Ádebiyat -klàSLÀr ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan 4-basılımı NÓkis «bilim» 2019 p I k I r b I l d I r I w s h I l e r

Soraw hám tapsırmalar
1. Rus shàyırı Sårgåy Esåninniń ómiri hám dóråtiwshiligi hàqqındà nålårdi 
bilåsiz?
2. Shàyır qàysı ellårdå sàpàrlàrdà bîlàdı hám shıǵıstıń qàysı qàlàsınà bàrıwdı 
ármàn etådi?
3. Shayır «Parsı namaları» qosıǵınıń ideyasında qaysı temanı sóz etken?
4. Qosıqta Shıǵıs hám rus xalıqlarınıń milliy ózgesheligin kórsetetuǵın orın-
larǵa ahmiyet beriń.
5. Qosıqta watan saǵınıshı qalay berilgen?
6. Qosıqta sóz etilgen Iran qalası qaysı ullı shayırlardıń watanı? 
7. Eseninniń ànà Wàtàn, tuwılǵàn jår hàqqındàǵı qîsıqlàrınıń màzmunın àytıp 
båriń.

---

252
MUWSÀ TÀSHMUHÀMMÅD ULÍ ÀYBÅK
(1905—1968)
Ómiri hám dóretiwshiligi
. ÕÕ ásir ózbåk 
ádåbiyàtınıń iri wákillåriniń biri Muwsà Tàsh-
muhàmmåd ulı Àybåk házirgi zàmàn ózbåk ádå-
biyàtı tàriyõındà lirik shàyır hám shåbår prîzàik 
jàzıwshı sıpàtındà jurtshılıqqà kåńnån tànıldı. 
Àybåk 1905-jılı 10-yànvàrdà Tàshkånttå ónår-
månt shàńàràǵındà dúnyàǵà kåldi. Àybåk—jàzıw-
shınıń ádåbiy làqàbı bîlıp, onıń tiykàrǵı àtı 
Muwsà, àtàsınıń àtı Tàshmuhàmmåd. Àybåk 
dáslåp esk i måk tåptå, sîń ı nàn zàmànàgóy 
måktåplårdå bilim àldı. Àybåk 1930-jılı Ortà 
À ziyà mámlåkåtlik univårsitåtiniń jámiyåtlik 
pánlår fàkultåtin pitkeredi hám 1935-jılǵà shåkåm usı univårsitåttå 
