Denov tadbirkorlik va pedagogika

Operator mehnati 
- bu asosan texnik ijrochilarning ishlab chiqarish va 
boshqaruv jarayonlarini axborotli ta‘minlash uchun zarur bo‘lgan stereotipli (bir 
xildagi), takrorlanuvchi operatsiyalarni bajarish bo‘yicha mehnatidar. 
Ta‘qidlash kerakki, ma‘muriy-boshqaruv xodimlari mehnatining mazmuni 
o‘zgarmasdan qolmaydi. Ta‘qiqotlarning ko‘rsatishiga, hisob, axborot va hujjatli 
operatsiyalar ularda hozircha ish vaqtining 70% gachasini egallaydi. Ammo 
rahbarlar va mutaxassislar tomonidan texnik vositalarni qo‘llanishi, bir xildagi, 
kam mazmunli operatsiyalarni mashi- nalarga topshirilishi, mehnatning yangi 
usullari va vositalarini yaratilishi, boshqaruvni tashkil qilishni takomillashuvi 
natijasida ularning mehnatining mazmuni ancha o‘zgaradi, ularning ishida ijodiy 
operatsiyalarning salmog‘i oshadi. 
Boshqaruv mehnati va uni ratsional tashkil qilish-tashkilotning biznes 
jarayonlarini samaraliroq amalga oshirilishining muhim omillaridir, shuning uchun 
boshqaruv mehnatini takomillashtirish masalalari alohidagi dorzarblikni kasb 
etadilar.
7.2.Boshqaruv mehnatini ilmiy tashkil qilish 
Ilmiy ostida boshqaruv xodimlari mehnatining shunday tashkil qilishni 
tushunish kerakki, u fan yutuqlari va ilg‘or tajriba, xo‘jalik yuritishning ilg‘or 

---

112 
shakllaridan foydalanish, texnik vositalarni qo‘llashga asoslanadi. U 
xizmatchilarni bir birlari va ishchilar bilan, hamda ishlab chiqarish(tijorat)ni 
boshqarish va muxandislik-texnik va iqtisodiy ta‘minlash vazifalarini amalga 
oshirish jarayonida foydalaniladigan texnik vositalar bilan o‘zaro hamkorligini 
yaxshiroq tarzda o‘rnatish va muntazam ravishda takomillashtirishga imkon 
beradi. Mehnatni ilmiy tashkil qilishning maqsadi mehnat unumdorligini 
ishlovchilarning sog‘liklarini saqlab qolgan holda oshirishdan iboratdir. 
 
Bizning mamlakatimizda avvaldan boshqaruv jarayonlarini ratsionallashtirish 
va takomillashtirish faoliyatini belgilash uchun ―mehnatni ilmiy tashkil qilish‖ 
(MITQ) atamasidan foydalanilgan bo‘lib, u ishlab chiqarish va boshqaruv 
jarayonlariga nisbatan tubdan farqsiz bo‘lgan. Taxminan 60 yillarda ―boshqaruv 
mehnatini ilmiy tashkil qilish‖ (BMITQ) atamasi ajralib chiqqan. Bunga 
korxonalarga boshqaruv mehnatini oldindan tashkil qilishni talab qiluvchi 
hisoblash texnikasining qudratli vositalarini tadbiq etilishi yordam bergan. 
Boshqaruv mehnatini ilmiy tashkil qilish o‘z ichiga quyidagi yo‘nalishlarni 
oladi: 
-
xodimlar mehnatini taqsimlanishi va ularni ham korxona ko‘lamlarida, va 
ham har bir bo‘linmalar doirasida kooperatsiyalashuvi; 
-
xodimlarni tanlash va joy joylariga qo‘yish va lavozimli vazifalarga muvofiq 
ularning malakalari darajasini ta‘minlash; 
-
boshqaruv xodimlarining ularni boshqarish bo‘yicha ishlab chiqarish 
jamoasi tarkibidagi va uni muxandisi–texnik ta‘minlash bo‘yicha faoliyatini tashkil 
qilish; 
-
ish joylarini tashkil qilish va jihozlash; 
-
ishning ilg‘or usullaridan foydalanish; 
-
mehnatning qulay sharoitlarini yaratish; 
-
mehnatni me‘yorlashtirish; 
-
boshqaruvning 
texnik 
vositalari, 
axborot 
texnologiyalari, 
shaxsiy 
kompьyuterlardan foydalanish; 
-
mehnatni rag‘batlantirish. 
Keyinchalik (70 yillarning boshlarida) bizning mamlakatimizda BMITQ 
rivojlanish tendentsiyalarini aks ettiruvchi ―tashkiliy loyihalashtirish‖ tushunchasi 
paydo bo‘lgan. Tashkiliy loyihalashtirish bu boshqaruv mehnatini boshqaruv 
apparati ishining samaradorligini oshirish maqsadida MITQ talablari va zamonaviy 
tashkiliy va hisoblash texnikasi bazasida ratsionallashtirish loyihalarini ishlab 
chiqish va tadbiq etish jarayonidir. Tashkiliy loyihalashtirishni quyidagi asosiy 
yo‘nalishlari bo‘yicha amalga oshirish taklif qilingan: 

