Dehqonchilik ilmiy izlanish asoslari bilan fanidan ma’ruza ma'tinlari doc

2.  Tajriba  uchastkasini  tanlash,  o’rganish  va  tayyorlash.  Tajriba  qo’yish  uchun 
unumdorligi,  o’simliklar  qoplami,  relyefi  bo’yicha  bir  xil  ko’rsatkichga  ega  bo’lgan  yer 
maydoni  tanlanadi.  Tajriba  uchastkasi  oldiga  bir  nechta  talablar  qo’yiladi,  shundan  yer 
uchastkasiga  va  dala  tajribasiga  nisbatan  qo’yilayotgan  birinchi  va  eng  muhim  talab  bu 
tipiklik  hisoblanadi,  ya’ni  tajriba  uchun  tanlangan  yer  uchastkasiga,  ularda  tajriba 
natijalaridan   foydalanish mo’ljallanganda, tabiiy sharoiti – tuproq xossalari, unumdorligi va 
relyefi  jihatidan  mazkur  rayonda  yoki  hatto  boshqa  rayonlarda  tarqalgan  tuproq  sharoitiga 
muvofiq bo’lishi kerak. 
Yer  uchastkasiga  qo’yiladigan  ikkinchi  talab  tajriba  natijalarining  aniqligini 
ta’minlovchi tuproq qoplamining  bir  xil  bo’lishidir,  ya’ni  maydonning tuprog’i  jihatidan bir 
xil  jinsli  va  uning  unumdorligi  nisbatan  bir  tekis  bo’lishi,  lekin  tabiatda  hyech  qachon 
absolyut  bir  xil  qoplamli  xususiyatga  ega  bo’lgan  tuproqni  topib  bo’lmaydi.  Faqat  iloji 
boricha  tajriba  uchun  tanlanayotgan  tuproq  atrofga  nisbatan,  tajriba  uchun  yer  maydoni 
tanlash  talablariga  to’laroq  javob  berishiga  erishish  kerak.  Buning  uchun  tanlanayotgan 
uchastka tarixi, tuproqlarining laboratoriya taxlili, relyefi, begona o’tlar bilan ifloslanganligi 
va boshqa tajriba natijalariga salbiy ta’sir etuvchi bor omillar batafsil o’rganilishi shart. 
Maydonga  qo’yilgan  birinchi  talabga  rioya  qilish  uchun  tajribani  kelgusida  joriy 
etiladigan  rayon  sharoitida  olib  borish  kerak  bo’lsa,  ikkinchi  talabni  inobatga  olishda  esa 
tajriba  uchastkasining  tarixini  hisobga  olishga  e’tibor  berish  zarur,  ya’ni  so’nggi  3-4  yil 
davomida bu uchastkaga qanday ekin ekilganligi, haydash chuqurligi, o’g’itlash tartibi (o’g’it 
xillari) ning qo’llanganligi haqidagi ma’lumotlarga ishonch hosil qilish kerak. Tajriba uchun 
tanlangan  uchastkaning  tarixi  aniq  bo’lmasa  tajriba  o’tkazish  ta’qiqlanadi.  Chunki  tajriba 
maydoniga bo’lgan talabga ko’ra tajriba uchun tanlangan yer oldingi 3-4 yil mobaynida faqat 
bir  xil  ekin  ekilib,  bir  xil  o’g’itlash  tizimida  yerga  ishlov  berish  agrotexnikasi  amalga 
oshirilishi  shart.  Bu  yerda  oraliq  ekinlar,  ba’zan  bundan  mustasno,  ko’pgina  adabiyotlarda 
ta’kidlanishicha,  tadqiqotchi  o’z  bulajak  tajriba  uchastkasiga  3-4  yil  e’tibor  berib,  uning 
qismlari,  bo’laklari  tartibsiz  o’g’itlanishiga,  agrotexnika  ishlari  betartib  bajarilishiga  yo’l 
qo’ymay  yerni  tajribaga  tayyorlashi  ayni  muddao  bo’ladi.  Agarda,  bunday  imkoniyat 
tadqiqotchida bo’lmasa, oldingi 3-4 yilga doir yer maydonining tarixiy xujjatlarini o’rganishi, 
ya’ni  bu  uchastka  tajriba  qo’yish  uchun  uslubiy  jihatdan  yaroqliligiga  ishonch  hosil  qilishi 
zarur. Bunday uchastkada tuproq xususiyatiga bo’lgan talab qishloq xo’jalik ishlab chiqarish 
sharoitidagi tajribalar uchun o’ta  muhimdir.  Ayniqsa,  yer  maydoni tarixi  noma’lum  bo’lgan 
tuproq  sharoiti  tajribasidan  olingan  natijalar  mutlaqo  yaroqsiz  bo’lib  qoladi,  chunki  uni 
qanday tuproq sharoitiga joriy qilinish taklifi noaniq qoladi. 
Shunday qilib, tajriba uchun ajratilgan  yer uchastkasi o’zining o’tgan tarixi  jihatidan 
butun  ko’lamida  bir  xil  bo’lishi  kerak.  Bunda  yuqoridagi  tadbirlar  maydonning  hamma 
qismida bir xil darajada (bir xil o’tmishdosh ekin, bir xil chuqurlikda haydalishi, o’g’it xili va 
dozasining  bir  xilligi)  bo’lishi  tuproq  unumdorligining  tekisligiga  ijobiy  ta’sir  etadi.  Ushbu 
ko’rsatkichlar  aniqlanishi  bilan  birga,  tuproqning  kimyoviy  tarkibi,  sizot  suvlarining 
chuqurligi, sho’rlanishi, ishqoriylik darajasi va boshqalar o’rganiladi. Yuqoridagi ma’lumotlar 
bo’lmasa, ular tadqiqotchi tomonidan tekshirilishi kerak. 
Tajribaning tasodifiy omillariga ham e’tibor berish kerak, ya’ni o’simliklarga mikro va 
makroiklimiy  sharoitlarning  ta’sirchanlik  darajasi  turli  xilda  bo’lmasligi  uchun  tajriba 
uchastkasi turar joy, chorvachilik binolaridan, tutash o’rmonlardan kamida 50-100 m, alohida 
daraxt yoki bog’lardan kamida 25-40 m narida joylashtirilishi lozim. Bundan tashqari, qalin 
yashil devorlar va yo’llar ham tajriba uchastkasidan 10-20 m uzoqlikda bo’lishi kerak. 
Shuningdek,  tajriba  uchastkasini  o’rganishda  mazkur  uchastkada  yer  ishlari  olib 
borilganda  qolgan  izlar,  ilgarigi  yo’llar,  chorva  mollar  to’xtatilgan,  go’ng  tashib  ketilgan, 
qurilish  qoldiqlari  qolgan  joylar,  xirmon  va  sug’orish  shaxobchalari  hisobga  olinishi  zarur. 
Tajriba  uchastkasini  ko’ndalangiga  va  diagonali  bo’yicha  yo’l,  zovur  yoki  doimiy  ariq 
ajratmasligi talab etiladi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