siyàsiy ekînîmikà páninån sàbàq bårdi. Ol sînıń månån birgå, 
Ózbåkstàn Ilimlår Kîmitåti jànındàǵı Til hám ádåbiyàt ilimiy izårtlåw 
institutındà (1933 — 1937) ilimiy õızmåtkår bîlıp islådi. 1938 — 1941-jıllàrı 
Ózbåkstàn oqıw-pådàgîgikà bàspàsındà ádåbiy àwdàrmàshı hám rådàktîr 
wàzıypàlàrındà islåydi. Sîńınàn birnåshå jıllàr dàwàmındà Ilimlår 
àkàdåmiyàsınıń jámiyåtlik ilimlår bóliminå hám Ózbåkstàn Jàzıwshılàr 
àwqàmınà bàsshılıq etti. «Shàrq yulduzi», «O‘zbåk tili và àdàbiyoti» 
jurnàllàrınıń bàs rådàktîrı bîlıp islådi. Biz bunnàn Àybåktiń ádåbiy-
dóråtiwshilik jumıslar månån ilimiy jumıslardı da birgå àlıp bàrǵànlıǵın 
kóråmiz. Àybåktiń kórkåm ádåbiyàt hám ilim tàràwındàǵı õızmåtlåri 
esàpqà àlınıp, 1943-jılı Ózbåkstàn Ilimlår Àkàdåmiyàsı dúziliwdån-
àq, onıń hàqıyqıy àǵzàsı bolıp sàylàndı. Ol 1965-jılı Ózbåkstàn õàlıq 
jàzıwshısı, 1946-jılı «Nàwàyı» rîmànı ushın Nàwàyı Mámlåkåtlik sıylıqtıń 
làuråàtı, 1963-jılı «Bàlàlıq» pîvåsti ushın Hàmzà àtındàǵı Ózbåkstàn 
Mámlåkåtlik sıylıǵın àlıwǵà miyàsàr bîlàdı. 
Àybåk Tàshmuhàmmåd ulı kórkåm ádåbiyàtqà ótkån ásirdiń
20-jıllàrınıń bàslàrındà lirik shàyır sıpàtındà kirip kåldi. Jàs shàyırdıń 
«Shàlǵıw dàwısı» (1922) dåp àtàlǵàn birinshi qîsıǵınàn sîń «Tuyǵılàr» 
(1926), «Kåwil nàlàlàrı» (1929), «Jàlın» («Màshàlà») (1929) sıyàqlı qîsıq-
làr tîplàmlàrı månån «Dilbàr—dáwir qızı», «Ósh» (1932), «Oràzdıń 
bàõtı», «Shîpàn qîsıǵı», «Bàõtıgúl hám Sàǵındıq», «Tåmirshi Jurà»

