Давлатчилик тарихи. Маъруза матни 3-курс 1-Мавзу. Сўнги ўрта асрларда Ўзбек хонликлари

Тошкент мустақиллиги тугатилиши. Тошкент-Қўқон ўртасида кураш муҳити ҳукм суриб, Юнусхўжа Қўқон хонлигида марказий ҳокимиятга бўйсунишни истамаган бекликлар ва вилоятлар билан иттифоқ тузишга ҳаракат қилган. Қўқон хони Тошкентни бутунлай бўйсундириш йўлини тутиб, асосий жанг 1800 йил кузида Сирдарё бўйидаги Ғурумсарой (Наманган) яқинида бўлган. Тошкент қўшини енгилган. Юнусхожа 1803 йил вафот этгач, ўғли Султонхўжа тахтга ўтиради. Қўқон хони Олимхон буни эшитгач, Тошкентга қўшин юборади. Тошкент 1810 йил Қўқонга қўшиб олинади. Тошкент мустақиллиги бутунлай барҳам топди.


2. XIX аср биринчи ярмида Қўқон хонлигининг
ижтимоий-сиёсий тузуми


Ички вазият кескинлашуви. Олимхон ҳокимиятни марказлаштириш мақсадида ички ислоҳатлар ўтказди: диний раҳнамо унвони - «эшон»ни бекор қилди; камбағал ва қаландарларга ер ва чорва бериб, меҳнатга жалб қилди; диний арбобларни имтиҳон қилади ва ёлғончилиги фош бўлганларни жазолайди. Олимхоннинг марказлашган ҳокимият тузиш ҳаракатлари айрим қабила бошлиқлари норозилигини кучайтирди.
Уламолар ва марказий ҳокимиятнинг кучайишидан норози кучлар Олимхонга қарши фитна уюштирди. Улар 1810 йил Хон Тошкентдаги исённи бостириш учун кетганлигидан фойдаланиб «Олимхон Тошкентда ўлди» деган миш-миш тарқатиб, тахтга укаси Умархонни ўтқазади. Олимхон бундан хабар топиб, Қўқонга қайтаётганида отиб ўлдирилади.
Умархон (1810-1822) акаси Олимхон даврида Фарғона ҳокими эди. У Андижон ҳокими Раҳмонқулбийнинг қизи Моҳларойим (Нодира)га уйланган. Фарғоналик тарихчи Муҳаммад Ҳаким Умархон даврини энг яхши подшолик даврларидан бири сифатида тавсифлаган. Умархон дастлаб Бухоро билан ўрнатган дўстона муносабатлар Жиззах ва Ўратепа учун азалий кураш оқибатида яна узилиб қолди.
Қўқон қўшини қозоқ ва қирғизларга муваффақиятли юриш қилиб Катта ва қисман Кичик жуз ўрдалари бўйсундирилди. Сирдарё бўйидаги Янгиқўрғон, Жулек, Қамишқўрғон, Оқмасжид, Қўшқўрғон истеҳкомларини қурилди ва Туркистон шаҳрини ўз тасарруфига олди. Улар Марказий Осиёни Россия билан боғловчи муҳим савдо йўлида жойлашган эди.
Муҳаммад Алихон (1822-1841, Мадалихон) Умархоннинг ўғли бўлиб, унинг даврида Қўқон хонлиги ҳудуди анча кенгайди. У Фарғона жанубида ўтроқ тожиклар яшайдиган Қоратегин, Дарбоз ва Кўлобни бўйсундирди. Мадалихон бошқарувининг сўнги даврида у кўнгли тусаган ишни қила берди. Отаси давридаги обрўли аъёнларни сургун ва қатл қилди, айримлари Бухорога қочди. Ғалаёнлар кучайиб, қолган амалдорлар хонни тахтдан ағдаришга тайёрланди. Руҳонийлар хонни турли ахлоқсизликда ва шариатга қарши жиноятларда айблаб, унга қарши очиқ тарғибот олиб боришди.
Мадалихон 1841 йил ўз укаси Султон Маҳмудхон фойдасига тахтдан воз кечди. Мадалидан норозилар хонга қарши очиқ курашиш учун етарли кучга эга бўлмагани сабабли, ўз элчиларини Бухорога Амир Насрулло ҳузурига юбориб, ёрдам сўрадилар. Насрулло қўшини 1842 йил Қўқонни босиб олди. Мадалихон ва аъёнлари тутиб олинди. Насрулло буйруғига биноан Мадалихон ва онаси Нодирабегим қатл этилди.