Dehqonchilik ilmiy izlanish asoslari bilan fanidan ma’ruza ma'tinlari doc

2.  Tajriba  o’tkazish  uslubini  ishlab  chiqish.  Ilmiy  ish  dasturi  va  uslubini  tuzish. 
Dasturni ishlab chiqish bu tajriba o’tkazish uchun tayyorgarlik ko’rish davrining yakunlovchi 
qismi  va  u  faraz  qilingan  masalani  tekshirish  usullarini  belgilaydi.  Dastur  tekshirishning 
loyihasi (proyekti)  hisoblanib, unda  ilmiy  ishning aniq chegarasi, tajriba sxemalari, uni olib 
borish  uchun  qo’shimcha  shart-sharoitlar,  kuzatish  usullari,  tajriba  olib  borish  usullari  va 
uning asosiy texnik elementlari ko’rsatiladi.  
Dastur  tuzishdagi  juda  murakkab  masala  tajriba  sxemasi  hisoblanib,  u  qishloq 
xo’jaligida hozirgi dolzarb masalani ilmiy asosda hal qilishga qaratilgan bo’lishi kerak. 
Dastur  tuzayotganda  tajriba  uslublariga,  usullariga  va  uslubiy  savollarga  aniq  javob 
berish  kerak:  rejalashtirilgan  tajribalar  qanday,  qaysi  usullarda  o’tkaziladi.  Bunda  to’g’ri 
tanlangan  uslub  to’g’ri  xulosalar  chiqarishga,  noto’g’risi  esa  aksincha  natija  olishga  olib 
keladi. 
Rejalashtirish tugallangandan keyin  yer uchastkasini tanlash, uni o’rganish  va tajriba 
qo’yish uchun tayyorlash bilan shug’ullanish lozim. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

102 
 
Yer  uchastkasini  o’rganish  va  uni  tajriba  qo’yishga  tayyorlash  bilan  bog’liq  bo’lgan 
ishlardan  biri  rejalashtirilgan  tajribaning  uslubini  ishlab  chiqishdan  iboratdir.  Buning  uchun 
esa tajriba uslubining asosiy elementlari bilan yaqindan tanishib chiqilgan bo’lish kerak. 
Tajribada tayyorgarlik davrining ohirgi etapi  ish  rejasi  hisoblanadi. Dala va  vegetasiya 
tajribalari qo’yilishdan oldin uning dasturi tuziladi. Dala  va vegetasiya tajribalarini tuzishda 
bir  qancha  uslub  va  shartlarga  amal  qilish  zarur.  Bular  tajribani  o’tkazishning  tartiblarini 
belgilab tadqiqotchi bajaradigan ishlarni osonlashtiradi va quyidagi bo’limlardan iborat: 
1. Mavzuning nomlanishi. 
2. Tajribaning boshlanishi_____va tugashi_____. 
3. Ilmiy rahbar va tajribani bajaruvchi. 
4. Mavzuni asoslash. 
5. Ishning maqsadi va vazifalari. 
6. Tajribaning sxemasi. 
7. Tadqiqotning uslubi. 
8. Ishni o’tkazish sharoitlari. 
9. Kutilayotgan natijalar. 
Mavzuning  dolzarbligi:  Ushbu  bo’limda  hozirgi  paytda  bu  mavzuning  o’rganilganligi 
qay  darajada  ekanligi,  qanday  masalalar  yechilishi  kerakligi,  tanlangan  mavzu  bo’yicha 
nimalar  muommo  bo’lib  turganligi  va  bu  masalalarni  yechish  fan  va  ishlab  chiqarishga 
qanday  yutuq  va  imkoniyatlar  berishini  ko’rsatib  o’tish  kerak.  Umuman  olganda  bu  yerda 
