|
72 ta katta-kichik qissalardan iborat. Asarda
33 payg‘ambar, 4 xalifa, 7 tarixiy shaxs va boshqalar to‘g‘risida so‘z boradi.
Qissalar syujeti, bosh qahramonlari turlicha bo‗lsa-da, ularni bir zot –
Muhammad
alayhissalom siymosi o‘zaro birlashtirib turadi.
Dunyoning yaratilishi haqidagi birinchi
qissada aytilganidek, Alloh taolo farishtalariga qarata: «
... man bilurmankim, Muhammad
Mustafo alayhissalom Odam o‘g‘lonlaridan bo‘lg‘usi, bul jahonni, ul jahonni, oyni,
kunni, qamug‘ narsalarni aning sevukligi uchun yaratdim
»
,
– deb marhamat qiladi.
Shuningdek, asarning oxirgi qissasi Muhammad alayhissalom va u zotning oilasi,
avlodlari haqidadir. Ko‗rinadiki, insoniyatning uzoq tarixi, nabilar, avliyolar va boshqa
ulug‗ zotlarning haq va haqiqat yo‗lidagi sa‘y-harakatlari, izlanishlarining samarasi,
umuman, odam zotining takomillashuvi Muhammad alayhissalomning dunyo sahnasiga
chiqishi bilan zuhur topdi.
Qissalarning hajmi turlicha. Masalan, «Qisasi Yusuf» salkam yuz sahifani tashkil
qilsa, «Lut» haqidagi qissa bir necha sahifadangina iborat.
Qissalarning ko‗pi qahramon haqidagi muayyan xabar bilan boshlanadi, so‗ng
she‘riy madh, keyin asosiy voqealar bayoni keladi. Ba‘zi qissalar ichida yana mustaqil
hikoya, rivoyat va naqllar ham bor. Masalan, Yusuf qissasida bir necha hikoya, latifa,
bayt, g‗azal va boshqa janr namunalari uchraydi. Ammo ular asarda olg‗a surilgan asosiy
157
g‗oyaviy-badiiy maqsad bilan yaxlitlikni tashkil etadi. Misol sifatida «Dovud haqida»gi
qissa bilan tanishish mumkin.
Qissa Dovudning ta‘rifi bilan boshlanadi. So‗ng she‘riy tavsif beriladi. Undan keyin
Dovud payg‗ambar haqidagi umumiy tasavvurlar bayon etiladi: «
Dovud yalavoch
(
payg‘ambar
)
bani Isroildan erdi. O‘n qarindosh erdilar. Otalari… Dovud qamug‘idin
(
barchasidan
)
kichik erdi. Tun-kun yig‘layur erdi ibodat ichinda
»
.
Ko‗rinib turganidek,
Rabg‗uziy qissada nihoyatda sodda, lo‗nda, tushunarli va ta‘sirchan ifodalarni topa olgan.
Shuning uchun bu asar asrlar davomida qo‗ldan tushmay o‗qildi.
Dovud bilan bog‗liq hikoyalarda adib adolat va zulm, hunar egalari, ota-ona va
farzandlar munosabati singari muammolarga asosiy e‘tiborni qaratgan. «
Aytmishlar,
Dovud yalavoch tunla o‘zin belgusiz qilib ra’iyatlardin so‘rar erdikim, podshoh sizing
birla netak muomala qilur? Aytur erdilar: yavloq (juda
)
odil turur
»
.
Bir kecha andog‘ so‘zlayurda Mavlo taolo bir farishtani izdi
(
jo‘natdi
)
bir qurtqa
(
kampir
)
surati uza. Andin so‘radi:
«
Podshohingiz netak turur?
»
Qurtqa aydi:
«
Ontasi
(
shunisi
)
bor, kishilar molin yeyur
»
.
Dovud duo qildi:
«
Iziyo
(
egam-ey
)
, manga bir harf
(
hunar
)
o‘rgatgil. Aning birla
qazg‘achiligi
(
nasibamni
)
yeyayin. Xalq mani so‘zlamasunlar.
Mavlo taolo bir taqachilik
(
temirchilik
)
san’atin anta o‘gratu berdi. Aymishlar,
temur Dovud ilkinda mo‘mtek yumshar erdi, netakkim xamir o‘zgalar ilkinda
»
.
Halollikka, o‗z mehnati bilan halol kun ko‗rishga, boshqalarga zulm qilmaslikka
undash hikoyaning asosiy maqsadidir. O‗zbek nasrida ilk marotaba dialoglar Rabg‗uziy
tomonidan keng qo‗llangan. Ana shu dialoglar vositasida asosiy g‗oyaviy maqsad yorqin
va ta‘sirchan ifodalangan.
Rabg‗uziy hikoyalarida insonparvarlik, yurtparvarlik, insonni komillik darajasiga
ko‗tarish, axloqiy poklik, ma‘naviy barkamollik sari undash yetakchilik qiladi. Ular
orasida til odobi va qalb pokligi ham alohida o‗rin tutadi. Bu jihatdan «Luqmon va uning
xojasi» hikoyati ibratlidir: «
Luqmong‘a xojasi aydi:
– Borg‘il, bir qo‘y bo‘g‘izlab etindin qayu yaxshiroq ersa manga kelturgil.
Qo‘yni bo‘g‘izladi, tili birla yurakin olib keldi.
Xojasi so‘rdi:
158
– Bularni naluk
(
nima uchun
)
kelturding?
Aydi:
– Qo‘yda tildin, yurakdin yaxshiroq yo‘q. Agar yovuz ersa tildin, yurakdin yovuzroq
yo‘q».
Tilga e‘tibor berish, har bir aytiladigan so‗z mas‘uliyatini ta‘kidlash hikoyadagi
asosiy g‗oyaviy-badiiy niyatdir. Bu yerda donolik, hozirjavoblik ham ulug‗langan.
Shuningdek, «Qisasi Rabg‗uziy» o‗ziga xos etnografik xarakterdagi chizgilarga ega
asardir. Unda turkiy va boshqa xalqlarning ayrim rasm-rusum, urf-odatlari ham muallif
nazaridan chetda qolmagan: «
Rum viloyatining odati bor, teva
(
tuya
)
lari chaliqliq
(
beboshlik qilib
)
burunduqlatmasalar, yangi tushgan
Do'stlaringiz bilan baham: |