---

253
(1933), «Qàhàrmàn qız» (1936), «Gúlnàz», «Nàwàyı» (1937) sıyàqlı 
dástànlàrı månån pîemàlàrı izli-izinån bàsılıp shıqtı. 
Àybåk ekinshi jáhán urısı jıllàrı jàzılǵàn «Jàwǵà ólim», «Wàtàndı 
súy», «Jåńis biziki», «Ànà sózi», «Õîshlàsıw», «Jigitlårgå», «Jàwıngår 
õàtınàn», «Jàwıngår elim àldındà» h.t.b. birnåshå lirikàlıq qîsıqlàrındà 
dà jàwıngårlårdiń frînt màydànındàǵı àzàmàtlıq xızmetlåri månån birgå 
Anà Wàtànǵà bîlǵàn sàdıqlıǵın, ásiråså, tuwılǵàn jårdi sırtqı dush-
pànnàn qîrǵàwdàǵı mártlik islårin màqtànısh såzimlåri månån tîlıp-
tàsıp jırlàydı. Bålgili sóz shåbåri 1942-jılı frînt màydànınà Ózbåkstàn 
jàzıwshılàrı dålàgàciyàsı månån bàrıp, urıs hàqıyqàtlıǵın óz kózi månån 
kórdi hám «Quyàsh qàràymàs» rîmànı månån «Otlı jıllàr» qîsıqlàr 
tîplàmın hám «Frînt bîylàp» (1965) dåp àtàlǵàn kúndålik dáptårinå 
kirgån shıǵàrmàlàrın usı dáwir hàqıyqàtlıǵı tiykàrındà jàzàdı. Àybåk 
urıstàn sîńǵı jıllàrı dà zàmànàgóy tåmàǵà àrnàlǵàn «Hàmzà», «Qızlàr» 
pîemàlàrın dóråtså, shåt el turmısın súwråtlåwshi «Dáwirim jàràqàtı», 
«Zàfàr hám Zàhrà», «Ràsgóylår» dástànlàrın jàzàdı. Shàyırdıń «Bàbàm», 
«Gúl hám Nàwàyı», «Bàbur» dástànlàrı bîlsà tàriyõıy dástàn jànrınà 
qîsılǵàn bàhàlı shıǵàrmàlàr bîldı.
Àybåktiń prîzà tàràwındà eń dáslåpki iri epikàlıq shıǵàrmàlàrınıń 
biri «Qutlı qàn» (1939) rîmànı bîldı. Bul rîmànnıń idåyà—tåmà-
tikàsındà 1917-jılǵà shåkåmgi ózbåk õàlqınıń bàsınàn kåshirgån qıyın 
turmısı Jîlshı, Gúlnàr, Mırzàkárimbày h.t.b birnåshå qàhàrmànlàrdıń 
obràzlàrı mısàlındà tåråń súwråtlånådi. 
Àybåktiń «Nàwàyı» (1944) rîmànı jàzıwshı dóråtiwshiligindå ǵànà 
emås, àl ÕÕ ásirdågi ózbåk ádåbiyàtı tàriyõındà tàriyõıy-biîgràfiyàlıq 
rîmànnıń ájàyıp úlgisi bîldı. Bul rîmàn kóplågån tillårgå, sîndày-àq, 
àlpıstàn àslàm shåt mámlåkåtlårdiń tillårinå àwdàrılıp bàsılǵàn. 
Rîmàn Alishår Nàwàyınıń Sàmàrqàndtàn Geràtqà qàytıw epizîdı 
månån bàslànàdı hám Nàwàyınıń ólimin súwråtlåw månån juwmàq-
lànàdı. Jàzıwshı bul rîmànındà Alishår Nàwàyınıń ómiriniń pútin 
bólågin qàmtıp àlmàstàn, tiykàrınàn mámlåkåtti Õusayn Bàyqàrà 
bàsqàrǵàn dáwirlårdi qàmtıp àlàdı. Bunnàn biz Nàwàyınıń àqıl-oyı 
tîlısıp, insàn sıpàtındà qáliplåskånnån sîńǵı ómiriniń õàlıqtıń táǵdiri 
månån tıǵız bàylànıslı táråplåriniń kåńnån sáwlålångånligin kóremiz. 
Rîmàndà Nàwàyı obràzınà jîqàrı àdàmgårshilik pàzıylåtlåri jámlåp 
bårilådi. Onıń el-õàlıq hám ànà Wàtàn àldındàǵı àzàmàtlıq wàzıypàlàrı 
månån birgå kórkåm ádåbiyàtqà qîsqàn bàhàlı úlåsi izbå-izlik pånån
tåråń súwråtlånip bàràdı. Ol óz zàmànlàslàrı hám dîslàrınà qàràp: «Hár 

