Defektologiya kafedrasi

Асосий адабиётлар:
1.Муминова Л.Р., Аюпова М.Ю. Логопедия. -T.: Ўқитувчи 1993.
2.Аюпова М.Ю. Логопедия. -T.: Узбекистон файласуфлар миллий жамияти. 2007.
3.Муминова Л.Р., Амирсаидова Ш., Абидова Н ва бошк. Махсус психология. -T.: Узбекистон файласуфлари миллий жамияти, 2013.
Қўшимча адабиётлар:
1.Мирзиёев Ш.М. Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2016 йил якунлари ва 2017 йил истикболларига багишланган мажлисидаги нутқ // Халк сузи. 2017 йил 16 январ, № 11.
2.Мирзиёев Ш. М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. -T.: Узбекистон, 2017.
3.Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Узбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. -T.: Узбекистон, 2016.
4.2017-2021 йилларда Узбекистонни ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича харакатлар стратегияси. 7 январ 2017 йил.
5.Колесникова Г.И., Кабарухина И.А. Специальная психология и педагогика. Ростов на - Дону. 2007.
6.Специальная психология. Под. ред Лубовского В.И. Учебное пособие. -М. 2005


Мавзу 8. Нутқ камчилигига эга болаларнинг мулоқат хусусиятлари
Режа
1.Мулоқат хусусиятлари
2.Умумий тавсифнома
3.Нутқ камчилигига эга болаларнинг мулоқат хусусиятлари
4.Кичик ёшдаги ўкувчиларда мулоқат бузилишлари
Таянч иборалар: «Қабул қилинмаганлар» , «алоҳидалар» детерменизм, лексика, грамматика,фонетика,фонология.


Нутқ ва мулоқот
Кузатилаётган нутқи оғир бузилган болаларда шахсий нутқ ахлоқини ташкил қилишда атрофдаги одамлар билан мулоқотида салбий жиддий қийинчиликлар кўринади. Бу туркумдаги болаларда нутқий ва алоқа йўлларини уддалаш ўзаро шартлашиш шунга олиб келадики, нутқ ривожланишининг бу хусусиятлари ҳисобланган луғат заҳирасининг камбағаллиги ва фарқланиши, феъл луғатининг етишмаслиги, фикр билдиришнинг ўзига хослиги яхлит мулоқотни амалга оширишга ҳалақит беради, бу қийинчиликлар оқибатида мулоқотга талаб пасайиб кетади, алоқа йўлларининг шаклланмаганлиги (диалогли ва монлогли нутқ), хулқнинг хусусиятлари: муносабатда манфаатлар бўлмаслиги, мулоқот вазиятида мўлжалга олишни уддаламаслиги, негативизм. (Л.Г.Соловьева).
О.С.Павлованинг тадқиқотлари натижасида (1997) нутқи умумий ривожланмаган мактаб ёшига етмаган катта болаларни нутқий алоқа йўлларини қуйидаги хусусиятлари аниқланди: меъёрда гаплашадиган болалар жамоасида каби шу туркум болалар гуруҳи тузилишида ўша қонуниятлар ишлайди, ўзаро муносабатларнинг қулайлиги анча юқори ҳисобланади, «қабул қилинмаганлар» ва «алоҳидалар» дан «афзаллар» ва «қабул қилинган» ларнинг сони анча юқори. Шу билан бир вақтда болалар ўзларига ўртоқ танлаш сабабини айтишга қийналадилар («Билмайман», «У ўзини яхши тутади», «Мен у билан дўстман, ўйнайман», «Уни тарбиячи мақтайди» ва б.), улар ўйиндаги шерикларига шахсий муносабатларга қараб эмас, балки уни педагогнинг баҳосига қараб мўлжаллайдилар.
«Қабул қилинмаганлар» ва «алоҳидалар» орасида кўпинча алоқа ўрнатиш воситаларини ёмон қўллайдиганлар бўлиб қоладилар, болалар фаолиятининг ҳамма кўринишларида муваффақиятсиз аҳволда бўладилар. Уларнинг ўйин ўйнаш қобилиятлари бўш ривожланган, ўйин айёрлик кўринишида бўлади, бу болаларнинг тенгдошлари билан мулоқотга киришишга ҳаракат қилишлари муваффақиятга олиб келмайди, гоҳида «қабул қилинмаганлар» томонидан тажовуз учқунлари билан тугайди.
