Дастурлаш асослари

Характер.
Инсон характери – бу унинг атроф муҳитга ва ѝз-ѝзига бѝлган 
муносабатлари мажмуасидир. Характер қуйидаги объектларга бѝлган 
муносабатларда ифодаланади: 
 
 
Меҳнатга муносабат
– шахснинг меҳнаткашлиги ѐки ялқовлиги, бирон 
топшириқни охиригача етказиши ѐки ярмисида ташлаб кетиши, пала-партиш ѐки 
тартибли фаолият юритиши, якка тарибда ѐки жамоавий меҳнат турини танлаши 
ва шу каби сифатлари орқали намоѐн бѝлади.
 
 
Одамларга муносабат 
– самимийлик ѐки иккиюзламачилик
,
мулокотга 
мойил ѐки яккаҳол, ҳақиқатпарвар ѐки ѐлғонга мойиллик, ѝзгалар манфаати 

---

125 
ҳақида қайғуриш ѐки ѝз манфаатини ҳар нарсадан устун қѝйиш ва шу каби шахс 
хислатлари. 
 
 
 
Нарсаларга бўлган муносабатда
– буюмларни тартибли сақлаш ѐки 
бетартиблилик, нарсаларни асраб-авайлаш ѐки аямаслик, нарсаларнинг 
қаердалигини хотирада сақлаш ѐки паришонхотир.
 
 
 
Ўз-ўзига муносабат
– ғурур, обрѝ сақлай олиш, ѝзига талабчанлик, ѝзини 
назорат этишнинг кучлилиги, ѝзини такомиллаштиришга интилиш ва ҳ.к.
 
Темепарментдан фарқли равишда инсон характери ҳаѐт давомида ва тарбия 
таъсирида шаклланади. Темперамент инсонда у ѐки бу характер хислатининг 
шаклланишига катта таъсир ѝтказади ва ҳатто пойдевор сифатида иштирок этади 
ҳам. Лекин, характер темпераментнинг оқибати даган фикр нотѝғри. Темперамент 
ва характерни бир-биридан фарқлар эканмиз, улар инсон фаолиятининг турли 
даражаси эканлигини таъкидлаб ѝтиш лозим. Темперамент инсон фаолиятининг 
миқдорий ифодаси бѝлса, характер унинг сифат кѝрсаткичидир. Одам бирон 
фаолиятни тез ѐки секин бажариши мумкин – бу унинг айни темпераментга 
мансублиги белгиси, лекин ушбу фаолиятни бажаришга қанчалик виждонан 
муносабатда бѝлиш, вазифани чин кѝнгилдан адо этиш - бу характер ифодасидир. 
Кѝпчилик одамлар билан мулоқотга мойиллик бу темперамент белгиси, лекин бу 
муносабатларнинг юзаки ѐки самимийлиги, инсоний ѐки хирсийлиги характер 
хислатидир.
Инсоннинг ташкилот миқѐсида меҳнатга муносабати бѝйича ҳам 
классификациялаш ѝринлидир. Одатда бундай ѐндошувда қуйидаги тоифа 
ходимларни фарқ қилишимиз мумкин: 
Профессионаллар ва ижрочилар.
Профессионал, яъни ѝз касбининг моҳир 
устаси – бажарадиган меҳнати мазмунига эътибор беради, қийин вазифларни 
яхши кѝради, янги ва касбга оид маълумотларни олишга интилади, мустақил 
тарзда ҳаракат қилишни маъқул кѝради, ѝзгаларни бошқаришни ҳам ва 
бѝйсунишни ҳам ҳоҳламайди. Унинг учун асосий мотивация – вазифани 
танлашдаги эркинлик, мустақиллик ва назоратнинг йѝқлигидир.
Ижрочи – жамоада, бошқа ҳамкасблар гуруҳида шижоат билан ва фаол 
ишлайди. Ишга ѝз вақтида келиб, вақтида кетишни яхши кѝради. Иш жойида 
масъулиятни ва вазифани аниқ тақсимлаш тарафдори, ѝзи нима бажариши 
кераклигини аниқ билишни хоҳлайди, буйруқ ва топшириқларни бажаришга 
мойиллик билдиради, масъулият ва етакчиликдан ѝзини олиб қочади. Бундай 
тоифага мансуб ходимлар учун асосий мотивация – раҳбарият томонидан 
уларнинг хулқи ва фаолияти натижасини ижобий баҳолаш, жамоа олдида 
маънавий рағбатлантириш, ташкилот вакиллигини ифодаловчи вазифаларга жалб 
этиш.
Характер хислатларининг шаклланишида оиланинг роли катта. Ота-онанинг 
турли воқеа ва ҳодисаларга, нарсалар ва атрофдагиларга муносабати бола учун 
намуна вазифасини ѝтайди. Шунинг учун тарбия давомида болани турли ҳаѐт 
жабҳаларига жалб этиш, ота ва она билан ҳамкорликда бирон вазифаларни 
охирига етказиш бирламчи характер хислатларини шакллантиради. Педагогик 
психологияда жуда ѝринли ибора мавжуд: ―Иккичи ѝқувчилар бѝлмайди, балки 

---

126 
эътиборсиз ва интизомсиз ота-оналар бор‖.
Характер шаклланиши ҳақида гапирилар экан, кѝпчиликнинг фикрича, 
характер мактабгача тарбияланади, деган тушунча ҳукм суради. Ҳатто 5 ѐшгача 
бола шаклланиб бѝлади, деган фикрни қаттиқ туриб ҳимоя қиладиган кимсаларни 
кѝплаб учратиш мумкин. Умуман олганда, шахснинг шаклланиши бир умр давом 
этувчи жараѐн бѝлиб, бунда, айниқса, ѝсмирлик даври ва инсоннинг ѝз-ѝзини 
тарбиялаши жараѐни беқиѐс катта ѝрин тутади. Ҳозирги пайтда катта ѐшлилар 
таълими дастурларини фаол татбиқ этиш, улғайган инсоннинг комилликка 
эришишига кѝмак кѝрсатиш бир қанча таълим муассасаларининг марказий 
вазифасига айланмоқда. Ҳатто улғайган шахснинг ривожланиш ва комилликка 
эришиш жараѐнини ѝрганувчи махсус фан – Акмеология хам пайдо бѝлди.
Юқоридаги фикрлар ташкилот миқёсида шахс характери хислатларини 
шакллантиришда, ташкилот мақсадларига мувофиқлаш тадбирларини амалга 
оширишда раҳбариятга катта умид бағишлайди деган фикрдамиз.
Ташкилотдаги ходимларга хос хусусиятларни инобатга олишда охирги пайтда 
фанда ѝз тасдиқини топаѐтган яна бир таълимот - репрезентатив тизимлар 
ҳақидаги назариядир.
Шахснинг