Davlat shakllari

Davlat boshqaruv shakli umumiy tushunchasi va uning mohiyati

Avvalambor, davlatni nazariy jihatdan tushunib yetishda boshqaruv shakli alohida o‘rin tutishini ta’kidlashni istardik.

Davlatga uyushgan jamiyatda davlat hokimiyatini kim va qanday amalga oshirishishini aynan shu shakl belgilab beradi. Bu masala insoniyatni juda qadimdan qiziqtirib keladi. Arastuning o‘zi, undan keyin Aflotun ham qadimgi dunyoda davlat hokimiyatini tashkil etish va uni boshqarshining xilma-xil shakllarini o‘rganar ekanlar, bu davlatlarni kim va qanday boshqarishi, ya’ni boshqaruv shakli mezoni bo‘yicha davlatlar tasnifini ishlab chiqishga urinishgan.

Aynan shuning uchun, agar Arastu va Aflotun davrlarida nazariy siyesiy-huquqiy tafakkur boshqaruvning u yoki bu shaklini belgilab beruvchi sabablarni aniqlashga urinib, asosan boshqaruv xilma-xil shakllarini tasvirlash yo‘lidan borgan bo‘lsalar, XX asrda esa, siyosiy-huquqiy tafakkur marksistik nazariya doirasida boshqaruv shaklini davlat tipi bilan, jamiyatning sinfiy tarkibi, iqtisodiy bazasi kabilar bilan bog‘lab tushuntirishga intiladi.

Boshqaruv shaklini aniqlashda marksistik nazariya davlat hokimiyati u yoki bu tuzilishini tavsiflovchi ijtimoiy-sinfiy belgisini asosiy belgi sifatida ajratib ko‘rsatardi. U boshqaruv shaklini mazkur davlatning ijtimoiy-sinfiy mohiyatining, siyosiy mazmunining sinfiy kuchlar amaldagi nisbatining tashqi ifodasi sifatida ta’riflardir.

Albatta, jamiyatning sinfiy tuzilishi, sinfiy manfaatlarning to‘qnashuvi, sinfiy kuchlar nisbatini hech kim inkor etmaydi, ular hayotda mavjud bo‘lib, davlat tuzilishiga, eng avvalo, hokimiyat tizimi qanday shakllarda tashkil topgani va amal qilishiga, davlatni kim boshqarishga ta’sir etadi. Shuni alohida aytish kerakki, ayni paytda davlat sinfiy belgisi ahamiyatini oshirib yuborigishga o‘rin yo‘q.

Hozirda, davlat va huquq nazariyasi fani ham jamiyat rivojining marksistik ta’limoti umumiy inqirozi bilan bog‘liq uslubiy inqirozdan asta-sekin xalos bo‘lib kelmoqda.

Boshqaruv shakli – muayyan davlatda davlat hokimiyatini tashkil etish usullarining majmuidir. Agar ushbu ta’rifni yanada aniqroq ifodalaydigan bo‘lsak, u oliy hokimiyatni, shuningdek uning oliy va markaziy organlarini, ularning tarkibi, vakolatlarini, shu organlarning tashkil etilish tartibini, unda oddiy xalq ishtiroki darajasi, bu organlar vakolati muddatlarini ko‘zda tutishini aytishimiz kerak bo‘ladi.

Boshqaruv shakli – muayyan davlatda hokimiyatni uyushtirish usullarining majmuidir.

Davlat boshqaruv shakli deganda, oliy davlat hokimiyati, uning idoralari, aholi bilan o‘zaro munosabati, aholining ushbu idoralarni shakllantirishda ishtirok etish darajasi tushuniladi.