90 
 
Uchastkada  aytib  o’tilgan  tasodifiy  omillarning  bo’lishiga  yo’l  qo’yib  bo’lmaydi, 
chunki ular tuproq unumdorligiga juda uzoq vaqtgacha ta’sir ko’rsatishi mumkin. 
Tajriba uchastkasining relyefi. Tajriba uchun tanlangan yer maydonining relyefi ham 
tajribada  tadqiqot  uchun  olingan  o’simlik  (nav)  turlari  va  tajriba  maqsadiga  mos  bo’lishi 
shart. O’simlikning ma’lum bir turi tajriba uchun tanlanganda, o’simlik va dala bir-biriga tipik 
bo’lishi  uchun  odatda o’simlik  qanday  relyefli  yerda  o’sadigan  bo’lsa  tajriba  maydoni  ham 
shunday  maydonda  utkazilishi  kerak.  Ko’pchilik  qishloq  xo’jalik  ekinlarida  o’tkaziladigan 
tajribalar uchun uchastka relyefi tekis yoki biroz nishab (0,01-0,025 m) bo’lgani ma’qul. Poliz 
mahsulotlari  yetishtirishga  oid  tajribalarda  poliz  ekinlari  agrotexnikasiga  ko’ra  ularni 
sug’orishda uchastka relyefi 0,005 dan 0,01 m gacha bo’lishi talab qilinadi. 
Oqar suvlardan sug’oriladigan tajribalarda uchastka albatta bir xil nishablikda bo’lishi 
kerak. Tuproqni namiqtirish uchun eng yaxshi nishablik 0,005 dan 0,01 m gacha hisoblanadi. 
Tajriba  uchastkasining  nishabligi  bir  tomonlama  va  bir  tekisda  bo’lishi  kerak.  Shuningdek, 
tajriba paykallari nishablikka nisbatan bo’ylamasiga joylashishi kerak. 
Yer  uchastkasini  tanlashda  uning  mikrorelyefini  ham  hisobga  olish  zarur.  Buning 
uchun uchastka mexanizmlar yordamida, ba’zan qo’lda tekislanadi. 
Agar  tajribada  noto’g’ri  relyef  ta’sirini  o’rganish,  ya’ni  uning  o’simlikka  bo’lgan 
ta’siri o’rganilsa, albatta, tajriba variantlari uchun bir xil relyefli nuqtalar tanlanib, takrorliklar 
sochma  usulda  uchastka  kengligiga  joylashtiriladi.  Talab  darajasida  tajriba  uchun  bir  xil 
relyefli joyni egallash uchun variantlar sonini tajribada kamaytirish ham mumkin. 
Tajriba  uchastkalarida  bunday  tajribalarni  amalga  oshirish  uchun  yer  nivelirda 
tekshiriladi.  Natijada,  tajriba  o’tkazish  uchun  0,1-0,2  m  gorizontli  maydon  ajratiladi.  Ishlab 
chiqarish  sharoitlarida  bu  maqsad  uchun  yer  tanlashda  mahalliy  sharoitdan  kelib  chiqqan 
holda qo’polroq, ya’ni qiyaligi 1 metrgacha bo’lgan notekislik ham ruxsat etilmaydi. 
Uchastka  tuprog’ini  tekshirish.  Tajriba  uchastkasining  tarixi  aytilgan  talablarni 
qondirishi  aniqlangandan  keyin  tuproqni  o’rganishga  kirishiladi.  Chunki  bu  ma’lumotlar 
tuproqning  har  jihatdan  bir  xil  darajada  bo’lishi  haqida  ma’lumot  bersa  ham,  u  taxminiy 
bo’lib,  tuproqning  unumdorlik  darajasining  tekisligini  to’liq  tavsiflab  beraolmaydi.  Shuning 
uchun  tuproq  qoplamasini  o’rganmasdan  turib,  tajriba  o’tkaziladigan  tuproqning  qanchalik 
tipikligini aytib bo’lmaydi. 
