Davlat shakllari

Davlat shakllari tushunchasi

“Davlat shakllari” tushunchasi davlat va huquq, nazariyasining eng muhim masalalaridan biridir. “Davlat shakllari” tushunchasi “davlat mohiyati” tushunchasi bilan bevosita bog‘liq. Davlat shakli murakkab ijtimoiy hodisa bo‘lgan davlat mohiyatini bilishda muhim ahamiyatga ega. Davlat shakli uning mazmun-mohiyati bilan ajralmas. Har qanday davlat shakli o‘zining mazmuni bilan “juft” falsafiy kategoriyalardek bog‘lanib ketgan. Mazmun davlat hokimiyatining, subyektining taalluqliligini belgilash imkonini beradi va uni kim amalga oshiradi, degan savolga javob beradi. Shaklni tushunish esa davlat hokimiyati qanday uyushtirilganligi, qaysi idoralar orqali namoyon bo‘lishi, ushbu idoralarning tashkil etilish tartibi qanday bo‘lishi, ulardagi vakolatlarning muhlati, davlat hokimiyatini amalga oshirish usullarini tushunishga yordam beradi.

Davlat jamiyatning maxsus tarkibiy hududiy tashkiloti sifatida qanday muayyan shakllarda namoyon bo‘ladi? Davlat har xil shakllarga ega bo‘lishi mumkin. Huquqiy adabiyotlarda davlat shakli tushunchasiga turlicha ta’rif beriladi.

Ba’zi huquqshunoslar davlat shakli deganda davlat boshqaruvi va davlat tuzilishi shaklida o‘z ifodasini topadigan davlat organlari strukturasi va tashkilotini tushunadi. Bunda davlat shakli tushunchasiga siyosiy rejimni qo‘shmaydilar.

Demak, davlat shakli tushunchasiga turlicha yondashiladi. Ayrim huquqshunos olimlar davlat shaklini tor ma’noda talqin etadilar. Ularning fikricha, mazkur tushuncha faqat boshqaruv shaklidir. Boshqalar esa unga keng ma’no, ya’ni boshqaruv va davlat tuzilishi shakllarini kiritadilar.

Ba’zi mualliflar davlatning ichki va tashqi shakllarini ajratadilar. Davlatning ichki shakli deganda demokratiyani, tashqi shakli deganda esa siyosiy hokimiyatning muayyan uyushtirilishi tushuniladi. D.A.Karimovning fikricha, demokratiya siyosiy idora usulining turi bo‘lganligi bois uni davlatning ichki shakli deb tushunish mumkin, boshqaruv shakllari va davlat tuzilishi esa davlatning tashqi shaklini tashkil etadi.

Yana bir guruh huquqshunoslar davlat shakliga quyidagicha ta’rif beradilar: davlat shakli – davlat organlarining paydo bo‘lish tartibi, ularning strukturasi, xususan, davlatning oliy organlari strukturasi, ular o‘rtasidagi o‘zaro munosabat, xususan davlatning markaziy organlari bilan tarkibiy qismi organlari va mahalliy organlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabat, shuningdek, ularning jamiyatga rahbarlik qilish shakli.

Bu ta’rif uzun bo‘lsa ham, unda davlat shakli tushunchasining mazmunini ochib berishga harakat qilingan. Qisqacha so‘z bilan aytganda, davlat shakli – davlat hokimiyatining tuzilish shaklidir.

Davlat shakliga, shuningdek, mamlakatning taraqqiyot darajasi, uning madaniyati mamlakatda tarkib topgan tarixiy an’analar, urf-odatlar ham ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, Angliyada davlat shakllari o‘rta asrlarda tarkib topgan bo‘lib, ular hozirgi kunga qadar hurmat qilinmoqda.

Tabiiyki, gap davlat hokimiyatining tuzilish shakllari haqida borar ekan, bunda ham boshqaruv shakli, ham davlat tuzilishi shakli, ham siyosiy rejim tushuniladi. Siyosiy rejimni davlat shaklining asosiy, ichki tomoni deyish mumkin.

Davlatning siyosiy rejimi bilan uning shakli boshqa-boshqa narsa. Yuridik adabiyotlarda siyosiy rejim deganda asosan hokimiyatning amalga oshirish usullari va metodlarining yig‘indisi tushuniladi. Masalan, demokratik rejim, fashistik rejim va hokazo.

Bayon etilgan mulohazalar huquqiy adabiyotlarda davlat shakli haqida yagona tushunchaning ishlab chiqilmaganligidan dalolat beradi. Shu bilan birga, davlat shakli tushunchasining an’anaviy hisoblangan ta’rifi mavjud bo‘lib, u aksariyat mualliflar tomonidan qabul qilingan.