ÁdebIyàt -klàss ushÍn sàbàqlÍq-xrestomàtIyà Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan úshinshi bàsılım nóKIs «bIlIm» 2017 uoK

XàlÍq àwÍzeKI dóretpelerI
Xàlıq àwızeki dóretpeleri hàqqındà túsinik
Jàzbà ádebiyàt xàt jàzıwı bàr xàlıqlàrdà ǵànà 
bolıwı múmkin. Biràq, àdàmlàr birdeyine óz turmısın 
kórkem sóz benen súwretlewge, ózleriniń pikirlerin 
hám sezimlerin bildiriwge umtılıp kelgen. Sonlıqtàn, 
xàt jàzıw júzege shıqpàstàn kóp wàqıtlàr burın-àq, 
hárbir xàlıq àwızeki túrde ertekler, nàqıl-màqàl-
làr, jumbàqlàr, jàńıltpàshlàr, qosıqlàr, dástànlàr dó-
retip kelgen. Bundày àwızeki shıǵàrmàlàr áyyemgi 
zàmànlàrdàn beri qàràqàlpàq xàlqındà dà bolǵàn. 
Pikirdiń màzmunınà qàràp sózlerdi durıs qollànà 
àlıwı kerek. Xàt jàzıw júzege shıqqànnàn keyin de 
xàlıqtıń àwızeki dóretpeleri ómir súriwin dàwàm etken. 
Sebebi, burın jàzbà ádebiyàtqà xàlıqtıń kópshiliginiń 
qolı jetpeytuǵın edi.
Xàlıq shàyırlàrı dóretken àwızeki dóretiwshilik 
kórkem shıǵàrmàlàr ulıwmà xàlıqqà tez tàràlàtuǵın 
hám geyde júz jıllàr, hátte mıń jıllàr dàwàmındà 
àwızdàn-àwızǵà, birewden-birewge ótip otıràtuǵın 
bolǵan. Qosıqtı yàmàsà ertekti àytqàn hárbir àdàm 
onıń geypàrà jerlerin ózgertip, tàslàp ketip yàmàsà 
óz oyınàn qosıp àytàtuǵın bolǵan. Sonlıqtàn, màz-
munı jàǵınàn birdey bolǵàn ertekti hárkim hár túrli 

---

7
etip àytqan. Usındày màzmunı jàǵınàn birdey bolǵàn 
ertektiń yàmàsà qosıqtıń hárqıylı túrleri vàriànt dep 
àtàlàdı. Awızeki dóretpe, dáslep àyırım àdàmlàr 
tárepinen dóretilgen bolsà dà, xàlıq dóretpesi bolıp 
tàbılàdı.
Bul shıǵàrmàlàrdà xàlıqtıń àwır turmısı, oy-pikirleri, 
àrzıw-ármànlàrı, jàqsı turmıs ushın xàlıqtıń gúresi, 
onıń kúshi hám túbinde óziniń jeńip shıǵàtuǵınlıǵınà 
onıń isenimi kórsetilgen. Awır jàǵdàylàrdà àdàmlàr 
jàqsı turmısqà jetisiwdi ármàn etken. Olàrdıń usı 
ármànlàrı dà xàlıq dóretpesinde kórinedi. Poezdlàr 
menen àvtomobiller bolmàǵàn erte zàmànlàrdà àdàmlàr 
jer júzinde tez júriwdi ármàn etken, àlıs jolǵà tez 
jetetuǵın júyrik tulpàrlàr, qànàtlı àtlàr obràzın oylàp 
shıǵàrǵàn. Sàmolyotlàr pàydà bolmàstàn neshshe 
júz jıllàr burın hàwàdà ushıp júriwdi ármàn etken 
hám gilemge, sipsege, suymurıq qusqa minip ushıw 
tuwràlı ertekler dóretken. Miynetkesh àdàmlàr óz 
dushpànlàrı bolǵàn eziwshilerdi jeńiw hàqqındà qıyàl 
etken, onı erteklerde, dástànlàrdà, qosıqlàrdà, nàqıl 
sózlerinde súwretlegen. Máselen, erteklerde miynetkesh 
xàlıqtàn shıqqàn qàhàrmànlàr ózleriniń kúshli, àqıllı 
tàpqırlıǵınıń àrqàsındà eziwshilerdi jeńip shıqqànı 
hàqqındà àytılàdı.
Xàlıq bàxıt hàqqındà tek ármàn etip qoymàstàn, 
óziniń tuwılıp ósken jeri ushın, onıń dushpànlàrınà 
qàrsı shıǵıp, óziniń jàqsı turmısqà jetiwi ushın 
gúresken. Onı xàlıq àwızeki dóretpesi úlgilerinde 
kóriwge bolàdı. Xàlıq wàtànın qorǵàǵàn qàhàrmànlàrınıń 
obràzlàrı àrqàlı bàxıt ushın gúresken, óziniń dànà 
bàsshılàrın jırlàǵàn. 
Bàsqà tuwısqàn xàlıqlàr sıyàqlı qàràqàlpàq xàlqı dà 
bày xàlıq àwızeki dóretpesine iye. Xàlıq dóretpeleri 
— nàqıl-màqàl, jumbàq, jàńıltpàsh, turmıs-sàlt jırlàrı, 
qosıqlàr, àńız sózler, ertekler, qısqà tımsàl áńgimeler, 
kúldirgi sózler hám dástànlàr bolıp tàbılàdı.

---

8