Dav kad indd

sho‘rlanganlik darajasiga alohida e’tibor beriladi.
tuproqlar sho‘rlanganlik darajasiga qarab quyidagilarga bo‘linadi: 
sho‘rlanmagan va yuvilgan, kam, o‘rtacha va kuchli sho‘rlangan. 
bundan tashqari yerlarning sifat holatiga tavsif berishda tuproq-
larning shamol hamda suv eroziyalariga moyilligiga ham e’tibor 
berish zarur. tuproqlarning sho‘rlanish va eroziyaga uchragan-
lik darajalari dala sharoitida aniqlanadi hamda laboratoriya tah-
lillari natijasi bo‘yicha to‘ldiriladi. tuproq eroziyasi bilan kurash-
ni tashkil etish uchun eroziyalangan yerlarning kartogrammasi 
hamda eroziyaga qarshi tadbirlarni joylashtirish bo‘yicha tavsi-
yalar ishlab chiqiladi. kartogrammada turli darajada eroziyaga 
uchragan yerlar, shuningdek, chiziqli suv eroziyasi bilan zararlan-
gan yerlar alohida ajratiladi.
yerlarning meliorativ holati kartogrammasida gidrotexnik, 
agrotexnik, madaniy, texnik va o‘rmon meliorativ tadbirlar talab 
qilinadigan yerlar alohida-alohida ajratiladi.
tabiiy yem-xashak yer turlarini yaxshilash bo‘yicha asoslan-
gan tavsiyalarni ishlab chiqish va ularni baholash uchun yerlar-
ning geobotanik holati kartogrammasi tuziladi.
yirik masshtabli kuzatuvlar materiallari bo‘yicha maydonlar 
hisoblanadi va tuproqlar hamda ularning mexanik tarkibi, tuproq-
ning oziqa elementlari bilan ta’minlanishi, sho‘rlanishi, eroziyaga 
uchraganlik darajasi va boshqa ko‘rsatkichlar bo‘yicha hududning 
tuproq eksplikatsiyasi tuziladi. ushbu tuproq eksplikatsiyasidan 
foydalangan holda yerlar sifatini miqdoriy jihatdan o‘lchash ish-
lari bajariladi. bunday ish tuproqlar bonitirovkasi deb yuritiladi.
tuproq bonitirovkasi deb, dehqonchilik samaradorligi va agro-
texnikasining tenglashtirilgan darajasidagi tuproq unumdorligi 
bo‘yicha uni sifatini taqqoslangan bahosiga aytiladi.
bonitirovka qilishning asosiy maqsadi tuproqlarning tabi-
iy unumdorligini belgilovchi nisbiy hamda barqaror xususiyat-
lari bo‘yi cha bir tuproq xilining ikkinchisidan necha marta yax-
shi yoki yomon ligini ko‘rsatishdan iborat.

