Дастурлаш асослари

Темперамент типлари.
Гиппократ давридан яратилган тѝрт темперамент 
типлари буюк рус физиологи И.П. Павлов тадқиқотлари орқали ѝз илмий асосига 
эга бѝлди. Темперамент бош миядаги қѝзғалиш ва тормозланиш жараѐнларининг 
ѝзаро муносабатидан келиб чиқувчи хусусият сифатида тушунилар экан, барча 
тадқиқотчилар унинг туғма эканлигини ва инсоннинг кѝпгина фаолият турлари 
натижаларига таъсир этувчи омил сифатида иштирок этишини эътироф этишади. 
Анъанавий ѐндошувга асосан қуйидаги темперамент типлари мавжуд: холерик, 
сангвиник, флегматик ва меланхолик.
Ходимнинг у ѐки бу темпераментга мансублигини билиш, унинг бирон 
вазифани нега айнан шу тарзда бажараѐтганлигини тушунишга ѐрдам беради, кези 
келганда айнан унга мос вазифаларни юклаш имконини беради. Ҳар бир 
темперамент типига қисқача тасниф қуйидагича ифодаланиши мумкин: 
Холерик
– нерв системасидаги кѝзғалиш ва тормозланиш жараѐнлари кучли, 
бу икки жараѐн бирон нерв маркази доирасида тез ѝрин алмашади ва шу боис бу 
типга мансуб кимса бирон фаолиятга тез киришиб, тезда совиб кетиши мумкин. 
Янгиликларга эҳтироси баланд, ғайратли ва ѝта ҳаракатчан, бир маромдаги 
фаолиятни, монотон тарздаги ишларни ѐқтирмайди, доимо янгиликка интилувчан. 
Янги муҳит ва жамоада ѝзини яхши ҳис қилади ва ѝзгарувчан шароитларга тез 
мослашади. Бундай кимсаларга янги ѝзлаштирилаѐтган фаолият турларини вазифа 
тариқасида бериш ѝринли, узоқ вақт давомида маълум тартиб талаб қилувчи ишга 
мослашишлари учун кучли ички зѝриқишга борадилар.
Сангвиник
– қѝзғалиш ва тормозланиш жараѐнлари кучли, лекин 
мувозанатлашган. Бундай кимса ѝзини қѝлда ушлай олади, интизомли ва холерик 
каби шошқалоқ эмас, бирон ишга кучини тѝғри тақсимлайди, янги фаолият 
турини тез ѝрганади, низоли вазиятда келишувга бора олади, келажакка ишонч 
билан қарайди. Таваккалликка мойил, тезда натижага эришишга ҳаракат қилади, 
пухта ѝйлаб ва тез қарор қабул қилади, кѝтаринки ва турғун кайфият эгаси.
Флегматик
– ҳаракатлари секин, шошилмас ва сабр-тоқатли, танҳоликни 
яхши кѝради, мулоқот доирасини кенгайтиришни ҳоҳламайди, дѝстларига содиқ 
ва уларни кѝпайтириш нияти ҳам йѝқ, ѝрганиб қолган шароитида яхши фаолият 
юритади ва ѝзгарувчан муҳитга мослашиши қийин, шовқинни ѐқтирмайди, бир 
жойда ѝтириб бажариладиган ишни маъқул кѝради. Янги одамлар билан 
мулоқотга киришиши қийин, лекин ѝрнатилган, алоқаларни сақлашга интилади. 
Саранжом сариштали, тартибни ѐқтиради, интизомли, бошлаган ишини охирига 
етказишга ҳаракат қилади, ташкилотдаги анъаналарга содиқ. Қуйидаги ярим 
ҳазил ѝхшатиш қарама-қарши темперамент типлари тавсифини тушунишни 
енгиллаштиради: ―… одатда урушни холерик ва сангвиниклар олиб борадилар, 

---

124 
флегматиклар эса вайроналарни тиклайдилар‖.
Меланхолик
– нозик дидли, ҳиссиѐтга ѝта берилган, уч ички дунѐсига ва 
кечинмаларига эътиборли. Бундай кимсалар орасида санъатга қобилиятлилар кѝп 
учрайди. Улардан ажойиб рассомлар, ѐзувчи ва шоирлар етишиб чиқади. 
Мураккаб ва низоли вазиятларда ҳаракати суст, тезкор вазифаларни ҳал этишда 
асабийлашади ва тез толиқади. 
Юқорида санаб ѝтилган темеперамнт типлари туғма бѝлиб, уларни 
ѝзгартириб бѝлмайди. Лекин, инсон ѝз-ѝзини тарбиялаши давомида бирон 
темпераментга хос хислатларни ѝзида шакллантириши мумкин.
Табиатда соф темперамент типини учратиш қийин ва одатда, ҳар қандай 
кимсада бирон етакчи темперамент типига қѝшимча равишда турли типларга хос 
белгиларни кузатиш мумкин. Бундай «чатишма» инсоннинг ѝз устида ишлаши, 
ѝзи учун ѝта муҳим кѝринган хислатни мустақил тарзда ривожлантириши учун 
имконият яратади. Ушбу сатрларни ѐза туриб беихтиѐр бир ҳодиса эсга тушади. 
Устоз-психологлардан бири «… мен ҳаѐтда иложи борича сангвиникдай бѝлишга 
интиламан, барча хатти-ҳаракатимни бу темперамент типига мувофиқлаштириб 
яшайман», деб таъкидларди. Ҳақиқатан, унинг иш услуби ва одамлар орасидаги 
ҳаракати кѝп йиллик ѝз-ѝзини тарбиялаш қанчалик муваффақиятли натижага олиб 
келганининг яққол далили эди. Аммо, шундай вазиятлар бѝлардики, устоз уйда 
танҳо қолишни, ѝтмишдаги расмларни томоша қилишни, яъни асл 
меланхоликликка қайтишни «соғиниб» қоларди. Гарчи ижодда, инсоний 
муносабатларда ва меҳнат фаолиятида у сангвиникдай тез ва шижоатли бѝлсада, 
лекин унинг асл темпераменти серқатнов кѝчани кесиб ѝтаѐтгандаги 
ишончсизликда ва қалтис вазиятлардаги иккиланишда яққол кѝзга ташланарди.
Шахс темпераменти типологиясини билиш меҳнат жараѐнини оқилона 
тарзда ташкил этиш, мавжуд вазифаларни ходимлар имконияти ва хусусиятига 
биноан тақсимлаш, жамодаги соғлом муҳитни сақлаш имконини яратади. 
Масалан, мулоҳаза асосида иш юритишга сангвиник ва флегматик типлари 
табиатан мойиллар. Холерик ѐки меланхолик темпераментига мансуб кимса эса ѝз 
ҳиссий мувозанатини ички зѝриқиш ҳисобига таъминлаб туриши лозим. 
Шахснинг ѝз темпераменти типини билиши унга хос хусусиятларни чуқурроқ 
англашига ва ѝз-ѝзини янада самарали бошқариш имконини беради, қалтис 
вазиятларда ѝринсиз хатти-ҳаракатлардан ѝзини четга олишини ва ички назоратни 
таъминлайди.