|
Darsning borishi:
Tashkiliy qism.
O’tilgan mavzuni takrorlash.
O’quvchilarning o’tilgan mavzu bo’yicha bilimlarini tekshirish maqsadida «To’g’ri-noto’g’ri» metodidan foydalaniladi.
Buning uchun o’quvchilarga quyidagicha tarqatmalar beriladi. Ular qoidalarni o’qib to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligini belgilab chiqadilar. Xatolikka yo’l qo’ygan o’quvchilar aniqlanib, ular bilan tushuntirish ishlari olib boriladi.
T
|
Qoidalar
|
To’g’ri
|
Noto’g’ri
|
1
|
Faqat ma’no jihatdan umumiy qismga ega bo’lgan so’zlar asosdosh so’zlar deyiladi.
|
|
+
|
2
|
Asosdosh so’zlar uchun umumiy qism asos deb nomlanadi.
|
+
|
|
3
|
Ko’p, ko’prik, ko’pchilik, ko’plik asosdosh so’zlar ichida ko’prik so’zi asosdosh so’z emas.
|
+
|
|
4
|
Shakl va ma’no jihatdan umumiy qismga ega bo’lgan so’zlar asosdosh so’zlar deyiladi.
|
+
|
|
5
|
Chiziq, chiziqli, chizg’ich so’zlarining asosi chiziq so’zi.
|
|
+
|
Yangi mavzu bayoni.
Yangi mavzu 158-mashq asosida tushuntiriladi. Mashqdagi so’zlar avvaldan doskaga yoki A4 qog’oziga yozib qo’yiladi. O’qituvchi o’quvchilar diqqatini doskaga yozilgan so’zlarga qaratadi.
g’alla - g’allakor
|
vatan - vatandosh
|
baliq- baliqchi
|
so’z - so’zla
|
nur - nurli
|
tuz - tuzsiz
|
Har qaysi ustunda berilgan asosdosh so’zlar doskadan o’qitiladi. So’zlarning umumiy qismi asos aniqlanadi. Suhbat yordamida asosdosh so’zlarning ma’nolaridagi umumiylik va farqli tomonlar aniqlanadi.
Birinchi juftlikdagi so’zlarni o’qing. (G’alla, g’allakor.)
Birinchi so’zni o’qing. (G’alla.)
G'alla so’zi qanday ma’no anglatyapti? (G’alla bu - don.)
G’allakor so’zi qanday ma’no anglatyapti? (Don yetishtiruvchi kishini anglatadi.)
G'alla, g'allakor so’zlari uchun qaysi so’z umumiy? (G’alla so’zi.)
G'alla so’ziga -kor qo’shimchasi qo’shilganda so’zning ma’nosi nima qilyapti? (O’zgaryapti.)
Qanday so’z hosil bo’lgan? (Yangi so’z hosil bo’lgan.)
Shuning uchun bu qo’shimchani qanday qo’shimcha deyish kerak? (So’z yasovchi qo’shimcha deyish kerak.)
Shu tarzda qolgan so’zlar ham tahlil qilinadi. Suhbat jarayonida bu so’zlardagi so’z yasovchi qo’shimchalar doskaga yozib boriladi. -chi, -la, -kor, -li, -dosh, -siz -so’z yasovchi qo’shimchalar. Suhbatdan quyidagi xulosa chiqariladi:
Demak:
-chi, -la, -kor, -dosh, -li, -siz qo’shimchalari so’z yasovchi qo’shimchalardir.
So’z yasovchi qo’shimchalar asosdan anglashilgan ma’no bilan bog’liq bo’lgan boshqa so’zni hosil qiladi. Bular yasama so’zlar deyiladi.
O ’quvchilar doskadagi so’zlarni daftarlariga ko’chirib yozadilar. Yangi ma’noli so’z hosil qiladigan so’z yasovchi qo’shimchalarga ( ), asos so’zlarga ( ) belgi bilan belgilash kerakligi tushuntiriladi.
1-topshiriq.
Ekranda quyidagi so’zlar beriladi:
paxta - paxtakor vatan - vatandosh
ish - ishchi so’z - so’zla
ilm — ilmli suv — suvsiz
So’zlarga so’roq bering, ular qanday ma’noni bildiradi? - topshirig’i beriladi.
So’zlar ostida so’roqlar beriladi. So’zlarni yonida qavslar paydo bo’ladi va o’quvchi so’roqlarni qavs yoniga olib kelganda, to’g’ri so’roq tanlangan bo’lsa, savol qavs ichida qoladi, aksi bo’lsa joyiga qaytadi.
paxta (nima?) -paxtakor (kim?) vatan (nima?) - vatandosh (kim?)
ish (nima?) - ishchi (kim?) so’z (nima?) - so’zla (nima qil?)
ilm (nima?) - ilmli (qanday?) suv (nima?) - suvsiz (qanday?)
Asosdosh so’zlarning asosini toping - degan topshiriq beriladi. Topshiriqni o’quvchi bajarishi uchun yarim oy shakldan foydalanish kerak.