Tuproqning  to’liq  tavsifnomasini  bilish  uchun  tuproq  kesmalari  va  chuqurchalari 
o’rganilib,  shundan  keyingina  tuproq  tipi,  mexanik  tarkibi,  yumshatish  chuqurligi,  chirindi 
qatlamining qalinligi va uning miqdori, harakatchan shakldagi oziq elementlar (N, R
2
O
5
, K
2
O 
mg/kg)  miqdori,  tuproqning  shimish  xususiyati,  ishqoriyligi  va  uning  suv-fizik  xossalari 
aniqlanadi. 
Lekin, tuproq qanchalik batafsil o’rganilmasin, bari bir uning mikroskopik jihatdan bir 
xilligini bilish qiyin bo’ladi. Shuni hisobga olib, tuproq unumdorligini tekis yoki notekisligini 
aniqlash uchun tajriba qo’yishga qadar dalaga tekshiruvchi (rekognossirovkalovchi) bir yillik 
ekinlar,  asosan  g’alla  o’simliklari  (bug’doy,  arpa,  javdar,  suli)  ekiladi,  chunki  ular  tuproq 
unumdorligiga  nihoyatda  sezgir  (reagent)dir.  Buni  tuproq  unumdorligini  tekislaydigan 
(baravarlashtiradigan) va sinash yoki tajriba uchun ekish usuli deb ataladi.  
Tekislaydigan  ekish  usulida  ekin  ekib  parvarish  qilish  oddiy  xo’jalik  ekinlaridan 
shunisi  bilan  farqlanadiki,  bunda  yerni  haydashdan  tortib,  uni  ekishga  tayyorlash,  urug’ni 
sepish qalinligi, o’g’itlash, yuqori dozada sug’orish, ishlov berish ishlari maydonning hamma 
qismida  bir  xil  darajada,  bir  vaktda  va  juda  yuqori  agrotexnikada  olib  boriladi.  Natijada 
maydonning  unumdorlik  jihatidan  notekisrok  ayrim  joylari  tekislanib  ketadi.  Tuproq 
unumdorligining tekisligini ekilgan o’simliklarning o’sish darajasiga qarab aniqlanadi. 
Tajriba  uchun  ekish  usulida  esa  bu  jarayon  maydondagi  o’simliklarning  hosilini 
shaxmat  usulida  10-12  ta  paykalchaga  ajratib  o’lchanadi.  Buning  uchun  paykalchalarning 
hosili  jamlanadi  va  ular  soniga  bo’linib,  paykalchaning  o’rtacha  hosili  topiladi.  Ayrim 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

91 
 
paykalchalarning  hosil  ayirmasi  o’rtacha  hosilga  nisbatan  2-3  %dan  oshmasa,  ushbu 
maydonning tuproq unumdorligi nisbatan bir tekis hisoblanadi. 
Yer  uchastkasini  o’rganish  va  uni  tajriba  qo’yishga  tayyorlash  bilan  bog’liq  bo’lgan 
ishlardan  biri  rejalashtirilgan  tajribaning  uslubini  ishlab  chiqishdan  iboratdir.  Buning  uchun 
esa tajriba uslubining asosiy elementlari bilan yaqindan tanishib chiqilgan bo’lish kerak. 
 
1. 
Tabiiy  sharoitda  va  yopiq  maydon  sharitida  sabzavot  ekinlarida  o’tkaziladigan 
tajribalar. 
2. 
Meva va rezavor mevalarda tajriba o’tkazishning o’ziga xos xususiyatlari. 
3. 
Uzumchilikda hisob maydoni qanday bo’ladi. 
4. 
Pichanzor va yaylovlarda tajriba o’tkazishning o’ziga xos tomonlari.  
5. 
Tajriba uchun dalani tanlash va tayyorlash tartibi. 
6. 
Tajriba dalasini tayyorlashda qanday asbob va uskunalardan foydalaniladi.