Dinlari tarixi

BUDDAVIYLIKDA MUQADDAS MATNLAR
Buddaviylikning muqaddas manbasi «Tripitaka» 
(sanskritcha «Uch savat donolik») uchta katta bo‘limdan 
iborat.  Birinchi  bo‘lim  –  «Vinaya-pitaka»  (sanskrit-
cha – «Axloqiy me’yorlar kitobi») buddaviylar jamoasi 
«sangxa» tarkibiga kirish tartibi, rohiblarning xulq-atvo-
ri hamda diniy ko‘rsatmalarga rioya qilish qonun-qoida-
lari va unga amal qilinmagan taqdirda beriladigan jazo-
lar tavsifini o‘z ichiga oladi.
Ikkinchi  bo‘lim  –  «Sutta-pitaka»  (sanskritcha  – 
«Duolar kitobi») hajm jihatdan eng kattasi hisoblanadi. 
Unda, asosan, «to‘rt asl haqiqat» haqida so‘z yuritiladi. 
Budda ta’limoti shogirdlari tilidan masal, suhbat, na-
Bodxisatva,
Dalvarzintepa. 
III asr

---

43
sihat, afsona, hikmatli so‘z, dostonlar shaklida bayon 
etilgan. Shuningdek, ushbu bo‘limda Budda jamoa-
si («sangxa»)ning tuzilishi va uning shogirdlariga oid 
ma’lumotlar ham keltiriladi.
Uchinchi  bo‘lim  –  «Abxidxarma-pitaka»  (sanskrit-
cha  –  «Diniy-falsafiy  masalalar  kitobi»)da  diniy  ta’li-
motning asosiy qoidalari ifodalanib, buddaviylik ama-
liyotining  falsafiy  mazmun-mohiyati  ochib  berilgan. 
Matn yozilish uslubi va tili murakkabligi uchun budda-
viy rohiblar ularni faqat ustozlaridan ta’lim olish yo‘li 
bilan o‘zlashtirganlar.
«Tripitaka» matnlariga vaqt o‘tishi bilan o‘zgartish, 
tuzatish va qo‘shimchalar kiritilgan. Bunday o‘zgarish-
lar buddaviylikda o‘ziga xos yo‘nalishlar paydo bo‘li-
shiga zamin yaratgan.
«Tripitaka»ning ilk matni sanskrit tilida yozilgan 
bo‘lsa ham, vaqt o‘tib asl matnlar yo‘qolib ketgani 
uchun faqat tibet, xitoy va yapon tillariga tarjima qi-
lingan namunalari saqlanib qolgan. Mazmunan «veda» 
(sanskritcha  –  muqaddas  bilim)  va  brahmanlik  falsa-
fiy  qarashlaridan  xoli  bo‘lgan  buddaviylik  manbalari, 
o‘zining ommabop uslubdagi talqini bilan oddiy xalqqa 
tushunarli bo‘lgan. Masalan, «mahayana» aynan shu xu-
susiyati tufayli buddaviylikni Janubiy va Janubi-Sharqiy 
Osiyoga yoyilishini ta’minlay olgan. Milodning birinchi 
asridan boshlab buddaviylik Xitoy, Koreya, Yaponiya 
Shri-Lanka, Birma, Tayland, Vetnam, Kambodja, Laos 
sarhadlarigacha yetib borgan. 
«Nirvana» san skrit cha — «so‘lish», «o‘chish»,
«rupaloka» san skritcha — «jannat»,
«kamaloka» san skritcha — «do‘zax», «eng quyi olam»dir.
«Tripitaka» sanskritcha — «Uch savat donolik» demakdir.
Budda bilim 
orqali azob­
uqubatlardan 
qutulish 
mumkinligini 
uqtirgan. 
Buddaviy 
donishmandlar 
fikricha, har bir 
inson juda ko‘p 
ezgu va yaxshi 
ishlar qilish 
orqali Buddaga 
aylanishi 
mumkin.
Buddaviylik 
dinining ramzi 
«Dharmachakra». 
U «Qonun 
g‘ildiragi» deb 
ham nomlanadi.

---

44
Buddaning 84 mingta nasihati 108 jilddan iborat 
«Kangyur»da, uning talqin va tafsiri 225 jilddan iborat 
«Tengyur» kitoblarida aks etgan. Shuningdek, Budda-
ning hayotiga bag‘ishlangan va milodning II asrida yo-
zilgan «Maxavosu», milodning II–III asrlarida yozilgan 
«Lalitavistara» («Buddaning hayoti»), buddaviy faylasuf 
Ashvagxosha tomonidan milodning I–II asrlarida yaratil-
gan «Buddxacharita», milodning I asrida yozilgan «Ab-
nixishkramansutra» va «Nidanakatxa», «Dhammapada» 
(«Dharma yo‘li», «Buddaning fikr-g‘oyalari») kabi asar-
lar buddaviylikning muhim manbalaridan hisoblanadi.