Йўлбошчилик сифатларини таъминловчи: муваффақиятли фаолиятнинг ҳамма кўринишларида (ўйинда, самарадорликда, меҳнатда, ўқишда), етарли даражада алоқа йўлларини уддалашнинг шаклланганлиги (мурожаат қилинган нутқни эшитиш ва тушуниш, давомида ўз фикрини билдириш), хулқида ижобий чизиқларнинг борлиги, болалар ва педагогларга нисбатан фаоллиги ҳисобланади. Бундай мактаб ёшига етмаган болалар, одатда, ўйинда бошқаларга нисбатан тезроқ сюжет таклиф қилишади ролларни тарқатиш билан шуғулланишади, баъзида бошқа болалар ташаббусини бостириб, ўзларига «бош ролни» олишади.
Бундан ташқари, боланинг тенгдошлари жамоасидаги ўрни нутқ нуқсонининг оғирлигига узвий боғлиқ. Шундай қилиб, ўзаро шахсий муносабатлар тизимида юқори ўринни олган болалар, нисбатан нутқи яхши ривожланган, худди шу пайтда болалар орасида яхши хулқи, шахсининг ижобий сифатлари борлигига қарамай, ноқулай аҳволни эгаллаганлари борки, уларда нутқ нуқсони оғиррок экан, бу эса ўзаро шахслар муносабати иерархиясини аниқловчи ҳисобланади.
Умуман, нутқида патология ифодаланган болаларда алоқа йўлларининг имкониятлари анча чегараланиш билан ва ҳамма кўрсаткичлар бўйича меъёрдан анчагина пастлиги билан фарқланади. Нутқи тўлиқ ривожланмаган мактаб ёшига етмаган болаларнинг ўйин фаолиятлари ривожланишининг баланд бўлмаган даражаси ўзига эътиборни қаратади: сюжетнинг камбағаллиги, ўйиннинг процессуал характердалиги, нутқ фаоллигининг пастлиги. Кўпчилик бундай болалар учун ниҳоятда характерли бўлган ўта ҳаяжонланганликнинг турли хил неврологик симптоматиклар билан боғлиқлиги, шунга кўра ўйинни тарбиячи томонидан назорат қилинмаслиги, жуда ташкиллатирилмаган кўринишни олади. Бу туркумдаги болалар ўзларини қандайдир иш билан банд қилишни умуман билмайдилар, бу уларда қўшма фаолият юритиш кўникмалари етарлича шаклланганмаганлигини кўрсатади. Агар болалар катталарнинг топшириғи билан қандайдир умумий ишни бажарсалар, унда шерикларини мўлжалламасдан, у билан ҳамкорлик қилмасдан, ҳар битта бола ишни ўзича қилишга интилади. Бу каби фактлар нутқи умумий ривожланмаган мактаб ёшига етмаган болаларнинг мўлжал олишларининг бўшлигини, тенгдошлари билан қўшма фаолият юритишда, алоқа йўлларини уддалашининг шаклланганлиги, ҳамкорлик кўникмаларининг паст даражадалиги тўғрисида гапирилади (8-матн).
Нутқида оғир патологияси бор болаларнинг алоқасини ўрганиш шуни кўрсатадики, мактаб ёшига етмаган катта болаларнинг кўпчилигида 2-4 ёшдаги меъёрда ривожланаётган болалар учун хос бўлган, вазият-иш кўриниши устунлик қилади.

Нутқ мулоқоти деганда ўзаро алоқадаги кишиларнинг шундай фаоллигига айтиладики, унда кишилар белгилар ёрдамида, шу билан бирга тил ёрдамида ўзларининг кўпгина фаолиятини ташкил киладилар. Нутқ фаолияти назарияси деганда тил ва комуникатив қобилият ВПФ сифатида кўриб чикилади, улар ўз тикланишида фаолият оркали тортилган (детерменизм).

Коммуникатив қобилият тил қобилиятига қараганда янада кенг тушунчадир, модомики экстралингвистик омилларни ўз ичига олади ҳамда мулоқот субъектларида етилиш ва билиш базасининг тўғри келишини кўзда тутади. Тилшунослар нуқтаи назаридан келиб чиқилса, тил ва коммуникатив қобилиятлар ўртасида аниқ ифодаланган ўзаро боғлиқлик мавжуд.