masalaning  qisqacha  tarixi,  adabiyotdagi  ma’lumotlar  va  tadqiqotchining  oldingi 
ma’lumotlari bo’yicha axborot beriladi. 
Mavzuning  maqsadi,  vazifalari  va  yangiligi.  Tanlangan  mavzuni  ochib  berishdan, 
yechimini  topishdan  maqsad  nima?  Qanday  muammo  o’rganiladi,  yoki  qanday  dolzarb 
masala yechiladi? 
Ishning  vazifalari.  Bu  yerda  har  bir  omilning  (o’g’it  nisbatlari,  dozalari,  shakllari, 
qo’llash  muddatlari,  usullari,  har  xil  tip  va  tipchalari,  iqlim  sharoitlari)  tuproqning 
agrofizikaviy,  agrokimyoviy,  mikrobiologik  xossalariga,  o’simlikning  o’sishi,  rivojlanishi 
hosildorligi  va  mahsulot  sifatiga,  atrof  muhit  ekologiyasiga,  o’g’it  va  tuproqdagi  oziq 
moddalarning  o’zlashtirish  koeffisentiga,  yo’qolishiga,  migrasiyasiga,  balansiga  ta’siri 
alohida-alohida ko’rsatilishi kerak. 
Mavzuning yangiligi va muhimligi. Bu yerda qanday tekshirish va analizlar, masalalar 
birinchi  marta  o’rganilayotgan  bo’lsa,  yoki  qanday  omillar  birinchi  marta  o’tkazilayottan 
bo’lsa  ko’rsatilib  o’tiladi  va  ularning  ahamiyati  yoziladi.  Buning  uchun  tadqiqotchi 
masalaning tarixini chuqur o’rgangan bo’lishi kerak. 
Tajriba o’tkazish sharoiti va uslublari. 
Iqlim sharoiti. Bu bo’limda tajriba o’tkaziladigan xo’jalik iqlim sharoitiga to’liq tavsif 
beriladi (atmosfera oylik  haroratlari,  yog’ingarchilik  havo namligi, tuproq harorati, samarali 
harorat  yig’indisi  va  h.k.)  ma’lumotlar  hammasi  jadval  shaklida  berilib  meteostansiya 
ma’lumotidan  foydlanish  kerak.  Bu  yerda  ekilayotgan  ekin  turi  uchun  iqlim  sharoiti  qulay 
yoki noqulayligi haqida ham xulosa qilinadi. 
Tuproq  sharoiti.  Tajriba  quyilishi  kerak  bo’lgan  xo’jalikda  qanday  tip  va  tipchadagi 
tuproqlar tarqalgan, ularning salmog’i qanday. Qanday tuproq tipchalari eng ko’p tarqalgan. 
Ularga  to’liq  agrokimyoviy  va  agrofizikaviy  tavsif  yoziladi  (mexanik  tarkibi,  dala  nam 
sig’imi, g’ovakligi, hajmiy massasi, suv o’tkazuvchanligi, ona jins, tarkibidagi chirindi, yalpi 
NRK,  harakatchan  oziq  moddalar,  suvda  eruvchan  tuzlar,  singdirilgan  kationlar  tarkibi  va 
hakozolar). Bularni  yozish uchun adabiyotlardan  foydalanish kerak. Tajriba qo’yilishi kerak 
bo’lgan tuproq tipchasi alohida ko’rsatilib yozilish kerak. 
Tajriba  sxemasi  bu  bitta  g’oyaga  (mavzuga)  birlashtirilgan  variantlar  majmuasi 
hisoblanadi.  U  tanlangan  mavzuni  to’liq  yechishga,  mavzu  bo’yicha  yuzaga  keladigan  har 
qanday  savolga  javob  berishi  kerak.  Sxemadagi  variantlar  bir  birini  to’ldirishi,  yagona 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

