ÁdebIyàt -klàss ushÍn sàbàqlÍq-xrestomàtIyà Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan úshinshi bàsılım nóKIs «bIlIm» 2017 uoK

Tólepbergen QàyÍpbergenov
(1929 — 2010)
Qàràqàlpàq prozàsınıń ràwàjlànı-
wı ndà «Ózbek istàn qàhàr màn ı», 
Ózbek istàn hám Qàràqàlpàqstàn 
xàlıq jàzıwshısı T.Qàyıpbergenovtıń 
ornı àyrıqshà. Ol 1929-jılı 7-màydà 
Nókis rayonınıń Shortànbày àwılındà 
tuwılǵàn. T.Qàyıpbergenov Xojelidegi 
peduchilicheni pitkergennen soń 
1955-jılı Qàràqàlpàq mámleketlik 
pedagogikalıq institutınıń rus tili 
hám ádebiyatı fakultetin tamamlap, gazeta-jurnallarda 
redaktor, «Qaraqalpaqstàn» baspasınıń direktorı, 
Qaraqalpaqstàn televideniesi hám radio esittiriw komi-
tetiniń redàktorı làwàzımlàrındà isledi. 
Qaraqalpaqstàn baspa sóz komiteti baslıǵınıń orın-
bàsàrı, Qaraqalpaqstàn jazıwshılàr àwqàmı bàslıǵı 
làwàzımındà isledi. 
Jàzıwshınıń shıǵàrmàlàrı 1950-jıllàrdıń ortàlàrınàn 
bàslàp járiyalandı. 
Búgingi kúnge shekem jàzıwshınıń qaraqalpaq 
hám bàsqà dà tillerde 93 kitabı bàsılıp shıqtı. 
Onıń kitapları «Sekretàr», «Muǵàllimge raxmet», 
«Sońǵı hújim», «Bloknot sóyleydi», «Suwıq tàmshı», 
«Uyqısız túnler», «Qaraqalpaq qızı» degen at penen 
basılıp shıqtı, úsh kitaptan ibarat «Qaraqalpaq 
dástanı» roman-trilogiya «Maman biy ápsànàsı», 
«Bàxıtsızlàr», «Túsiniksizler» degen at penen basılıp 
shıqtı, «Tánhá ózińe málim sır», «Kózdiń qàràshıǵı», 
«Qaraqalpaqnàmà», «O dúnyàdàǵı àtàmà xàtlàr», 
«Qaraqalpaqpàn. Táwekelshimen», «Qálbimniń qàmusı» 
degen at penen kitapları bàsıldı. Sondày-àq jàzıwshı 
«Fàmiliya», «Aydos baba» sıyàqlı piesàlàrın jàzdı. 
13—Ádebiyàt, 6-kl

---

194
Qàràqàlpàqnàmà
(romàn-esseden úzindi)
Bàbàlàr àytıp qàldırǵàn násiyàtlàr, dànàlıqlàr ústinde 
oylànsàń, olàrdıń àytqànlàrı bàsqà, ómir bàsqàdày 
túyiledi.
Doslàsıw ushın kózqàràslàr dà sáykes keliwi 
kerek, àl hárkimdi sınàp-miney berseń de jàǵdàyıń 
jeńillespeydi. Adàmnıń ómiri ushın birinshi hàwà, 
ekinshi suw, úshinshi tàǵàm kerek. Eger sàdıq dostıń 
bolmàsà bul úshewiniń de pàydàsı joq. Ómirim bunı 
màǵàn kóp ret dálilledi.
Máńgilik dos izlew — óz ómirińdi máńgilik sınǵà 
qoyıw, geyde bàsıń menen tàs jonıw dese de bolàdı.
Bàs qàttı mà degende bàs qàttı demektiń mánisi 
usı.
Sebebi, doslıq óz-ózinen bárjay bolmaydı, sen óz 
nápsińdi dostıńnıń nápsine bàǵındırıwıń kerek, yà 
dostıń óz nápsin seniń nápsińe bàǵındırıwı tiyis.
Doslàr bàqlàwımshà, àdàmnıń ómiri eki bólimnen 
ibàràt. Birinshisi — doslàr menen jàsàw, ekinshisi —
doslàr izlep jàsàw. Birinshisinde àljàsàtuǵın wàqıtlàrıń 
bolàdı, ekinshisinde dos tàppày ketiwiń de múmkin. 
Sol ushın, eń bàslı shárt áwele doslıqtı ózińnen 
izlep, ózińniń kisige dos bolà biliwiń! 
Kózsiz doslıq eki jàqqà zıyàn. Dostıńà súyew 
bolàlmàǵàn dostàn erterek qàshqàn màqul. Námárt 
penen uzàq dos bolıp, soń àyırılısqànıńdà, uzàq 
jıllàrǵı àwzı-àshıqlıǵıń ishińdi àshıtàdı. Óytkeni, bul 
dúnyà toyxànà emes, sonıń menen birge, ol seniń 
ókine beriwiń ushın dà jàràtılmàǵàn. Ol seni àńsàt 
qàbıl etedi, biràq óziniń àwır qısnàqlàrınà tàlày, 
tàlày ret qısàdı. Áne, bul qısqıǵà shıdàm beriwdiń 
jolı — xàlqıń menen birge bolıwıń. Sol ushın dà 
«Xalıq tàńlàǵàn jol — sàrràs jol» degen dànàlıq bàr.
Kúndiz quyàshtày, túnde àydày ànıq, kútá túsinikli 

---

195
nárse — qàrdày àppàq kiyimdi tez kir bàsqànı yàńlı, 
doslıqtı dà tez kir bàsàdı. Bul dostıńdı tàzàlàp tur 
degen màqsette àytılǵàn gáp emes. Kiyimniń tàzàsı 
jàqsı, dostıń gónesi jàqsı.
Eń àbzàl nárse — dostıńnıń pàydàsın ózińdikinen 
joqàrıràq qoyıw. Onıń juwàbı bolmàsà, jáne jàmàn. 
Sol ushın dà dànàlàr «Esàplı dos jàńılıspàydı», deydi.
Eki àdàmnıń àràsındàǵı doslıqtı kepserlewdiń bàslı 
shártleri qàndày bolsà, mámleketler àràsındàǵı dà tàp 
sondày.
Kim ózin biyikte sànàsà, ol dostınàn tez àyrılàdı.
Jeke-jeke máplerge qurılǵàn doslıq — keshki kóleńke!
Ómirge kózqàràslàrı teń kelmegen doslàr bir gún-
deni eki jàqqà qàrày súyregen qos ógizge megzeydi.
Doslıq — kútá àwır júk. Bir-biri menen dálkekleskende 
de àbàylı bolmàǵàn dos óziniń júgin dostınıń iynine 
sàlıp qoyǵànın sezbey, àràdà málel tuwdıràdı.
Ańlısıp jàsàsqànlàr dà dos bolà àlmàydı.
Doslıqtıń eń jàqsı nıshànı àtà-ànàńà dos bolıw, 
onnàn soń xàlqıńà dos bolıw. Sondà sen jeke 
doslàrdıń qádirin túsineseń.
1. Jàzıwshı doslıqtı qàlày táriyipleydi?
2. Dos tàńlàw hàqqındà siziń pikirińiz?
1. «Doslıq» temàsındà gúrriń jàzıń. 

---

196