Тахмин қилиш мумкинки, бола тил қобилиятининг қуйи даражасида, масалан ОНРда, коммуникатив қобилиятнинг етишмаслиги кузатилади, бу, ўз навбатида, ўқув коммуникацияси жараёнини мураккаблаштиради, модомики айнан коммуникатив қобилият (таълим ва тарбия мақсадларига мос равишда нутқий ва нонутқий бўлган ўзаро таъсирни ташкил қилиш қобилияти, ўқитувчи - ўқувчи ва ўқувчи-ўқитувчи) бутун таълимнинг муҳим шартларидан бири ҳисобланади.
Шундай қилиб, педагогика учун ва, хусусан логопедия учун, коммуникатив қобилият шаклланиши муаммоларининг муҳимлиги муқарардир. Бу муаммо етарли даражада мураккаб ва кўп қирралидир, сабаби, онгимизда нутқ мулоқоти кўникмаларининг шаклланиши: улар шаклланишининг шахс фаолиятига боғлиқлиги тил ва коммуникатив қобилиятларнинг шиклланиши жараёнларининг ўзаро боғланиши; тил қобилияти намоён бўлишининг коммуникатив қобилият шаклланганлиги даражасига боғлиқлиги (нутқ ривожланиши ва патологияси меъёрида); тил ва коммуникатив қобилиятларнинг шахснинг ижтимоий мослашуви ва у билан жамият маданиятининг эгалланиши шарти сифатида тикланиши каби жиҳатларни ўз ичига олади.
Тил қобилияти инсоннинг ижтимоий ўзлаштирилган қобилияти бўлиб ҳисобланмайди. Турли ҳил ёшдаги болалар ривожланишини кузатиш натижалари индивидиумда тил тизимини эгаллашга туғма сабабларнинг ривожланиши эрта босқичларида нутқ ва тил жараёнларининг англанмаган, интуитив даражаларида потенциал имкониятларни амалга оширишнинг мавжудлиги ҳақида далолат беради.
Кейинчалик бу сабаблар яхши тарбия шарт-шароитида ё ўз ривожланишига эга бўлади, ёки бўлмайди. Охирги ҳолатда турли оғирлик даражасига эга бўлиши мумкин бўлган нутқ ривожланишининг функционал тўхталишини кузатамиз.
Органик генез нутқ ривожланишининг ўзига хос бузилишларида тил қобилиятининг ўзида камчилик-ё бир вақтда тилнинг барча тузилиш даражаларида (лексика, грамматика,фонетика,фонологияда), ёки баъзи бир даражада, масалан, фонетик-фонематик ёки грамматик даражада намоён бўладиган нутқ фикрлаш жараёнларининг етук эмаслиги кузатилади. Биз кўп қиррали, турли хил тил бирликларини ўзлаштиришнинг имкони йўқлигида ифодаланади, масалан, фонема, лексика, грамматик шакл ва конструкциялар, бу ўз навбатида бирликларнинг бирикмасини қабул қилиш ва ўз фикрини ифодалашда, уларни бошқаришдаги қийинчиликларни шартлайди. Бундай болалар бир нечта таянч моделларни мустақил ёки коррекцион ўқитишда ёд олиб, улар асосида “ўзининг” янги фикрини ярата олмайди.Шу билан бирга, тил қобилиятининг креатив принципи қўлланилмайди. (Н.Хомский бўйича).
Тахмин қилиш мумкинки, тил базасидаги нуқсонлик (сўз бойлиги, аграмматизмнинг тораяши, нутқ товуш жиҳатининг шаклланмаганлиги) мулоқотда қийинчиликларнинг юзага келишига сабаб бўлади, янада яққол ифодаланган шаклида нутқ коммуникациясидан қаттиқ воз кечишга олиб келади.
Шундай қилиб, тилни ўзлаштирмаганлик коммуникатив қобилият бузилишларига нисбатан бирламчи нуқсон бўлиб ҳисобланиб қолади.
