Динларни таснифлашдаги ёндашувлар

Еттинчидан, диний фирқаларнинг бир дин ичидан мустақил ақидалар 
сифатида ажралиб чиққан мазҳаблар статистик ҳисоботларда алоҳида ҳисоб 
қилинади. 
Масалан, 
Праваславлик, 
Католиклик, 
Протестантлик 
каби 
Христианлик йўналишлари, Сомирийлар ва Қаросийлар каби Яҳудийлик 
оқимлари бунга мисол бўла олади. Ортодоксал Яҳудийлик уларни эътироф 
этмайди ва Яҳудийлик дини ҳисобига киритмайди.
Саккизинчидан, статистикадаги яна бир муаммо, динларнинг шаклланиши 
масаласидир. Бу муаммо Ғарб мамлакатларида ва собиқ Совет Иттифоқида ёрқин 
кўзга ташланади. Европа ва Шимолий Америкада дунёвийлик ва атеизм 
тарқалган. Яҳудийлик ва Христианликнинг мутлақ устунлиги якунланиб, унинг 
ўрнини динни инкор этувчи ёки у ҳар қайси инсоннинг шахсий иши деб 
қарайдиган дунёвий жамоалар эгаллади. Совет Иттифоқи республикаларида 
коммунизм ва унинг турли шакллари тарқалган эди ва дин бутунлай инкор 
этиларди. 
Мазкур ёрқин ҳақиқатларга қарамай, Ғарб статистикаси буни эътиборга 
олмайди. Динни инкор этиш, қатағон қилиш ва қаршиликларга қарамай, Ғарб 
статистикаси тўлалигича Христианлик доирасида олиб борилади. Шунингдек, 
ҳақиқий диннинг келиб чиқиши, диндорларнинг асл воқеъликда қайси динга 
тааллуқли эканлигини аниқлаш масаласи ҳам шу билан боғлиқ. Моддий ва 
иқтисодий аврашлар каби турли воситаларни қўллаш, таълимий ва тиббий хизмат 
кўрсатиш йўллари билан Христианликнинг статистик кўрсаткичларини юқори 
деб белгилашда миссионерлик ҳаракатлари катта муваффақиятларга эришди. 
Шундай йўллар воситасида Христианликни қабул қилган кишилар онгли равишда 
ундан таскин топиб, қониқиб, унинг асл моҳиятини англаган ҳолда қабул 
қилмаган.
Тўққизинчидан, динларнинг тарқалиш ҳаракати ва унинг натижасида келиб 
чиққан диний ўзгаришлар ҳам статистиканинг аниқ ва тўғри бўлишига жиддий 
таъсир кўрсатади. Диний ўзгариш, яъни бир диндан чиқиб, иккинчи динга ўтиш 
натижасида муайян дин тарафдорларининг сони ошади, бошқалариники эса 
камаяди. Бу Ислом, Христианлик ва Буддавийлик каби жаҳон динлари 
тарафдорларининг кўпайиши ва бошқа динлар тарафдорлари ўз динларидан 
бошқа динга ўтиб кетиши сабабли камайиб кетишига олиб келади. Бу бир диндан 
бошқа динга ўтиш ҳаракатини аниқ белгилаш мумкин. Чунки, бу ҳаракат 
муттасил давом этади.