Дастурлаш асослари

Жамоадаги ижтимоий психологик иқлим кўрсаткичлари.
Бошқарув фаолиятида медитатсия ва релаксация машқлари. Психик 
саломатлик масаласи кѝрилаѐтганда уни баҳолаш мезонлари ѝта муҳимдир, 
яъни, бу - руҳий саломатлик қачон кѝнгилдагидай бѝлади, деган масала. 
Албатта, бу энг мураккаб саволлардан бири. Шунга қарамай, илмий манбаларда 
руҳий саломатликни баҳолаш учун унинг айрим намоѐн бѝлиш шартлари 
келтирилади. Улар орасида психологик мувозанат, ѝзаро мувофиқлик мезони 
алоҳида аҳамият касб этади. Бу мезон ѐрдамида инсон психологик 
кечинмаларидаги, яъни, билиш, ҳиссий-емотсионал, иродавий соҳалардаги 
ѝзгаришларнинг хусусиятлари борасида фикр юритиш мумкин.
Шахс тараққиѐтидаги аксарият нуқсон, қусурлар, камчилик ва муаммолар 
унинг ижтимоий муҳит билан бѝладиган муносабатлардаги бузилишлар, 
оғишларга боғлиқ бѝладики, у одамнинг ташқи муҳитга мослашуви қийин 
кечиши ѐки зиддиятларнинг ортиб бораѐтганлигида кѝринади. Яъни, одам
ҳамма билан ҳам тил топиша олмаса, ѝзини айниқса, янги шароитларга 
кѝниктиролмаса, руҳияти тушкун ҳолатга келиб қолиши мумкин. Масалан, янги 
келинчакнинг янги оила муҳитига мослашиши айримларга жуда осон ва тез 
кечса, айримлари йиллар мобайнида ҳам ѝзларини дискомфорт ҳис қиладилар. 
Бу унинг руҳиятидаги мувозанатланганликнинг сифатига боғлиқ бѝлади. Демак, 
амалиѐтчи инсон саломатлигини муҳофаза қилиш борасида қайғурганда, шахсни 
ѝраб турган ижтимоий муҳитнинг хусусиятларига эътиборни қаратиши лозим.
Иккинчидан, психик мувозанат масаласи одамнинг ташқи муҳит 
ѝзгаришларига унинг тез ва тѝғри мослашувида ѝз аксини топади. Мутаносиблик 
ва мослашув аслида инсон организмидаги биологик ѝзгаришлардан тортиб, 
турли психик жараѐнларнинг ѝзгаришларига одамнинг субъектив муносабати 
тарзида ҳам кечади. Таниқли психолог олим В.Н.Мясишевнинг фикрича, 
мувозанат ва мослашувчанлик хусусиятлари одам хулқ-атворидаги норма ва 
патология ѝртасидаги аниқ чегараларнинг мавжудлигини таъминлайди. 
Мослашувчанлик паст, мувозанати кучсиз шахсларда энг авввало унинг шахсий 
мавқеда бузилишлар, беқарорлик, хатоликлар кузатилади, одам серзарда, асабий 
ва урушқоқ бѝлиб қолади. Аксинча, ташқи муҳитга мослашувчан, психик 
хусусиятларида 
мувозанати 
мавжуд 
шахслар 
ѝзгарувчан 
муҳитнинг 
таъсирларига ѝзидаги барқарорлик, сабр-қаноат билан жавоб бериб, ҳар қандай 
шароитда ҳам ѝзлигини йѝқотмайди, янги танишлар, касбдошлар, курсдошлар,