---

81
tuproq sifatini belgilaydigan unumdorlikning asosiy omi-
li bo‘lgan oziqa elementlarining miqdori, ularning madaniy 
ekinlar uchun samaradorlik qiymati, suv hamda issiqlik rejimi, 
sug‘oriladigan mintaqalarda tuproq bonitirovkasi ballarini aniq-
lashga asos qilib olingan. tuproq sifatini baho lashda tuproq paydo 
bo‘lish jarayonidagi biogen elementlar – uglerod, azot, fosfor va 
kaliyning o‘simliklar ildizi oziqlanadigan mintaqada to‘pla nishiga 
ham katta ahamiyat beriladi. bu omillarning miqdor qiyma ti bir 
metr qalinlikdagi tuproqda yalpi chirindi, azot, fosfor va kaliyning 
harakatlanuvchi birikmalarining zaxirasini ko‘rsa tadi.
O‘zbekistonning sug‘oriladigan mintaqalarida tuproqlar ning 
chirindi va oziqa elementlarining miqdori shu tuproqlarni gene-
tik mansubligi va mexanik tarkibi, tuproq paydo bo‘lish jinslari, 
tuproq qatlami, mayda donador qatlamining qalinligi, tuzili-
shi va boshqa diagnostik belgilari bilan o‘zaro uzviy bog‘liqdir. 
sug‘oriladigan tuproqlarda oziqa moddalarining miqdori asosan 
su g‘orish davri va madaniylashganlik darajasiga qarab aniqlanadi.
Respublikamizning dehqonchilik tumanlaridagi tuproqlarning 
sifati u yoki bu qishloq xo‘jalik ekinlarini o‘stirish imkoniyatini 
aniqlovchi agroiqlim bilan uzviy bog‘liq qilib belgilangan. shun-
day qilib, O‘zbekistonning sug‘oriladigan tuproqlari bonitirov-
kasini aniqlash uslubiyati tuproqlarning ekologik sharoitlarini 
ham hisobga olgan holda tuziladi.
unumdorlik bo‘yicha baholash ishlari muayyan yerdagi qishloq 
xo‘jaligi ekinlariga bo‘lgan talablarni hisobga olingan holda o‘tkaziladi. 
O‘zbe kistonning sug‘oriladigan yerlari sharoitida g‘o‘zaning talab-
lari hisobga olingani e’tiborda tutiladi. g‘o‘zaning talablari hisob-
ga olingan holda aniqlangan unum dorlik ko‘rsatkichlari paxtachi lik 
majmuyiga kiruvchi boshqa hamma ekinlar (sholi, kanop va ko‘p 
yillik mevali daraxtlardan tashqari) ekila digan sug‘oriladigan yer-
larni baholash uchun ham to‘g‘ri keladi.
yerlarni baholashda tuproqning asosiy xususiyatlari va tabi iy 
sharoitlari: genetik alomatlari, sug‘orila boshlangan davr mudda-
ti, mexanik tarkibi, tuproq hosil qiladigan jinslar genezisi, tuproq 
qatlami sizot suvlarining o‘tkazuvchanligi, sho‘rlanish darajasi, 
eroziyaga uchraganligi, toshloqlik va gipslashganlik darajasi va 
hokazolar hisobga olinadi.

---

82
baholash 100 balli yopiq shkala bo‘yicha o‘tkaziladi. eng yax-
shi xususiyatlarga ega bo‘lgan va eng yuqori unum beradigan 
tuproq larga 100 ball belgilab qo‘yiladi.
sug‘oriladigan tuproqlarning bonitirovka shkalasidagi sifat 
bahosi ularning genetik mansubligi, sug‘orish davri va madani-
ylashganlik darajalariga nisbatan bonitet ballarida aks ettirilgan. 
shkalada bundan tashqari tuproqning gumus zaxirasi va o‘simlik 
oziqa elementlari bilan ta’minlanganligi, singdirish sig‘imi, fizik 
xususiyatlari va biologik aktivligi in tegral tarzda hisobga olin-
gan.
O‘zbekistonda sug‘oriladigan tuproqlarning bonitirovka shka-
lasi madaniylashish bo‘yicha past, o‘rtacha va yuqori turlar-
ga bo‘lin gan. Chirindi zaxirasi va fosforning harakatlanuvchi 
birikmalari ning ozligi, biologik jarayonning sustligi, tuproqn-
ing past darajada madaniylashganligidan dalolat beradi. yuqori 
darajada madaniy lashgan tuproqlar asosan yuqori agrotexnik, 
tizimli tarzda yuqori darajada mineral va organik o‘g‘itlardan 
foydala nish hamda shunga mos holda azot va fosforning hara-
katlanuvchi birikmalari bilan yuqori darajada ta’minlanganligi, 
shu tariqa chirindiga boyitili shi sharoitida shakllangan. Quyida-
gi, 5-jadvalda sug‘oriladigan maydonlarning bonitirovka shkala-
si keltirilgan.
5-jadval