Бошқача қилиб айтганда, қўйи мулоқот омили(яъни мулоқот фаолияти мақсадининг шаклланмаганлиги ёки бўйсунишининг бузилиши) нутқ фикрлаш фаолияти шаклланишининг етарли эмаслигини ёки бир текисда эмаслигини шартлаши мумкин. Бу ҳолда коммуникатив қобилиятнинг етук эмаслиги тилни ўзлаштирмаганликка нисбатан бирламчи бузилиш сифатида намоён бўлади. Эҳтимол, оралиқ ёки аралаш вариантда иккала бузилиш тенг мавжуд бўлганда бир-бирини мураккаблаштиради.
Коммуникация эркин фаолият турларидан бири бўлганлиги сабабли таъкидлаш зарурки, вербал мулоқот ютуғи индивидиумнинг ўта юқори даражадаги ўз-ўзини ташкил қилиш билан таъминланади, чунки мулоқот бир қанча шахсларнинг йўналтирилган фаоллигининг ўзига хос шакли . Диаологик нутқ шакли, баъзи бир тилшунослар фикрига қараганда, монологикка қараганда, янада мураккаб, сабаби унда мана шу коммуникатив фаолият учун хос бўлган, гапирувчини алмаштириш билан бир қаторда монологдагига қараганда янада мураккаб жараёнлар содир бўлади. Бу, аввалам бор, мураккаб мақсад иерархиясига тегишли.
Б. Техтмайер фундаментал (номли) ва умумий мақсадларни фарқлашни таклиф қилади, булар нафақат диалогнинг биринчи сўзларини аниқлайди, балки мулоқотдагилар ҳаракатлари бутун тартибини, чунончи, диалогнинг макро- тузилишини шартлайди. Айниқса вариатив таъсир қилишларнинг ўз мақсад ва вазифаларининг сақланишида суҳбатдошнинг нонутқий ўзини тутишини ўзгартиришга имкони борлиги жуда муҳимдир. Мулоқотчиларнинг бирида мақсадга кўра фаоллигининг йўқлиги диалогни мактаб амалиёти учун типик бўлган шакллантирилган савол-жавоб суҳбатига айлантириб қўяди.
Умумий мақсадлар сифатида “айтиб бермоқ”, “талаб қилмоқ ”(“илтмос қилмоқ ”), “ҳаракатга ундаш “, “маълумотни олмоқ” каби мақсадлар кўриб чиқилади. Фундаментал (номли) мақсадлар бўлиб “математик масала моҳиятини тушунтириш”(уни ечиш эмас), “топшириқни бажариш тартибини тушунтириш”(уни эштиш ва бажариш эмас ) ҳисобланиши мумкин.
Мулоқот пайтида мулоқотчилар фундаментал мақсадлар билан ҳар доим ҳам тўғри келавермайдиган қисман мақсадларни қўйишга ва ҳал этишга мажбур.
Мақсадлар иерархияси ўзгариб турадиган ҳолатда, суҳбатдошнинг таъсирланишида барбод бўлиши мумкин, бундан ташқари мулоқотчиларнинг фундаментал ва қисман мақсадлари, эҳтимол, бир - бирига қарама - қаршидир.
Диалог боришида бир шерикни бошловчи (гапирувчи), бошқасини реципиент (эшитувчи) сифатида қараш мумкин эмас, комуникация пайтида иккала қатнашувчи тенг ҳуқуқли субъектлар деб ҳисобланиши керак,
Бунда реципиент ўз қарашларидан келиб чиқиб кечаётган жараённи баҳолаб, масалан, айрим жиҳатларни ёки умуман фикрни тушунмаганда унинг келгуси боришига таъсир қилиши мумкин.
Мулоқотда тил маънолари билан боғлиқ бўлган психик образлар мулоқотчиларда умумийлик муҳим ролни ўтайди. Тилда хабар беришда тил белгилари асосий вазифани бажаради. Бошланғич босқичда хабарни англаш тил маънолари ёрдамида содир бўлади.
Бироқ тил белгилари тўғридан-тўғри реал, ҳақиқийлик объектларини акс этмайди. Улар тушунтирилаётган объектларнинг операционал ва предметли маъносини ўз ичига олади. Шундай қилиб субъектларнинг нутқий ўзаро таъсирини амалга ошириш учун атроф муҳит ҳақида бир-бири билан боғлиқ бўлган дастлабки билимларнинг депотатларнинг умумийлиги ёки турли даражадаги тил бирликлари маъноси асосидаги “шахсиёт маънолари ”нинг бўлиши зарур