Динларни таснифлашдаги ёндашувлар

 
1.2. Табиий ва метафизик динлар. 
Бунда динлар диний ғоясини табиатдан оладиган табиий динлар ва табиат 
орти метафизик тафаккурга асосланган ғайри табиий динлар тарзида ажратилади. 
Бундай тасниф динларни зўрма-зўраки ажратиш бўлиб, холис эмас. Чунки, 
динлар одатда табиатга, вужудга ёки коинотга, борлиққа умумий назар билан 
қарайди. Табиий ва табиат орти – метафизик олам ҳақида кенг тушунча ҳосил 
қилади, гарчи бу икки оламнинг иккинчисисиз марказлашган бўлса ҳам. 
Ибтидоий динлардан, масалан, табиий динларда инсон табиат билан боғлиқ 
бўлиб, ўзини моддий-ҳиссий табиат унсурларидан бири деб ҳисоблайди. 
Шунингдек, бу инсон табиат орти олам ҳақида ибтидоий тушунчасидан қатъий 
назар ажратилмайди. Бу олам қаршисида унга нисбатан ибтидоий одам ҳаёти 
ҳақида афсона-асотирлар тўқилган. Унинг фикрий ёки илмий савияси табиатдан 
фикрий мустақил бўлишга йўл қўймайди. Тарихда унинг илмий юксалиши билан 

---

8 
диний мафкураси ҳам табиятдан мустақил бўла бошлаган. Ер билан боғлиқ 
диний-табиий мафкураси ўзгариб, диний-метафизик тафаккурга ўта бошлаган. 
Бундай ўзгариш билан диний билимларнинг ташқи манбаси асосида табиат 
фикрлаш ва тафаккур объекти бўлиб қолган. Яккахудолик маълум бўлганидан 
сўнг табиат ягона илоҳ яратган бир мавжудотга айланди. Табиатнинг диний 
тафаккурдаги мавқеи ўзгарди. Ҳар қандай шакллари ва бир қанча унсурларида 
муқаддаслик ва ибодат объектига айланганидан сўнг Аллоҳ яратган махлуқотлари 
сираисга қўшилади. Табиатнинг инсон билан алоқаси ҳам янгича асосда 
муайянлашди. Инсон табиятга қўл бўлиб сиғинганидан сўнг унинг 
имкониятларидан фойдаланувчи эгасига айланди. Табиат инсонга хизмат 
қилувчи, инсон эса уни тасарруф этувчи раҳбарга айланди.
Шундай қилиб, инсоннинг табиат олдидаги мавқеи билан муносабати унинг 
тафаккури ривожининг даражаси ҳамда табиатни англаш ва унинг сирларини 
кашф этиш салоҳияти доираси билан боғлиқдир. Табиатни англашда қанчалик 
чуқур ёндашилган бўлса, уни муқаддаслаштириш даражаси шунчалик сусайди, 
диний тафаккурдаги мавқеини эгаллади. Олам табиат орти метафизик ва 
табиийликдан иборат ягона бирлик. Иккаласи ҳам диний тафаккурнинг объектини 
ташкил этади. Гарчи баъзи динларда табиий олам, баъзиларида метафизик оламга 
мойиллик бўлсада, барча динларнинг оламга нисбатан қараши ва тасаввури 
умумий бўлиб, уни бундай икки бўлакка ажратмайди. Бундай ажратиш динларни 
табиий ва метафизик тарзда тақсимлайди. Бинобарин бундай тақсимда кўплаб 
зўрликлар бор.