103 
 
mantiqiy  farq  prinsipi  asosida  tuzilishi  kerak.  O’rganilayotgan  mavzu  qismlari  variantlarda 
mantiqiy  ravishda  olib  borilishi  kerak.  Sxemada  kerak  emas  variantlar  bo’lmasligi  kerak. 
Agar variantlar soni 12 tadan oshsa, nazorat ham bittadan ikkitaga oshiriladi. O’g’itlar dozasi 
oldin  ta’sir  etuvchi  modda  hisobida  bir  gektarga  hisoblanadi,  keyin  esa  fizik  tuk  hisobida 
topiladi.  Keyingi  hisob-kitoblar  bitta  paykalga  hisoblanadi.  Shuning  uchun  bulajak  tajribadagi 
bitta paykal maydonini tadqiqotchi bilish lozim. 
Tajribada qo’llanilayotgan va sinalayotgan materiallar tavsifi. Bu bo’limda qo’llanilayotgan 
o’g’it  turi,  shakli,  ularning  tavsifi  (donadorligi,  gigroskopikligi,  rangi,  tarkibidagi  ta’sir  etuvchi 
moddalar miqdori va hakozolar) yoziladi. 
Tajribada  variantlarning  paykallarda  joylashish  sxemasi,  tajriba  qaytariqligi,  paykal 
maydoni  va  sxemasi.  Paykalda  model  o’simliklarning  joylashish  sxemasi.  Bu  yerda  tajriba 
sxemasi  bo’yicha  mavjud  bo’lgan  variantlar  dalada  ajratib  olinishi  kerak  bo’lgan  paykallarga 
joylashtiriladi,  ya’ni  qaysi  paykalda  nechanchi  variantdagi  tadbirlar  o’tkazilishi  belgilanadi. 
Variantlar kamida 4 marta qaytarilishi kerak, shuning uchun ham variantlar sonidan paykallar soni 
4  marta  ko’p.  Bu  sxemada  taqrorliklar  soni,  yaruslar  soni  ko’rsatiladi.  Boshqa  sxemada 
paykalning  eni,  bo’yi,  uzunligi,  himoya  va  hisob-kitob  maydonlarida  joylashgan  model 
o’simliklar ko’rsatiladi, ularning soni yoziladi. 
Biometrik o’lchash va ularning uslublari. Bu yerda o’simlikning o’rtacha bo’yi (balandligi), 
o’rtacha bitta o’simlikdagi barglar soni, barglar yuzasining kattaligi, o’simliklarning yer ustki va 
ostki  qismlarining  massasi  va  ularning  nisbati,  hosil  elementlarining  soni,  ularning  massasi, 
pishish  sur’ati,  zarakunanda  va  kasalliklarning  tarqalishi  yoziladi.  Har  bir  o’lchashdan  keyin 
uning uslubi yoziladi. Ushbu bo’limda hosilni aniqlash uslublari ham ko’rsatiladi. 
Fenologik  kuzatishlar.  Bunda  fenologik  fazalarning  boshlanishi  (10-25  %  o’simlikda 
kuzatilsa)  va  ommaviy  kirishi  (75  %  o’simlikda)  muddatlarining  qayd  etilishi  ko’zda  tutiladi. 
Qishloq  xo’jalik  ekin  turiga  qarab  qanday  fenologik  fazalar  (unib  chiqish,  2-3  chinbarg, 
shonalash, gullash,  tuplanish,  naychalash, boshoqlash, gullash, sutpishish  va  hakozolar)  hisobga 
olinib yozilishi kerak. 
Tuproq analizi. Bu bo’limda tuproqning qanday xossalari aniqlanishi (chirindi, yalpi NRK, 
harakatchan  oziq  moddalar,  singdirish  sig’imi  kattaligi,  suvda  eruvchan  tuzlar,  singdirilgan 
kationlar tarkibi, chirindi, azot, fosfor, kaliyning fraksion tarkibi va hakozolar) va ularning uslubi 
ko’rsatilishi  kerak.  Bu  yerda  oziq  moddalarning  aylanishi,  irrigasiyasi,  yo’qolishi,  umuman 
balansi o’rganiladi. Ushbu faktorlarning atrof-muhitga ta’sirining o’rganilish rejasi ham yoziladi. 
O’simlik  analizi.  Bunda  mavzuni  to’liq  ochib  berish  uchun  o’simlik  tarkibida  aniqlanishi 
kerak bo’lgan oziq moddalar tartibini va ularning aniqlash uslubini ko’rsatish kerak. Bu analizlar 
quyidagilar: yalpi NRK, N-NO
3
, N-NH
4
, uglevodlar, yog’, oqsillar, aminokislotalar, quruq modda 
va mahsulotning boshqa sifat  ko’rsatkichlari. Mazkur bo’limda o’g’itlardagi oziq moddalarining 
o’zlashtirilish  koeffisenlarini  hisoblash  usuli  ham  yoziladi.  Bu  bo’lim  ohirida  olingan  natijalar 
qanday usulda matematik tahlil qilinishi, ko’rsatilishi kerak. 
Tajribada  ekin  o’stirish  texnolologiyasi.  Tajribada  ekilaytgan  ekin  turining  parvarishlash 
texnologiyasi  adabiyotlar  va  xo’jalikda  qabul  qilingan  agrotexnika  asosida  yozilishi  kerak. 
Texnologik  tadbirlar  -  shudgor,  boronalash,  chizellash,  ekish,  sug’orish,  o’g’itlash,  yagonalash, 
chekankalash,  yig’ishtirish,  zarakunanda,  kasallik  va  begona  o’tlarga  qarshi  pestisid  va 
biopreparatlarni qo’llash va hakozolar. 
Nav tavsifi. Bunda ekilishi kerak bo’lgan navning tavsifi yoziladi. Bu nav o’sha yer uchun 
tavsiya qilingan yoki istiqbolli nav bo’lishi kerak. Kerakli ma’lumotlar adabiyotlardan olinadi. 
Kutilayotgan  natijalar. Tadqiqotni  o’tkazish  natijasida qanday ma’lumotlar  olinadi  va ular 
qanday masalalarning yechimini beradi degan masalalar yoritilishi kerak. 
 
1. 
Ilmiy ishni rejalashtirishda nimalarga e’tibor berish kerak. 
2. 
Tajriba uchun dalani tanlash va tayyorlash tartibi. 
3. 
Tajriba dalasini tayyorlashda qanday asbob va uskunalardan foydalaniladi. 
4. 
Tajriba dasturi va uslubini tuzishda asosan nimalarga e’tibor berish kerak. 
 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

104