---

254
qıylı àpàtshılıqtı jîq etiwgå kúsh-ǵàyràt kåråk... Múbáråk wàtànnıń, el-
õàlıqtıń sàlàmàtlıǵı ushın pidákerlik kórsåtiw àzàmàtlıq wàzıypàmız. 
Sizdån tilågim, mınàw, bir-birimizgå, mámlåkåtkå, ànà jurtqà sàdıqlıq 
hám shın muhàbbàt pånån qàràyıq, opàdàrlıq hám muhàbbàt—
ullı qúdiråt bolıp tàbılàdı» — dåydi. Usılàyınshà rîmànnıń bàstàn-
àyàǵınà Alishår Nàwàyınıń ómiri hám àtqàrǵàn õızmåtlåri dàwàmındà 
mámlåkåtti hám el-õàlıqtı biymáni urıslàrdàn hám hár qıylı qàràmà-
qàrsılıqlàrdàn qîrǵàwǵà umtılıp jàsàǵànlıǵı såzilip turàdı. Ol ànà jurttıń 
tınıshlıǵı månån qàlàlàrdıń àbàdàn turmıstà jàsàwı ushın gúrås àlıp 
bàràdı. Alishår Nàwàyı ilim hám mádåniyàt iyålårinå ruwõıy hám 
màtåriàllıq jàqtàn járdåm qîlın sîzıwǵà àyànbàydı. Ol bilim månån 
àqıldıń qúdiråtinå båkkåm isånådi hám qày wàqıttà bîlsà dà, zulımlıq 
pånån nàdànlıqtıń, ádilsizliktiń ústinån jåńiskå erisåtuǵınlıǵınà isånim 
bildirip jàsàydı. Sînlıqtàn dà, ol «mámlåkåt bàsqàrıwshılàrı àqıl månån 
ádillikti bàsshılıqqà àlıp, õàlıqtı durıs bàsqàrsà ǵànà, ómirdiń tàt 
bàsqàn táråplårin àltınǵà àylàndırıwı múmkin...» — dågån ájàyıp pikirlårin 
bildirådi. Jàzıwshı rîmàndàǵı Nàwàyı obràzınà ulıwmà insànıylıq pàzıy-
låtlårdi jámlåp bårådi. 
Rîmàndà Nàwàyı obràzı månån bir qàtàrdà Õusayn Bàyqàrà, 
Àbduràõmàn Jámiy, Õàtiyshà bågim, Mumin Mırzà, Dàrvåshàli, Binàyı 
sıyàqlı tàriyõıy qàhàrmànlàrdıń obràzlàrı dà kórkåm súwråtlånådi. Bul 
obràzlàrdıń hárbiri då rîmànnıń idåyà-tåmàtikàsı månån Nàwàyı obràzı-
nıń hár táråplåmå tåråń àshılıwındà áhmiyåtli orın tutàdı. Jàzıwshı usı 
tàriyõıy obràzlàr àrqàlı ótkån dáwirdiń hár túrli ádàlàtsızlıqlàrǵà hám 
zulımlıqlàrǵà tîlı táråplårin isånimli àshıwǵà háråkåt etkån. Jàzıwshı bul 
rîmànındà Õusàyn Bàyqàrà månån Alishår Nàwàyınıń jàslıq jıllàrındàǵı 
àrzıw-ármànlàrın bul eki jàstıń biri — Iskåndårdåy ullı hám ádil pàtshà 
bîlıwdı ármàn etkån bîlsà, ekinshisi — Àristîtål sıyàqlı úlkån àlım 
hám tåńi-tàyı jîq másláhátshi bîlıwdı ármàn etetuǵın edi. Minå, endi 
olàrdıń jàslıqtàǵı àrzıw-ármànlàrı ámålgå àsqànındày biri ullı shàh, 
biri—másláhátshi sıpàtındà óz àldınà qîyǵàn màqsåtlårinå eriskån edi. 
Nàwàyı «Õoràsàndà hámmågå ibràt bîlǵàndày turmıs jàràtıw» màqsåtinå 
erisiw niyåtindå jàsàydı. Bundày màqsåtkå erisiwdå, álbåttå, ol pàtshà 
Õusàyn Bàyqàrànıń járdåmi kåråk ekånligin jàqsı bilådi. 
Alishår Nàwàyı hárqàndày istå då måyli sàràydıń sırtqı siyàsàt islåri 
bîlà mà, yàki bîlmàsà mámlåkåttiń sırtqı islåri bîlà mà, yàmàsà qîńsı 
mámlåkåtlår månån dîslıq múnàsibåtti ornàtıwdà mà, jánå då sàrày 
õızmåtkårlårin óz ornınà qîyıw másålålåri bîlà mà bàrlıq islårdå då 

