistemalar (lot dispergere bo‘lak-bo‘lak bo‘lib ketmoq, tarqalmoq) biror moddaning mayda

adsorbsiyaning integral 
issiqligi
 deyiladi. 
 
 
 

---

15 
21. Kolloid sistemalarning elektr xossalari.Reja.Qo’sh elektr qavat, Elektrofarez va elektroosmos. 
Kolloid zarrachalar ma’lum bir zaryadga ega bo’lganligi uchun kolloid eritmaga tashqaridan elektr toki 
berilganda zarrachalar biror elektrodga tomon harakat qiladi: manfiy zarracha musbat elektrodga, musbat 
zarracha manfiy elektrodga tomon boradi. Kolloid zarrachalarning tashqi elektr maydon ta’sirida harakat 
qilish hodisasi 
elektroforez
yoki 
katoforez
deyiladi. Bu hodisani 1807 yilda Moskva universitetining 
professori Reyss birinchi bo’lib kashf etgan. Reyss bir parcha loyga ikki nayni o’rnatib, bu naylarga 
tozalab yuvilgan qum soldi va ikkala nayga bir xil balandlikda suv quydi. So’ngra bu suvga o’sha vaqtda 
elektrning birdan bir manbai bo’lgan Volt ustuni elektrodlarini tushirdi. Tok yuborilgandan bir oz vaqt 
o’tgach, musbat elektrod tushirilgan naydagi suv loyqalanadi: loy zarrachalari sekin asta ko’tarilib, suvda 
suspenziya hosil qila boshladi. Lekin shu bilan bir vaqtda bu naydagi suv kamaya bordi, manfiy elektrod 
tushirilgan nayda esa suv ko’tarila boshladi. Reyss bu tajribasi bilan loy zarrachalari manfiy zaryadli 
ekanligini isbotladi. Shu yo’l bilan elektroforez usulida zarrachalarning zaryadlarini aniqlash mumkin 
bo’ldi.Reyss tajribasida biz ikki hodisani ko’ramiz: bulardan biri loy zarrachalarining musbat elektrod to-
mon harakati bo’lsa, ikkinchisi suyuqlikning manfiy elektrod tomon harakatlanishidir. Suyuqlikning 
elektr maydonida g’ovak jism orqali elektrodlar tomon harakat qilishi 
elektroosmos
deyiladi. 
Elektroosmos yunalishiga qarab suyuqlik zaryadi ishorasini aniqlash mumkin. Rus olimlari I. Jukov va B. 
Nikolskiy elektroosmos hodisasidan foydalanib suvni tozalash usulini topdilar.Dispers sistemalarda 
uchraydigan elektrokinetik hodisalar jumlasiga elektroforez va elektroosmosdan tashqari "cho’kish 
potensiali" ya’ni (Dorn effekti) va "oqib chiqish potensiali" yoki Kvinke effekti ham kiradi,Bu to’rtta 
elektrokinetik hodisalar kolloid kimyoning o’zida ham katta nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Kolloid 
sistemaning dzeta-potensiali kattaligi ayni sistemaning agregativ barqarorligi uchun xarakteristika bo’la 
oladi.
Elektroforezda dispers faza zarrachalarining harakat tezligi, elektroosmosda esa dispers muhitning 
harakat tezligi elektr maydon kuchlanganligi E ga va dispersion muhitning dielektrik o’tkazuvchanligi (ε) 
ga to’g’ri, muhitning qovushqoqligi (η) ga teskari proporsional bo’ladi.
Elektroforez va elektrosmos 
tadqiqot ishlarida va amaliyotda katta ahamiyatga ega. Masalan, oqsillarni tahlil qilishda va 
ajratishda elektroforez hodisasidan, g’ovak sistemalardan namni yo’qotishda elektroosmos hodisalaridan 
keng foydalaniladi.Elektroosmos hodisasi –torfning va daraxtlarning qurishini tezlatishda, terini 
oshlashda, zollarning dispersion muhitini tozalashda, turli kompozisiyalarda materiallarni quritishda 
ishlatiladi.1859 yilda Kvinke elektroosmosga teskari hodisani (elektrodlarda potensiallar farqi hosil 
bo’lishini) aniqladi va uni