Davlat va huquq nazariyasidan mantiqiy savollarga javoblar

Моделлаштириш – бу онгда ижтимоий реалликнинг андозасини инъикос этиш, вужудга келтириш йўли билан табиий ва ижтимоий ҳодисаларни идроқ этиш жараёнидир. Қонун чиқарувчи орган “онгида” шакллантирилган ижобий хулқ-атворнинг намунавий вариантлари, ижтимоий ҳодисалар ҳақидаги тасаввурлар модели шаклида ифодаланади. Моделни ифодалаш воситалари турли-туман: табиий тил воситаси, формулалар, конструкциялар, рақамлар ва ҳоказолардир. Ҳуқуқий норма фақат хулқ-атвор эмас, балки ижтимоий муносабатларнинг ҳолати, уларнинг хусусиятлари, объектив ва субъектив таркибларини ҳам моделлаштиради. Бунда у ҳуқуқий ҳолат ва тушунчалар, ҳуқуқий тартибга солиш чегаралари, усуллари, принциплари ҳақида, ҳуқуққа мувофиқлик ва ҳуқуққа зидлик, ҳуқуқийлик ва ноҳуқуқийлик ҳақида ахборот етказади. Ижтимоий муносабатларнинг модели сифатида норматив-ҳуқуқий ҳужжатда мустаҳкамланган юридик нормалар ижтимоий воқеаликнинг яхлит манзарасини акс эттиради. Шунинг учун ҳам ҳар қандай мамлакат ва даврнинг қонунчилик ёдгорликларини ўрганиш – шу давр давлати, жамияти ва ҳаёти, турмуши ва ҳуқуқи ҳақида анча ишончли ахборот беради. Ҳуқуқ нормаси ўзидаги мавжуд ахборот ва ижтимоий муносабатларни моделлаштиришда алоҳида аҳамият касб этиши туфайли ижтимоий муносабатларни тартибга солиш имкониятига эга. У ижтимоий муносабатларни акс эттирганлиги боис унга муайян мазмун ва ифодалаш шакли хос бўлади.
Типиклаштириш - мураккаб тафаккур жараёни бўлиб, умумлаштириш, ҳолатларининг муҳим белгиларини аниқлаш ва аҳамиятсиз белгиларни бўрттирмасликни назарда тутади. Ҳуқуқий нормага нисбатан эса типиклаштириш муайян вазиятлардаги ҳуқуқий ҳодиса ёки инсон хатти-ҳаракатидаги муҳим жиҳатларни ажратиб кўрсатишда ифодаланади. Бу ҳуқуқий ҳолатларда (шахснинг индивидуал белгиларидан тортиб, унинг айрим феъл-атворигача) муайянликдан абстракциялашишга ўтиш жараёнидир. Шу туфайли “эркинлик қонунларда алоҳида шахс ўзбошимчалигига боғлиқ бўлмаган, номуайян, назарий мавжудлик касб этади”1. Типиклаштириш туфайли ҳуқуқий тушунча ўзига хос маълум белгиларига эга бўлади, хулқ-атвор қоидаси эса ижтимоий муносабатлар билан алоқани узмаган ҳолда ўзининг тартибга солувчи таъсири билан чексиз миқдордаги шахсларни қамраб олиш хусусиятига эга. Шу маънода юридик норма учун мазмунининг аниқлиги ва эгасининг мавжудлиги хосдир. Ҳуқуқ нормалари мазмунини типиклаштириш шунга олиб келадики, бунда улар турли шахслар учун тенг масштаб, меъёр сифатида намоён бўлади. Бу ҳуқуқнинг барқарорлик хусусиятини ҳам белгилаб беради. Ижтимоий муносабатлар анча узоқ муддат мавжуд бўлгандагина, уларга хос умумий ва барқарор белгилар типик маъно касб этади. Бу барқарорлик ҳуқуқ нормасида мустаҳкамланиб, уларга доимийлик, изчиллик бахш этади. Ҳуқуқий нормалар моделлаштираётган ижтимоий муносабатлар нотипик бўлиб қолган тақдирдагина ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкин.