Дастурлаш асослари

репрезентатив тизими
деганда – инсоннинг ташқи оламдан 
маълумотни идрок этиши, уни мияда қайта ишлаши ва баѐн этиш услуби 
тушунилади. Маълумки, одам ташқи оламдаги маълумотни бешта сезги органлари 
– кѝриш, эшитиш, тана сезгиси (туйиш), таъм ва ҳид билиш орқали қабул қилади. 
Санаб ѝтилганлар ичида биринчи учтаси асосий маълумот етказувчи сезги 
турлари бѝлиб, уларни баъзан уч асосий репрезентатив тизим ҳам деб аталади. 
Бундай 
талқинда 
кѝриш-
визуал
, 
эшитиш-
аудиал
, 
туйиш-
кинестетик
репрезентатив тизимлар назарда тутилади. Аниқланишича, ҳар бир инсон ташқи 
муҳитдаги маълумотни қабул қилишда уччала репрезентатив тизимдан 
фойдаланади. Лекин, ҳар бир одамнинг табиий мойиллиги ва яшаш муҳити унда 
биронта репрезентатив тизимни етакчи қилиб қѝяди. Мана шу етакчи 
репрезентатив тизимнинг турлилиги ташкилот миқѐсидаги ходимлар типологияси 
учун яна бир асос бѝлиб хизмат қилади. Меҳнат жамоасини бошқарувчи раҳбар 
учун ѝз қѝли остидаги ходимда қайси репрезентатив тизим етакчилигини билиш 
муҳимдир. Бундай хусусиятни билган ҳолда ходимнинг одатий ҳаракатлари 
сабабини билишга, унинг хулқи натижаларини олдиндан тахмин қила олишга ва 
кези келганда бирон масалани унинг идрокига мос равишда тушунтира 
олишимизга имкон беради.
Ўзаро мулоқот давомида ѝзганинг етакчи репрезентатив тизимини аниқлаш 
қуйидаги усуллар орқали амалга оширилиши мумкин: 
1.
 
Кўз ҳаракатларини кузатиш.
Америкалик машҳур амалиѐтчи психологлар Р. 
Бендлер ва Дж.Гриндер тадқиқотлари орқали аниқланишича, одам учта 
репрезентатив тизимнинг биронтасидан фойдаланар экан, бу жараѐн унинг кѝз 
ҳаракатида ҳам ифодаланади. Қаршимиздаги одам кѝз (гавҳари) ҳаракатининг 
йѝналиши унинг руҳий жараѐни муайян репрезентатив тизимга асосланган ҳолда 
ѝтаѐтганлигидан далолат беради. Масалан, кѝзнинг горизонтал ҳолатда чапга, 
ѝнгга ҳамда пастга-чапга йѝналганлиги аудиал тизимга мурожаат этаѐтганлиги 

---

127 
белгисидир; кѝзнинг юқорига-чапга, юқорига-ѝнгга ҳамда тѝғрига йѝналиши 
визуал тизимга мойиллик белгиси; кѝзнинг пастга-ѝнгга йѝналганлиги эса айни 
пайтда кинтестетик тизим устунлигини ифодалайди.
2.
 
Суҳбатдошнинг нутқини таҳлил этиш.
Мулоқот давомида суҳбатдошимиз 
қайси репрезентатив тизимга асосланишини аниқлашнинг асосий услубларидан 
бири унинг сѝзларини таҳлил этишдир. Одатда, кундалик мулоқот давомида 
одамлар гапнинг синтактик тузилмаси ва сѝзларга беихтиѐр мурожаат этадилар. 
Ўзга кимсанинг гапидаги сѝзларга эътибор берган ҳолда унинг ҳаѐт тажрибаси ва 
шахсий хислатларини аниқлаб олиш қийин эмас. Гапнинг эга, сифат ва равиш 
қисмлари айни пайтдаги репрезентатив тизимни акс эттиради. Айнан шундай 
сѝзлар мажмуаси у ѐки бу репрезентатив тизим етакчи бѝлган кимсаларда турлича 
кѝринишга эга. Қуйида турли репрезентатив тизимга мойил кишилар нутқида 
учровчи сѝзлар қатори баѐн этилган: 

Визуал реперезентатив тизимли
кимсанинг нутқида – кѝриш, қараш, тасаввур 
этиш, аниқ, узоқни кѝзлаб, олдиндан кѝриш, нарсаларга эътибор бериш, 
кѝрсатмок, хаѐлан, кузатиш, қарашлар, ѝхшаш, тасвир, ноаниқ ва шу каби сѝзлар 
кѝп учрайди. 

Аудиал репрезентатив тизимга 
мансуб кишининг нутқида – эшитмоқ, 
тингламоқ, эшитилмоқ, акс садо каби, шовқин, тинч, товушнинг турли оҳанглари, 
пичирлаб айтмоқ, тадаффуз этмоқ, аниқ эшитмоқ каби сѝзлар тез-тез учрайди. 

Кинестетик
учун эса – сезмоқ, ҳис этмоқ, синмоқ, тутиб олмоқ, (фикрни) 
илғаб олмоқ, совуқ, иссиқ, қаттиқ, уринмоқ, қийин, босим, босмоқ, кѝз югуртириб 
чиқиш, сезгир, тегизмоқ, тийиб туриш ѐки тура олмаслик ва шу каби сѝзлар кѝп 
учрайди.
3.
 
