Dehqonchilik ilmiy izlanish asoslari bilan fanidan ma’ruza ma'tinlari doc

2.  Dala  tajriba  uslubining  asosiy  elementlariga  tajriba  variantlari,  paykallarning 
sathi va shakli, tajribadagi takrorliklar, tajribani qancha vaqt davom etishi, tajriba paykallarini 
joylashtirish usullari va hosilni uslubiy jihatdan hisobga olish kiradi. 
Tajriba varianti deb, o’rganilayotgan o’simlik, uning navi, o’stirish sharoiti, parvarish 
qilish  va  boshqa  agrotexnik  tadbirlarni  sinashga  aytiladi.  Qisqacha  aytganda,  variant  so’zi 
farqlanish,  o’zgarish,  har  xillik  ma’nosini  bildiradi.  O’rganilayotgan  tajriba  variantlari 
taqqoslanadigan  variant  nazorat  variant  yoki  standart  deb  ataladi.  Tajriba  variantlari  bilan 
nazorat variantlari yig’indisi tajriba sxema (tuzilma)sini tashkil etadi. 
Variantlar  soni.  Tajribaning  maqsadi  va  mazmuniga  qarab  variantlar  soni  turlicha 
bo’ladi. Tajriba variantlari sonini 12-16 tadan oshirib yuborish odatda, tajribaning aniqligini 
pasaytiradi.  Variant  soni  ko’payishi  bilan  tajriba  o’tkaziladigan  maydon  kattalashadi. 
Maydonning  kattalashuvi  bilan  tuproq  unumdorligidagi  har  xillik  hamda  taqqoslanayotgan 
variantlar o’rtasidagi tafovut ortadi. Bularning hammasi tajribadagi xatoning ko’payishiga va 
tajriba aniqligining pasayishiga olib keladi. Shuning uchun variantlar miqdori ko’pi bilan 10-
12 va paykallar soni 60-64 tadan oshmasligi kerak. 
Paykal sathi. Dala tajribasi ma’lum kattalikdagi va shakldagi paykallarda o’tkaziladi. 
Paykal  ma’lum  maydondagi  xudud  yoki  uchastka  bo’lib,  unga  o’rganiladigan  va  nazorat 
varianti joylashtiriladi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

94 
 
Ekinlar  bo’yicha  paykallarning  maqbul  maydoni  quyidagicha  bo’lganda  tajriba 
aniqligiga  erishish  mumkin:  qator  orasi  ishlanadigan  ekinlarda  100-250  m,  g’alladoshlarda 
50-100 m, zig’irda 25-50 m. Paykallarni kattalashtirish yoki kichraytirish mumkin. 
Seleksiyada  0,5-2  m
2
  kattalikda,  kichik  nav  sinashlarda  esa  5-10  m
2
  kattalikdagi 
paykallarda tajribalar olib boriladi. 
Yerga  yaxshi  ishlov  berilganda  tajribada  yuqori  aniqlikka  erishiladi.  Shuning  uchun 
konkurs  nav  sinashlarda  50-100  m
2 
li  va  kamdan  kam  200  m
2 
li  maydonlarda  tajriba 
o’tkaziladi. 
Yerga  ishlov  berishning  har  qaysi  paykalida  alohida  mashina  va  qurollardan 
foydalanishni  talab  etadigan  usullarni  o’rganishda  uning  kattaligi  ba’zan  300  m
2 
gacha  va 
hatto  1000  m
2 
gacha  oshirilishiga  to’g’ri  keladi.  Ishlab  chiqarish  sharoitida  keng  doirada 
o’tkaziladigan  tajribalarda  paykallarning  kattaligi  100  dan  3000  m
2 
gacha  va  undan  katta 
bo’ladi. 
Paykalning  shakli  deyilganda,  enining  bo’yiga  nisbati  tushuniladi.  Sug’oriladigan 
dehqonchilik sharoitida paykalning eng qulay shakli paykal ening bo’yiga nisbati 1:10 - 1:15 
bo’lganligi ma’kul bo’lib, uzunchoq to’g’ri burchak bo’lishi kerak bo’lgan holda uzun tomoni 
nishablik  bo’ylab  joylashadi.  Paykallarni  bunday  joylashtirishning  sababi  shundaki, 
ko’pchilik hollarda tuproqning unumdorligi uchastkaning nishabligi bo’ylab o’zgaradi. 
Paykalning eni chigit (urug) ekiladigan seyalkaning asosiy ish eniga muvofiq bo’lishi 
kerak. Qator oralari 60 va 90 sm bo’lgan 4 qatorli va 8 qatorli chigit seyalkalarining ish eni 
yuqoridagiga mos ravishda 2,4 va 3,6 m, 4,8 va 7,2 m bo’ladi. 
Tajribaning har qaysi paykalida eni bo’yicha seyalkaning to’liq borib-kelishidan hosil 
bo’lgan ma’lum sondagi qatorlar bo’lishi kerak. Bu bilan o’rganiladigan variantlar natijalarini 
o’zaro taqqoslashga katta sharoit yaratiladi. 
Yerga  ishlov  berish  tajribalarida  paykallarning  minimal  kengligi  kamida  8  qatorni 
tashkil  etib,  shundan  4  qatori  hisobga  olinadigan,  4  qatori  himoya  (paykalning  har  qaysi 
tomonidan 2 qatordan) hisoblanadi. 
Har  qaysi  paykalda  8-12-16  qator  o’simlik  joylashtirish  maqbul  hisoblanadi. 
Paykallarning eni quyidagicha bo’lishi mumkin: qator orasi 60 sm bo’lganda 4,8 m - 8 qator, 
shundan 4 qatori hisobga olinadigan, 7,2 m - 12 qator, shundan 8 qatori hisobga olinadigan, 
9,6 m - 16 qator, shundan 12 qatori hisobga olinadigan; qator orasi 90 sm bo’lganda 7,2 m - 8 
qator,  shundan  4  qatori  hisobga  olinadigan,  10,8  m  -  12  qator,  shundan  8  qatori  hisobga 
olinadigan, 14,4 m - 16 qator, shundan 12 qatori hisobga olinadigan.  
Paykalning  uzunligi  sug’orish  egatining  uzunligiga  mos  kelishi  kerak.  Paykal 
o’rtasidan  o’qariqlar  ochishga  ruxsat  etilmaydi.  Agar  takrorliklar  yaruslar  bo’yicha 
joylashtirilsa, o’qariklarni yaruslar o’rtasidan ochish kerak. 
Tajriba takrorliklari (qaytariqlari). Paykalning katta-kichikligi, shakli va yo’nalishidan 
tashqari, tajriba aniqligini oshirishda ularning takrorlanishi ham katta rol o’ynaydi, ya’ni dala