Davlat tili haqida

MORFEMIKA

Morfemika – hozirgi o’zbek adabiy tilining alohida bir bo’limi bo’lib ,unda so’zlarning ma’noli qismlari, ,so’zning morfemik tarkibi ,ya’ni so’z tarkibi va uning xususiyatlari o’rganiladi .Bir so’z bilan aytganda morfemalar va ularning xususiyatlari o’rganiladi.
So’zning boshqa mayda bo’lakka bo’linmaydigan ma ’noli qismiga morfema deyiladi. Morfema 2 ga bo’linadi: 1) yetakchi morfema ; 2) ko’makchi morfema;
So’zda , albatta, ishtirok etadigan , so’zning tub ma’nosi ,ya’ni lug’aviy ma’nosini ifodalaydigan ,nutqda yakka qo’llanila oladigan morfema turiga yetakchi morfema deyiladi. M: Beshikdan qabrgacha ilm izla. Mazkur gapda beshik,qabr ,ilm,iz shakllari yetakchi morfemadir M: Dunyoda ilmdan boshqa najot yo’q, bo’lmag’ay. Mazkur gapda dunyo, ilm, boshqa , najot, bo’l shakllari yetakchi morfema hisoblanadi. M:
Til- millatning qalbidur. Mazkur gapda til, millat, qalb shakllari yetakchi morfema hisoblanadi.
Faqat yetakchi morfema bilan birga qo’llaniladigan leksik, ya’ni yangi ma’noli so’zni hosil qiladigan , yoki grammatik ma’no ifodalaydigan, ya’ni yetakchi morfema anlatadigan ma’noga qisman ma’no qo’shadigan va so’zlarni so’zlarga bog’lash vazifasini bajaradigan morfema turiga ko’makchi morfema deyiladi. M:Eshik/ning qo’ng’irog’/i jiring/la/di. Mazkur gapda -ning , -i ,-la , -di kabi shakllar ko’makchi morfemadir. M: Bil/im, qayt/ar/ish va takror/la/sh meva/si/dir. Mazkur gapda – im , - ar, - ish , -la, -sh , -si, -dir shakllari ko’makchi morfemadir. M: O’z tilni unutgan xalqning Mozorida ajdodlar qabri Uzra qo’yar bolalar tikan. Mazkur she’riy parchada –i , -ni , -gan, -ning, - i, -da, -lar, -i, -ar, -lar shakllari ko’makchi morfema hisoblanadi.
So’zning ma’noli qismlari deganda asos va qo’shimchalar tushuniladi . Hamma vaqt so’zning tarkibi yoki asos ( yetakchi morfema)dan yoki asos va qo’shimcha (yetakchi va ko’makchi morfema)dan tashkil topadi. Ko’makchi morfemalar ham ma’no ifodalaydi .Shuning uchun ham ular so’zning ma’noli qismi hisoblanadi. biroq yangi lug’aviy ma’noni ham,grammatik ma’noni ham faqat va faqat yetakchi morfemaga qo’shilgandagina ifodalaydi . Ko’makchi morfemalar ,ya’ni qo’shimchalar vazifasiga ko’ra 2 ga bo’linadi: 1) So’z yasovchi qo’shimchalar; 2) Shakl yasovchi qo’shimchalar.