Demografiyada va statistikada birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi jinsiy nisbatlar mavjud.
Birlamchi nisbat – homiladorlikdagi qiz va o‘g‘il bolalar nisbati. Ilmiy manbalarda qayd etilishicha
100 ta qiz bola homilaga 125-130 ta o‘g‘il bola homilalar tug‘ilar ekan. Ikkilamchi nisbat –
tirik
tug‘ilgan o‘g‘il va qiz bolalar nisbati. Tadqiqotlar ko‘rsatishicha har 1000 ta chaqaloqdan 488 tasi qiz
va 512 tasi o‘g‘il bolalar ekan (yoki 100 ta qiz bolaga 105 – 106 ta o‘g‘il bola, Xitoyda o‘g‘il bolalar
ko‘p tug‘ilya‘ti – 100 ta qiz bolaga 1980 yil 107,4 o‘g‘il bo‘lsa, 1993 yil 100 ta qiz bolaga nisbatan
114,1 o‘g‘il bola tug‘ilgan – bu muammo) Uchlamchi nisbat – re‘roduktiv yoshdagi erkaklar va ayollar
nisbati – demografik rivojlanishda eng ahamiyatli nisbatAholining yosh va jinsiy tarkibidagi
o‘zgarishlar (demografik tarkibi) jamiyatning demografik holati bilan chambarchas bog‘liq.
Demografik holat esa aholining yoshi va jinsiy tarkibi, nikohga kirishi va nikohning bekor etilishi
(ajralish), tug‘ilish, o‘lim va migratsiya kabi jarayonlarda ifodalanadi.Aholi
tarkibida erkaklar va
ayollar salmog‘ining tengligi, ya‘ni mutanosibligi ularning nikohga kirishiga va oilalar tashkil
to‘ishiga qulay vaziyat yaratadi. Lekin har doim ham jamiyatda erkaklar va ayollar salmog‘i teng
bo‘lavermaydi. Statistik ma‘lumotlarga qaraganda har 100 ta qiz bolalarga nisbatan tug‘ilgan o‘g‘il
bolalar soni 104-107 tani tashkil etadi. O‘g‘il bolalar miqdorining qiz bolalarga nisbatan yuqoriligi
ularning 15-20 yoshlarigacha saqlanib boradi. 20 yoshdan keyin esa jinslar o‘rtasidagi nisbat tenglasha
boshlaydi. Chunki,
chaqaloqlik, bolalik va o‘smirlik davrida qiz bolalarga nisbatan o‘g‘il bolalar
o‘limi yuqoriroq bo‘ldi. 15-20, 20-24 yosh guruhlaridan boshlab bir qator sabablar tufayli aholi
tarkibida ayollar salmog‘i nisbatan oshadi. Yoshlik va o‘rta yoshlik davrida erkaklarning ko‘p qismi
og‘ir mehnat bilan mashg‘ul bo‘ladilar.
Shuningdek, ular inson salomatligi uchun zararli bo‘lgan
alkogolizm, chekish kabi zararli odatlarga beriluvchanligi sabab ko‘plab erkaklar o‘rta yoshlik
davrlarida hayotdan erta ko‘z yumadilar. Yosh va o‘rta yosh erkaklarning o‘limiga davlatlar, xalqlar
o‘rtasida sodir bo‘ladigan urushlar ham sabab bo‘ladi. Yer shari aholisining jinsiy tarkibi deyarli teng.
Janubiy mamlakatlar hisoblanmish Osiyo va Afrika davlatlarida erkaklar salmog‘i ayollarga nisbatan
bir muncha ko‘p. Masalan, Osiyo qit‘asidagi aholi tarkibida erkaklar ayollarga qaraganda ancha
ortiqdir. Statistik ma‘lumotlarning ko‘rsatishicha, 1985 y. Osiyoda erkaklar ayollarga nisbatan 58 mln.
ko‘p edi. Bunday xol Okeaniyada ham kuzatiladi. Shuningdek, shuningdek
dunyo miqyosidagi
iqtisodiy jihatdan baquvvat davlatlarda ayollar soni erkaklar sonidan ko‘p. Sababi bu davlatlardagi
erkaklar orasida o‘lim yuqori, ayniqsa katta yoshli erkaklarda. Masalan, 1985 yilda har 1000 ta ayolga
Germaniyada- 910, Frantsiyada- 951, Angliyada- 954, Italiyada- 946, Kanada- 978, AQSh- 949 ta
erkak to‘g‘ri kelgan. 2000 yilga kelib bu ko‘rsatkich tashkil etdi. Bularning sababi yuqorida
aytganimizdek aksariyat erkaklarning og‘ir mehnat bilan shug‘ullanishlari, bahtsiz hodisalar, urushlar
va alkogolizm, giyohvandlik kabi zararli odatlarga beriluvchanlik kabilarir.
Bunga sobiq Ittifoqda
1941-1945 yillardagi urush tufayli millionlab erkaklarning qirilib ketishi ham yaqqol misol bo‘la oladi.
Shuning uchun ham hozirgi vaqtda ayollar nisbati yuqori bo‘lgan davlatlar qatoriga sobiq Ittifoq
davlatlari ham kiradi. Erkaklarning salmog‘i yuqori bo‘lgan rivojlanayotgan davlatlar va Osiyo
qit‘asida ayollar o‘rtasida o‘lim ko‘p kuzatiladi. Ayniqsa, Osiyodagi davlatlarda erkaklar salmog‘i
ayollarga nisbatan ancha yuqori bo‘lib, har 1000 ta ayolga 1041 nafar erkak to‘g‘ri keladi. Erkaklar va
ayollar o‘rtasidagi geografik farqlar asosan, aholining yosh-tarkibi bilan bog‘langan. Bolalar va ayollar
salmog‘i qanchalik ko‘p bo‘lsa, jinslar nisbatining o‘rtacha ko‘rsatkichi normal holatga yaqinlashadi,
ba‘zi hududlarda bunga aholining mexanik harakati ham o‘z ta‘sirini ko‘rsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