boshqaruv apparatining tashkiliy va vazifaviy tuzilishini ratsionallashtirish; 

ishlarning asosiy va eng ommaviy turlarini bajarish texnologiyasi, mehnat 
sharoitlari va xodimlarning ish vaqtidan foydalanishni ratsionallashtirish; 

boshqaruvning ushbu apparati faoliyatini hujjatlashtirish va hujjatlar bilan 
ta‘minlashni ratsionallashtirish; 

boshqaruv apparatini tashkiliy va hisoblash texnikasi bilan jihozlanganligini 
oshirish va xodimlar mehnatini avtomatlashtirish. 

---

113 
Xorijda yana boshqaruv mehnatini takomillashtirish(ratsional- lashtirish) 
jarayonini ta‘riflovchi bir qator atamalar qo‘llaniladi. Masalan, AQSHda ―Tizimlar 
va usullar‖, ‖Tizimli loyihalashtirish‖, ―Biznes jarayonlarning reinjiniringi‖, 
Buyuk Britaniyada ―Ishni tadqiqot qilish‖ va ―Tashkil qilish va usullar‖ 
atamalaridan foydalaniladi.
Boshqaruv jarayonlarini takomillashtirish zaruriyati bizning mamlakamizda
xorijga nisbatan yaqinda, ya‘ni XX asr 50 yillarning oxiri va 60 yillarning boshida 
vujudga kelgan. Xorijiy mualliflar ―ma‘muriy boshqaruvdagi inqilobni‖
boshqaruv apparati va unga xarajatlarni o‘sishi, ma‘muriy(idora) ishining 
hajmlarini o‘sishi, korxonalarda boshqaruv vazifalarining yangi turlari (reklama 
faoliyati, ijtimoiy sug‘urta, jamoatchilik bilan aloqalar va x.k.) paydo bo‘lishi, 
axborotlar va hujjatlar aylanishi hajmlarini keskin o‘sishi va buning natijasida 
boshqaruv 
mehnatini 
aniq 
tashkil 
qilish, 
boshqaruv 
jarayonlarini 
ratsionallashtirish, ya‘ni boshqaruv faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha 
majmuaviy harakatlar zarurligi bilan bog‘laydilar. 
Rahbar, mutaxassis ishini ratsional tashkil qilish barcha bajari- layotgan 
ishlarni hisobga olish, o‘z ish vaqti ustidan mantazam ravishda nazorat qilish, ish 
vaqti xarajatlari tuzilishini o‘rganishni taqozo qiladi. Bu ish vaqtidan foydalanishni 
tahlil qilish, shaxsiy ish va boshqaruv xodimlari mehnatini ilmiy tashkil qilish 
bo‘yicha tadbirlarning asoslangan rejalarini tuzishga imkon beradi. Rahbarlar va 
mutaxassislar mehnatining mazmuni va ish vaqti xarajatlarining tuzilishini 
o‘rganish uchun qo‘yidagi usullardan foydalanish mumkin: 
-