Demografiy a

Aholining mutloq ko’payish, o’rtacha yillik ko’payishi, o’sish, ko’payish sur’atlari. 
Aholining ko‘payishining asosiy sababi tug‘ilishning yuqori darajada (fiziologik imkoniyat darajasida) 
bo‘lganligidir. Demak, bir tomondan insonning tabiiy ofatlar oldida ojizligi, o‘zaro nizolari, uning 
kamayishiga olib kelsa, tug‘ilishning yuqori darajada bo‘lganligi aholini sonining ma‘lum darajada 
ko‘payib borishiga sabab bo‘lgan. Ibtidoiy jamoa davrida Janubiy Osiyo, Evropaning janubiy 
qismlarida, Afrika qit‘asida aholi nisbatan zich yashagan. Evrosiyo materigining shimoliy rayonlarida, 
Avstraliya va Amerika qit‘alarida aholi juda siyrak joylashganlar.
 
Aholi sonining ko‘payib borishida jamiyat ishlab chiqarishining mukammalashib borishi, 
jamiyatda sodir bo‘lgan mehnat taqsimotlari–ya‘ni chorvachilik va dehqonchilikning rivojlanishi 

---

alohida omil hisoblanadi. Eramizdan 7-8 ming yil oldin Yaqin Sharq hududlarida juda ko‘p qabilalar 
ovchilikdan chorvachilikka, dehqonchilik qilishga o‘ta boshladilar. Xo‘jalik yuritishdagi yangi sharoit 
qabilalardagi aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta‘minlashni yaxshiladi, oziq-ovqat zahiralari 
yaratildi. Natijada, aholining o‘lim hollari nisbatan kamaydi. Lekin, aholining turli epidemiyalardan, 
qabilalar orasida bo‘lib turuvchi urushlardan o‘lim hollari yuqori edi. 
Aholining tabiiy harakatlari deganda tug‘ilish, o‘lim, nikoh va ajralish jarayonlaridagi 
o‘zgarishlar nazarda tutiladi. Tug‘ilish va o‘lim jarayonlarini taxlil qilish Mutlaq va solishtirma 
ko‘rsatkichlarni takkoslashni takozo qiladi. Mutlaq ko‘rsatkichda axolining soni (mahlum vaqt 
ichidagi miqdori), Tug‘ilish va o‘lim soni xisobga olinadi. Mutlaq ko‘rsatkichlar buyicha mamlakat 
miqyosidagi Tug‘ilish va o‘lim ko‘rsatkichlarini tahlil qilib, xulosaviy so‘z aytib bulmaydi. Statistik 
mahlumotlarni taxdil qilishda taqqoslash usullari orqali to‘g‘ri xulosa yozish mumkin. 
Stabil aholi – muayyan hududda doimiy ro‘yxatdan o‘tgan holda istiqomat qiluvchi aholi soni. 
Real aholi – muayyan hududda doimiy istiqomat qiluvchi aholi bilan birgalikda vaqtincha yashab 
turgan aholining umumiy soni. Aholi tarkibi – hudud aholisining yosh, jins, kasbiy va h.k nuqtai 
nazaridan tafovuti. Aholini ro‘yxatga olish ma‘lumotlari axborot manbai hisoblanadi. Aholining 
hozirgi sonini baholash mazkur hududda tug‘ilganlar va ko‘chib kelgan-lar sonini hisobga olish hamda 
vafot etganlar va ko‘chib ketganlar sonini chiqarib tashlash yo‘li bilan aholini ro‘yxatga olish 
ma‘lumotlariga o‘zgartirish kiritish hisobiga amalga oshirilgan. 
Aholining mutloq soni–biron-bir hudud yoki aholi guruhidagi kishilarning ma‘lum vaqtdagi 
miqdoriy ifodasidir. Demografiyada aholi soni, eng umumiy asosiy ko‘rsatkich bo‘lib, aniq bir 
davrdagi aholi miqdorini anglatadi. Statistik manbalarda aholi soni ma‘lum bir sanaga (1-yanvar, 1-
iyul yoki 31 dekabr) keltiriladi. Masalan, O‘zbekiston aholisi 1991 yil 1 yanvarda 20708,2 mingni, 
2000 yil 1 yanvarda esa – 24487,7 mingni tashkil etdi. Bu ko‘rsatkichlarni butun yil uchun qabul qilib 
bo‘lmaydi, chunki yil davomida, ya‘ni 1 yanvardan 31 dekabrga qadar aholi soni tug‘ilish va o‘lim 
hisobiga muntazam o‘zgarib turadi. Har bir hudud aholi sonini o‘rganganda, yuqorida qayd etilgandek, 
uni doimiy (shu hududda doimiy ro‘yxatga olingan) va real (tekshirilayotgan davrda shu hududda 
ma‘lum muddat yashayotgan) aholiga ajratiladi. 
Aholining mutloq soni muntazam o‘zgarib boradi. Aholi ro‘yxatlari yordamida aholi mutloq 
sonini o‘zgarishini aniq ifodalash mumkin. Aholi mutloq sonidagi o‘zgarishlar aholi soni muntazam 
ko‘payib borsa ijobiy, agar aholi soni kamaysa salbiy xususiyatga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, 
O‘zbekistonda aholi mutloq soni 1897-1989 yillarda o‘tkazilgan aholi ro‘yxatlari oralig‘ida muntazam 
ko‘payib borgan.