Bu so’zlar o’zaro so’z yasovchi qo’shimchalari bilan biri ikkinchisidan ma’no jihatdan farqlanyapti. -kor, -chi, -li, -dosh, -la, -siz - so’z yasovchi qo’shimchalardir. Qoidadagi qo’shimchalar aytilganda so’zlardagi shu qo’shimchalar yarim uchburchak shakli bilan ajratiladi.
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Yangi mavzu 159-mashq asosida mustahkamlanadi.
usul: Mashqdagi gaplar o’quvchilarga o’qitiladi. Ajratilgan so’zlarni o’quvchilar daftarga ko’chirib yozadilar va so’z yasovchi qo’shimchalarni aniqlab belgilaydilar.
usul: «Davom ettir» o’yini. Buning uchun o’qituvchi darslikdagi 159-mashqda berilgan maqollarni bir-ikki marotaba o’qib chiqishlarini aytadi, so’ng kitoblarni yopib qo’yishlari kerakligi va o’qituvchi tomonidan maqollarning bosh qismi o’qib berilsa, o’quvchilar qolganini eslab davom ettirib yozishlari kerakligi tushuntiriladi.
Namuna:
Avval o’yla, ……
Yaxshi bilan bo’lsang yo’ldosh, ……..
Ovchi o’ylaguncha, ……
Savolni javobsiz qoldirma, …….
O’quvchilar dars davomida egallagan bilimlarini aniqlash uchun quyidagi savollar beriladi:
So’z yasovchi qo’shimchalar qaysilar?
(-chi, -la, -kor, -dosh, -li, -siz qo’shimchalari so’z yasovchi qo’shimchalar)
Nima uchun ularni so’z yasovchi qo’shimchalar deymiz? (So’z yasovchi qo’shimchalar asosdan anglashilgan ma’no
bilan bog’liq bo’lgan boshqa so’zni hosil qiladi)
Gulchi so’zi qanday ma’noni bildiradi?
(shaxsni)
Uning asosi nima? -chi qo’shimchasi nima yasayapti? (-chi qo’shimchasi so’zni yasayapti)
Savollarga o’quvchilar bergan javoblari tinglanadi va xulosa qilinadi.
2-topshiriq.
Nuqtalar o’miga so’z yasovchi qo’shimchalardan mosini qo’yib, maqollarni to’ldirish topshirig’i beriladi. Asos va so’z yasovchi qo’shimchalar belgilanadi.
Oz so’z.. - sozso'z.. .
Do’st.. bos him - tuz.. oshim.
Yaxshi bilan bo’lsang yo’l.., og’ir ishingga bo’lur qo’l.. .
Ilm.. mingyashar, ilm.. biryashar.
O’y.. o’ylaguncha, tavakkal. ishni bitirar.
Qo’shimchalar maqollar ostida beriladi: -la, -siz, -dosh, -li, -chi
Oz so’zla — soz so’zla.
Do’stsiz boshim - tuzsiz oshim.
Yaxshi bilan bo’lsang yo’ldosh , og’ir ishingga bo’lur qo’ldosh .
Ilmli ming yashar, ilmsiz bir yashar.
O’ychi o’ylaguncha, tavakkalchi ishni bitirar.
Multimedia asosida tashkil etilgan interaktiv o’yindan so’ng o’quvchilar fikrlari tinglanib, olgan taassurotlari bilan o’rtoqlashiladi.
V.Darsga yakun yasash va baholash.
Darsda faol qatnashgan o’quvchilar baholanadi.
VI.Uyga vazifa berish.
160-mashq sharti tushuntiriladi. Chegara va iz so’zlariga so’z yasovchi qo’shimchalarni qo’shib, so’zlar yasash va namunadek belgilash kerakligi aytiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.
1. Qosimova K., Matjonov S., G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili o’qitish metodikasi. -T.: Noshir, 2009. - 163 b.
2. G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Mamatova G., Boqiyeva H. Husnixat va uni o’qitish metodikasi.-T.: TDPU, 2009.
3. Raxmatullayeva L. Методика преподавания родного языка.-Т.: Учобное пособие. Молия Иктисод, 2007,
4. U. Masharipova, M.Umarova.Ona tili 3-sinf. Metodik qo’llanma –Tosh.: Sharq,2016.–121-125 b.
5. X.G’ulomova, T.G’afforova.1-sinfda Ona tili darslari -T.: Sharq, 2003.- 103-105 b.
6. R.Ikromova. –Ona tili 4-sinf. T.-2015: O’qituvchi, 126-128 b.
10-amaliy mashg’ulot. 3.4. So’z yasovchi qo’shimchalar ustida ishlash darslari va ishlanmasini tuzish.(fe’l) (2 soat)
So’z yasovchi qo’shimchalarning mazmuni haqida saol-javob uyushtirish.
So’z yasovchi –old qo’shimchalarning xususiyati va yozilishi haqida suhbat uyushtirish.
Mavzu yuzasidan dars fragmentini kuzatish va tahlil qilish.
So’z yasovchi qo’shimchalarni o’rgatishda grammatik o’yinlar, didaktik mashqlardan foydalanish usullari.
Do'stlaringiz bilan baham: |