---

112 
қѝни-қѝшнилар билан тез тил топишиб кетади. Ўзини ҳар қандай шароитда 
эркин ҳис қилиш, ѝзини ѝша муҳитнинг тенг ҳуқуқли аъзоси сифатида идрок
қилиш, саломатлигининг ҳам мѝътадил бѝлишини таъминлайди. 
Олимларнинг таъкидлашларича, инсон руҳий саломатлигига комплекс 
ѐндашув истиқболли ҳисобланади. Илмий манбаларда бу борадаги айрим 
фикрлар умумлаштирилмоқда. Улар асосида иккита муҳим хулоса чиқариш 
мумкин. 
Биринчидан, психик ѐки руҳий саломатликнинг мезонлари борасида 
фикрлар ранг-баранглиги бѝлишига қарамай, кѝплаб олимлар қарашларида 
умумийлик, умумий қонуниятларни эътироф этиш мавжуд. Бундай холат руҳий 
саломатликнинг хусусиятларини баҳолаш имконини беради.
Иккинчидан, ѝша қайтарилаѐтган хусусиятларни маълум мезонларда 
тоифаларга, тавсифларга ажратиш мумкин. Масаланинг ана шундай 
ойдинлашуви руҳий саломатликнинг мезонларига алоқадор, тез-тез такрорланиб 
турган белгилар, шахс сифатлари, жараѐнлар ва омиллар ҳақида муайян 
тѝхтамларга келишга имкон беради. Масалан, шахс сифатлари ҳақида гап 
кетганда, унинг руҳий саломатлиги барқарор бѝлишини таъминловчи муҳим 
сифатлардан бири келажакка ишонч – оптимизм эканлиги тѝғрисидаги фикр
қайтарилмоқда. Демак, келажакка, ѝзига ишонган одам бахтиѐрроқ, саломатроқ
ва ҳаѐтга мослашувчанроқдир. Унга бевосита боғлиқ бѝлган яна бошқа 
сифатлар мавжудки, уларга босиқлик, хотиржамлик, ахлоқан поклик –ҳалоллик, 
виждонлилик, иймон ва б.,ѝзига, ѝзгаларга, иш қобилиятига нисбатан 
талабларнинг меѐрийлиги, масъулият ҳисси; ѝзига ишонч, бѝлар-бѝлмасга 
тушкунликка тушмаслик, харакатчанлик (дангаса эмас), мустақиллик, самимият, 
табиийлик, юмор ҳиссининг мавжудлиги, бағрикенглик, меҳр-оқибатлилик, 
чидам, сабр-қаноат, ѝзига нисбатан ҳурмат, назоратнинг борлиги ва ҳ-зо. Ана 
шундай сифатлар соҳиблари одатда кам дардга чалинади.
Масаланинг моҳияти шахсдаги турли руҳий холатлар нуқтаи назаридан 
таҳлил этилса, энг аввало қуйидагилар назарда тутилади: босиқлик, яъни, 
ҳиссиѐтларнинг турғунлиги, ѝзини тутиш; ѐшига, жинсига мос тарзда 
ҳиссиѐтларнинг намоѐн бѝлиши; ѝзидаги салбий ҳисларни (қѝрқув, жаҳл, рашк, 
бахиллик каби) жиловлай олиш; ҳиссиѐтлар ва эмоцияларнинг табиий тарзда 
самимий намоѐн бѝлиши, бахтиѐрлик ҳисси, муайян ҳиссий ҳолатларнинг 
одатий тусга кирганлиги. Бу сифатлар одамнинг турли воқеа-ҳодисаларнинг 
гувоҳи бѝлганда, ичидан, руҳан кечириладиган ҳолатларига алоқадордир. 
Инсон саломатлигини таъминловчи, жамият таъсирига боғлиқ психологик 
омилларнинг мазмун-моҳиятини руҳий носоғломликнинг нималарда намоѐн 
бѝлишини ҳам тавсифлаш орқали тушуниш мумкин.
Масалан, агар одам зарарли одатлар оғушида бѝлса, ѝзининг хатти-
ҳаракатлари учун масъулиятни ҳис этмаса, ѝзига ишонмаса, маънан қашшоқ, 
пассив бѝлса, уни руҳан носоғлом дейиш мумкин. Кѝп нарсаларга лоқайдлик, 
бефарқлик, сал нарсага асабийлашиш – заҳархандалик, ғайирлик, ҳар нарсадан 
шубҳаланиш кабилар одамларни омадсизликка, тушкунликка олиб келадики, 
улар 
кундан 
кунга 
саломатликлари 
ѐмонлашиб 
бораѐтганлигидан 

---

113 
нолийверадиган бѝлиб қоладилар. Бундай одамларнинг фикрлаш тарзи ҳам 
бузилади, баъзан бѝлар-бѝлмас гапларни гапираверадиган, ѐки бир нарсани 
хадеб қайтараверадиган, худвайсақи бѝлиб қолади.