Шахсий ҳисоботлар.
Инсон ѝзини қайси репрезентатив тизимга мансуб деб 
ҳисоблаши.
Ташкилот миқѐсида ходимларни классификациялашга оид яна бир ѐндошув 
машҳур психолог К. Юнг томонидан яратилган психотиплар ҳақидаги таълимот 
бѝлиб, бунга мувофиқ инсон характерининг айрим хислатлари туғма асосга эга. 
Масалан, улардан бири инсон ѝзига куч-қувват олишда қаерга йѝналганлиги 
билан боғлиқ ҳолатдир. Кимдир шу қувватни ташқи муҳитдан олса, кимдир ѝз 
ички дунѐсига мурожаат этади. Ташқи муҳитга йѝналган кимсалар экстраверт деб 
аталади, эътибори ѝз ички дунѐсига қаратилган шахсга эса интроверт ибораси 
қѝлланади. Ушбу икки типнинг батафсил тавсифи қуйидагича: 
Экстраверт
– ѝзгалар билан мулоқотда бѝлишга эҳтиѐжи катта ва бу орқали 
ѝзига ғайрат олади, танҳо қолиш уни қувватсизликка олиб келади; аввал гапириб, 
кейин эса ѝйлайди; фаол ва мулоқотга киришувчан; атроф-муҳитдаги кѝп 
нарсаларни билишга интилади. 
Интроверт
– якка, танҳо қолганда ѝзини яхши ҳис этади, фикр ва ѝйларини 
бошқалар билан ѝртоқлашмайди, кучли муҳокама жараѐни уларни тез 
толиқтиради, гапиришдан кѝра тинглашни яхши кѝради, суҳбатдан сѝнг фикрлари 
ва ҳиссиѐтларини жамлаб ва тартиблаб олиш учун танҳо қолишни маъқул кѝради.
К. Юнгнинг типологиялар ҳақидаги таълимоти ѝзининг узоқ давомига эга 
ва юқорида таъкидланганларга («экстраверт ва интроверт»)қѝшимча равишда 

---

128 
«сезгир ва интуитив», «фикрловчи ва ҳис этувчи», «баҳоловчи ва идрок этувчи» 
каби типлар ҳам қайд этилади. Кейинчалик бу услуб янада такомиллашиб 
Майерс-Бригс услубида типологиялаш деган номга эга бѝлди. Юнг 
типологиясидаги тѝрт кѝрсаткичга кѝра тоифалаш шунчалик аҳамиятлики, ҳатто 
АҚШнинг «Форд» автомобиль компаниясидаги меҳнат жамоалари таркиби айнан 
шу услубда бир-бирига мувофиқ келувчи ходимлардан ташкил этилганлиги 
маълум.
Россиялик психолог Самоукина таклиф этадиган типологияга биноан 
ходимларни ѝз ичига йѝналган – ―ички‖ ҳамда ташқи муҳитга йѝналган - ―ташқи‖ 
шахсларга тоифалаш мумкин. Бундай таърифга биноан ―Ички‖ кимсалар 
бажараѐтган меҳнатнинг мазмунига катта эътибор беришади ва ҳиссий 
қониқишни устувор деб ҳисоблашади. Улар у ѐки бу меҳнат тури, вазифани 
танлашда унинг натижаси хамкасабалари олдида обрѝ-ътибор қозонишга ѐрдам 
беришига эътибор қаратишади. Ўз имкониятини намоѐн этиш ва қобилиятларни 
ривожлантириш улар учун етакчи мотивация омили бѝлиб ҳисобланади. Улар 
маошни етакчи ѝринга қѝймайдилар, агар катта пул эвазига зерикарли ишни 
бажариш лозим бѝлса, улар бундан воз кечишлари табии й 
ҳол. 
Бундай 
ходимлар учун кам маош тѝланса ҳам, уларнинг қобилияти ва ғоясини амалга 
ошириш муҳим ҳисобланади.
―Ташқи‖ ходимлар – улар учун бажарилаѐтган меҳнат ҳаѐтда 
муваффақиятга эришганлик белгиси эканлиги, жамиятда юқори нуфузга эгалиги 
жуда муҳимдир. Улар маошни қадрлайдилар. Мансабда ѝсиш, раҳбарият 
томонидан рағбатлантириш ва мақтов бундай ходимлар учун катта аҳамиятга эга. 
Улар муваффақият тимсолларини эгаллашни хоҳлайдилар – яхши кабинет, 
замонавий автомобиль, чиройли кийим ва шу кабилар.
Юқорида таъкидланган икки тоифадан ташқари ―аралаш‖ типга мансуб 
ходимлар хам эслатиб ѝтилади. Улар учун иккала омил ҳам аҳамиятга эга. Лекин, 
бундай ходим учун меҳнат мазмуни етакчи бѝлиб ҳисобланади. 
Ташкилот ҳаѐти доимо режаланган тарзда кечмайди. Хом ашѐ танқислиги, 
вақт ва имкониятларни тақсимлашдаги қийинчиликлар ва бошқа бир қанча 
омиллар таъсирида ташкилотда зѝриқиш муҳити юзага келиши мумкин. Бундай 
муҳитнинг ходимлар фаолиятига таъсирини таҳлил этиш мақсадида ―тазйиқ 
кѝрсатувчи‖ омиллар деган иборани қабул қилишимиз мумкин. Тазйиқ 
кѝрсатувчи омиллар қаторига шахснинг ички психологик муаммолари, ходимни 
ѝраб турган шарт-шароитнинг қониқарсиз аҳволда эканлиги, жамоадаги 
шахслараро муносабатларнинг тажанглиги, меҳнатни ташкил этиш билан боғлиқ 
бѝлган муаммолар ҳамда ходимнинг оиласидаги қийинчиликлар кириши мумкин. 
Бу омиллар ѝзаро боғлиқ ва ходимнинг бир соҳадаги қониқарсиз ҳолати бошқа 
жабҳаларда ҳам шундай натижани юзага келтириш эҳтимоли баланд.