Dehqonchilik ilmiy izlanish asoslari bilan fanidan ma’ruza ma'tinlari doc

tajribalarining aniqligi ularni makonda (maydonda) va zamonda (ma’lum vaqt ichida) 
takrorlanishiga  bog’liq.  Dala  tajribalari  maydonda  bir  nechta  takrorlikda  bajariladi,  ya’ni 
takrorlik  deb  bitta  variantni  maydonning  masofasi  bo’yicha  bir  necha  marta  takror-takror 
paykalchalarga  joylashishiga  aytiladi.  Takrorliksiz  qo’yilgan  tajriba  ma’lumoti  noaniq 
bo’ladi.  Tasodifiy  xatoliklar  nazariyasiga  muvofiq  tajribalar  o’tkazilishi  va  takrorliklar  soni 
ko’payishi bilan ijobiy va salbiy xatoliklar kelib chiqadi. Uni matematik statistika yo’li bilan 
aniqligini aniqlab bo’lmaydi. Shu sababli tajribaning qo’yilish sharoiti va joyidan qat’iy nazar 
variantlar bir  necha  marta takrorlanishi orqali tekshirilishi kerak. Bu esa tajribaning uslubiy 
jihatdan majburiy talabi hisoblanadi.  
Binobarin,  biror  variantdagi  o’simlik  hosili  to’g’risida  aniq  tushuncha  hosil  qilish 
uchun  mazkur  variantni  paykalda  bir  necha  marta  takrorlash  mumkin.  Shuning  uchun 
tajribaning  takrorliklari  dala  tajribasining  aniqligi  va  ishonchliligini  oshirishda  zaruriy  usul 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

95 
 
hisoblanadi.  Bu  esa  sxemaning  har  qaysi  variantida  tajriba  uchastkasining  xilma  xilligini 
to’liqroq bilib olishga imkon beradi. 
Takrorliklar  aniqlikni  oshirishdan  tashqari,  tasodifiy  xatoliklarni  miqdoriy  jihatdan 
aniqlashga  imkon  beradi,  bu  nazorat  bilan  taqqoslashga  qaraganda  tajriba  variantlarini  turli 
taqqoslashning matematik jihatdan to’g’ri ekanligini bilishga imkoniyat yaratadi. 
Tajriba vazifalariga, tuproqning xilma-xilligiga, paykalning katta- kichikligi va tajriba 
qancha  davom  etishiga  qarab,  takrorlikning  zaruriy  soni  aniqlanadi.  Odatda,  sug’oriladigan 
sharoitda doimiy (stasionar) uchastkalarda o’tkaziladigan agrotexnikaviy tajribalarni kamida 4 
takrorlikda  qo’yish  kerak.  Ba’zi  hollarda  unumdorligi  va  relyefi  jihatidan  bir  xillashtirilgan 
maydonlarda,  paykallar  katta  va  tajriba  variantlarining  farqi  kam  bo’lganda  tajribani  3 
takrorlikda o’tkazish bilan cheklanish mumkin. 
Tajribani  vaqt bo’yicha takrorlash. Har qanday dala tajribasining  natijasi  yilning ob-
havo sharoitiga juda ham bog’liq bo’ladi. Shuning uchun ko’pchilik hollarda ishonchli natija 
olish  uchun  tajribani  maydonlarda  takrorlash  bilan  bir  qatorda  yillar  (zamon)  bo’yicha  ham 
takrorlash zarur. 
Bu faqat tajriba xulosalarining ishonchliligini oshirib qolmay, balki ayrim quruq, nam 
yillarda  o’rganiladigan  usullarning  nisbatan  samaradorligi  to’g’risida  juda  qimmatli, 
qo’shimcha ma’lumot olishga ham imkon beradi. 
Tajribalar  davomiyligiga  ko’ra  qisqa  muddatli,  ko’p  yillik  va  surunkali  (stasionar) 
guruhlarga bo’linadi. Qisqa muddatli tajribalarda 1 yildan 3 yilgacha biror bir ko’rsatkichning 
ta’siri va so’nggi ta’siri o’rganiladi. Ko’p yillik dala tajribalarning vaqt bo’yicha takroriyligi 
uch  yildan kam  bo’lmasligi kerak. Ko’pchilik  hollarda dala tajribalarining  natijalari  har  yili 
o’zgarib  turadigan  ob-havo  sharoitiga  bog’liq.  Shu  sababli  bu  xildagi  tajriba  bir  necha  yil 
davom  ettiriladi.  Bundan  tashqari,  ob-havoning  ma’lum  salbiy  elementlari:  qurg’oqchilik, 
kech  yoki  erta  tushadigan  qora  sovuqlar,  yuqori  harorat,  qor  qoplamining  kamligi  va 
boshqalarga  qarshi  kurashga  qaratilgan  usullarni  o’rganish  mumkin.  Tabiiyki,  bular  har  yili 
takrorlanmaydi  va  bu  ob-havoiing  muayyan  usuli  uchun  xarakterli  bo’lgan  ma’lumotlar 
to’planmasligi  sababli  tajriba  yana  davom  ettiriladi.  Almashlab  ekishdagi  tekshirishlar,  turli 
agrotexnikaviy  usullarni  qo’llanishi  natijasida  gumus  (chirindi)  zaxirasining  yoki  tuproq 
unumdorliginiig  o’zgarishi  kabi  sekin  kechadigan  hodisalarni  kuzatish,  o’g’itlar  yoki  yerga 
ishlov  berish  tizimini  ishlab  chiqish  surunkali  –  stasionar  tajribalar  o’tkazishni  talab  etadi. 
Ko’pincha bunday tajribalar 50-100 yil va undan ortiq davom etadi. 
 
1. 
Dala tajribasi oldiga qo’yilgan asosiy talablar nimalardan iborat. 
2. 
Variant va takrorliklar orasida qanday farq mavjud. 
3. 
Tajribani vaqt bo’yicha takrorlashni qanday tushunasiz.