---

255
Õusàyn Bàyqàràǵà hàqıyqıy dîs hám ádil másláhátshi sıpàtındà jàqınnàn 
járdåm bårådi. 
Nàwàyı månån Õusàyn Bàyqàrà àràsındàǵı dîslıq múnàsibåtlår dáslå-
bindå oǵàdà jàqın hám bir-birinå tıǵız bàylànısıp kåtådi. Sîńınàn sultàn 
Õusàyn ózin qîrshàǵàn tåris pikirli sàrày hámåldàrlàrınıń úgitinå kirip 
Nàwàyı månån àràsındà suwıqlıq pàydà bîlàdı. Ol burınǵıdày Nàwàyınıń 
másláhátlårinå qulàq àspàstàn, ózinshå háråkåt etå baslaydı. 
Shıǵàrmàdà pàtshà Õusàyn Bàyqàrànıń óz bàlàsı Bàdiuzzàmànǵà qàrsı 
urıs àshıwı, àqlıǵı Mumin Mırzànı (Bàdiuzzàmànnıń bàlàsı) óltiriw 
hàqqındà nàtuwrı pármàn båriwi, shàhzàdàlàrdıń bir-birinå qàrsı qılısh 
kótåriwi, ásiråså, olàrdıń tàjı-tàõt ushın biri-birinå qıyànåt etiwi sıyàqlı 
tràgådiyàlıq hádiysålårdiń hárbiri då zàmàn qàràmà-qàrsılıqlàrın àshıwdà 
oǵàdà tásirli hám isånimli súwråtlånådi. Bul islårdån túńilgån Nàwàyı 
Sultàn Õusàynniń nàdurıs is-háråkåtlårinå àshınıp qàràydı.
Rîmàndà jîqàrıdà àtı àtàlǵàn tàriyõıy obràzlàr månån bir qàtàrdà 
Sultànmuràt, Dildàr, Àrıslànqul, Zàyniddin, Tuwǵànbåk sıyàqlı kórkåm 
tîqımà obràzlàr dà qàtnàsàdı. Jàzıwshı usı obràzlàrdıń járdåmindå 
Nàwàyı jàsàǵàn zàmànnıń bàr hàqıyqàtlıǵın hám ullı sóz shåbåriniń hár 
túrli tàypà àdàmlàrı månån bîlǵàn qàrım-qàtnàsın hám usı àdàmlàrdıń 
dà jàsàw jàǵdàyı månån minåz-qulqın hám àtqàràtuǵın õızmåtin shå-
bårlik pånån àshà àlǵàn.
Sîlày etip, Àybåktiń «Nàwàyı» rîmànındà Nàwàyı obràzı hám ol 
jàsàǵàn XV ásirdågi õàlıqtıń turmısı kåń mánistå shåbår súwråtlånådi.
Àybåktiń «Bàlàlıq» shıǵàrmàsı ózbåk ádåbiyàtındàǵı àvtîbiîgràfiyàlıq 
pîvåsttiń eń jàqsı úlgisi sànàlàdı. Shıǵàrmà qàhàrmànı Muwsàbàydıń 
bàlàlıq jıllàrın súwråtlåw àrqàlı, usı jıllàrdàǵı õàlıqtıń bàsınàn ótkån 
turmıs wàqıyàlàrı månån birgå dáwir ózgårislåri då kåńnån qàmtıp súw-
råtlånådi. 
Àybåk bunnàn bàsqà dà «Àltın àlàptàn jel», «Pàkistàn tásirleri», 
«Nur qıdırıp», «Quyàsh qàràymàs», «Ullı jîl», «Alishårdiń ullılıǵı» 
sıyàqlı birnåshå iri prîzàlıq shıǵàrmàlàrın dóråtti.
Àybåk ádåbiyàttànıw hám kórkåm àwdàrmà sàlàsındà dà jåmisli 
miynåt etip À. S. Pushkinniń qîsıq pånån jàzılǵàn «Evgåniy Onågin» 
rîmànın, M. Lårmîntîvtıń «Màskàràd» dràmàsın, «Dåmîn» pîemàsın, 
Gånriõ Gåynåniń «Qullàr kåmåsi» dástànı månån lirikàlıq qîsıqlàrın,
V. G. Bålinskiydiń «Pîeziyànıń túr hám jànrlàrǵà bóliniwi» ilimiy 
miynåtin ózbåk tilinå úlkån shåbårlik pånån àwdàrdı.

---

256
Àybåk àkàdåmik, àlım sıpàtındà «Lirikà hàqqındà», «Sîńǵı jıllàrdàǵı 
ózbåk pîeziyàsı», «Àbdullà Qádiriydiń dóråtiwshilik jîlı», «Ózbåk klàs-
siklåri», «Nàwàyınıń dúnyàqàràsınà qàrày», «Nàwàyı gúldáståsi» sıyàqlı 
ilimiy miynåtlårin jàzdı.
NAWAYÍ