Давлатчилик тарихи. Маъруза матни 3-курс 1-Мавзу. Сўнги ўрта асрларда Ўзбек хонликлари

4-машғулот
1. Хива хонлиги XVI – XIХ аср биринчи ярмида.
Хива хонлигининг ташкил топиши.


Хонликнинг ташкил топиши. Шайбонийхон босқини арафасида Хоразм Хуросон давлати тасаруфида эди. Қўнғирот қабиласидан Чин Сўфи ҳоким бўлиб, у расман темурий Ҳусайн Бойқаро ноиби ҳисобланарди. Хоразмни 1505 йил Шайбонийхон, 1510 йил Эрон шоҳи Исмоил босиб олди. Хоразмда сафавийлар ҳукмронлигига қарши кураш бошланади. Хоразмнинг мўътабар зотлари тахтга Шайбон авлодларидан Берка султоннинг ўғли Элбарсхонни ўтқазишга қарор қилди, у Дашти Қипчоқда эди. Берка Султон ва Шайбонийхон хонадонлари бир шажарадан бўлсада, душманлик муносабатида эди. Муҳаммад Шайбонийхон 1480 йил тахт учун курашда Берка Султонни ўлдириши бунинг сабабларидан бири эди.
Хоразм халқи Элбарсхон етакчилигида 1512 йил Эрон қўшинларини бутунлай қувиб чиқаришга муваффақ бўлди. Хоразм мустақиллиги тикланди ва бу янги давлат 1512 йил Хива хонлиги деб атала бошланди. Хива хонлиги асососчиси Элбарсхон ҳам Шайбонийлар (1512-1770) вакили эди. Хива хонлигида Шайбонийлар ҳукмронлиги 1770 йилгача давом этди. Элбарсхон даврида пойтахт Вазир шаҳридан Урганч шаҳрига кўчирилди. Элбарсхон Вазир шаҳрини Эрон қўшинидан озод қилгач, бу ғалаба шарафига ўғиллари номига «ғози» лақабини қўшиб айтишни буюрган. Элбарсхон даврида Дашти Қипчоқдан Хоразмга кўплаб ўзбек қабилалар кўчиб келиши натижасида ҳукмдорларнинг ижтимоий таянчи мустаҳкамланди ва хонлик ҳудудини қўшни давлатлар ҳисобига кенгайтириш имконини ҳам берди.
Ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ҳаёт. Мовароуннаҳрдаги Шайбонийлар давлати каби Хива хонлиги ҳам катта-кичик мулкларга бўлинган. Йирик ўзбек қабилаларининг бошлиқлари амалда мустақил мулк эгаларига айланиб, ижтимоий ҳаётга ҳал этувчи таъсир кўрсатган. Уларнинг марказий ҳокимиятга бўйсунмасликка, мустақиллика интилиши Хива хонлигида ўзаро низоларни келтириб чиқарган. Шунингдек, XVI аср 70-йилларида Хива хонлиги иқтисодий инқирозга дучор бўлишининг асосий сабабларидан бири - Амударё ўзани ўзгариб Орол йўналишига бурилиши эди. Ерлар чўлга айланиб, аҳоли бошқа ҳудудга кўчиб ўтган. XVI асрда Хива хонлигини икки марта Бухоро босиб олиши, ўзаро қабилавий низолар, оғир солиқлар ҳамда турли тўлов ва жарималар аҳолини хонавайрон қилган. Бу савдо-сотиққа катта путур етказган.
Хива ва Бухоро ўртасида ўзаро нодўстона муносабатлари ҳукм суришининг сабаби: 1) хонликлар доимо босқинчилик урушлари ҳисобига ўз ҳудудларини кенгайтиришга уриниши. 2) Хива ва Бухорода ҳукмрон сулолаларнинг бир-бирига ғаним бўлиб қолган хонадонларга мансублиги эди. Убайдуллахон ва Абдуллахон II даврида Хива хонлиги Бухорога бўйсундирилган эди.
Хивани Бухорога бўйсундириш ҳаракати Убайдуллахон даврида бошланиб, у 1537-1538 йй. Хивани бўйсундирди ва ўғли Абдулазизни Хоразмга ноиб этиб тайинлади. Хива хони Аванешхон (1525-1538) ўлдирилди. Хоразм халқи Аванешхон авлодлари бошчилигида мамлакатни озод қилди. Убайдуллахон юборган қўшинни тор-мор қилди. Абдулазизхон Урганчдан Бухорога қочиб кетди. 1595 йил Бухоро хони Абдуллахон II Хива хонлигини бўйсундирди. 1598 йил Абдуллахон вафотидан кейин Хива хонлиги мустақиллиги тикланди.
Ғози - мусулмон ҳақ дини учун курашувчи. Ноиб (арабча-ўринбосар, ёрдамчи) - тобе ўлка ёки вилоят ҳокими.

2.