Дастурлаш асослари

Назорат ва мухокама учун саволлар: 
4.
Қобилият ѝзи нима? 
5.
Қобилият, истеъдод, лаѐкат, талант орасидаги богликдик ва фаркии 
изохланг? 
6.
Раҳбарнинг нуткий кобилияти нимада? 
7.
Психологик ташхис нима? 
8.
Диккатнинг таксимланиши нима учун керак? 
9.
Раҳбарнинг ташаббускорлиги нимада? 
10.
Раҳбарнинг 
кобилиятсизлиги нуфузига кандай таъсир утказади? 
11.
Лидерлик нима? 
12.
Раҳбар нуфузи асосан кайси кобилият турига боглик? 
Раҳбарларнинг кайси кобилият турини биринчи ўринга қўясиз, нима 
учун? 
Бошкарув маданияти ва унинг ташкилотчилик ва бошкариш 
кобилиятларини ривожлантиришдаги урни. 
Режа:
1. Бошқарув маданияти ҳақида.
2. Бошқарувнинг педагогик-психологик муаммолари.
3. Бошқарув этикаси ва раҳбар фазилатлари.
4. Бошкарув маданиятива унинг ташкилотчилик хамда бошкариш кобилиятларини 
ривожлантиришдаги урни.
5. Ижтимоий маданият табиати. Ижтимоий маданиятнинг ташкилот фаолиятига 
таъсири.
Раҳбарлик 
раҳбардан 
бошкариш 
маданиятининг 
конуниятларига 
буйсунишини талаб этади. Бошкариш маданияти уз ичига ахлок, одоб 
коидаларини олиш керак. Бошкариш маданиятини такомиллаштириш унинг барча 
элементларига эътиборни кучайтириш демакдир. Раҳбарнинг маданият даражаси- 
бу ута мураккаб курсаткич хисобланади. Хеч ким раҳбар бѝлиб тугилмаслиги 
барча учун тушунарли хакикат. Раҳбарнинг маданиятли бѝлиши куйидагиларга 
боглик:
-Оилавий келиб чикиши, ота-онаси, якин кариндош- уругларига.
-Ёшликдан усиб улгайган мухити яъни якин кишилардан, дуст-уртоклари.
-Илмга, санъатга, адабиѐтга кизикиши.
-Илм даражасига
-Табиатга, жониворларга муносабати.
-Оиласига, фарзандларига бѝлган муносабатига.
Маданият бошкарув услубининг энг мухим мажмуасидир. Демак, 
бошкаришни маданият, одоб, ахлок нормаларига буйсунган холда олиб бормок 
керак. Бошкарув хизмати этикаси хакида раҳбар уз ишида ахлок-одоб 

---

182 
коидаларининг мулойимлик ва узаро ѐрдам хамжихатлик, катталарга хурмат, 
кичикларга иззат ва хар бир жамоа аъзосига нисбатан инсонийлик, шахс сифатида 
муносабат ва шу каби меъѐрларга таянади ва шу асосда иш олиб бориши зарур 
бѝлади. Шу билан бирга раҳбарнинг ижтимоий ахволи унинг узига хос ахлокини 
хам белгилайди. Бу сифат раҳбарнинг ута тѝғрилигини ифодалайди ва уни юкори 
ташкилот ва идораларга нотѝғри ахборотлар беришдан ,конун-коидаларни 
бузишдан узини тияди. Йигилишлар утказилаѐтган вактда уларнинг 
катнашчиларига нисбатан мулойим бѝлиш керак, чунки одамлар бундай 
йгилишларга макбѝл бошкарув карорларини яратиш учун келадилар, бундай 
карорлар эса биринчи навбатда, раҳбар учун ута мухим хисобланади. Бошкаларни 
сабр-токат билан эшитишга одатланишимиз, сузловчиларнинг сузини охиригача 
эшитишга харкат килишимиз, ходимларнинг фаоллигини такрорлашимиз керак. 
Купчилик олдида оддий рахмат айтиш ѐки миннатдорчилик билдириш баъзан 
моддий такдирлашдан хам афзал бѝлиш мумкинлигини унутмаслигимиз керак. 
Агар бирор ходимни ишдаги нуксонлари учун жазоламокчи бѝлсангиз, албатта 
адолат чегарасидан чикмаслик ва купол муомала килмаслик керак. Суз шаклини 
ва жазо турини танлашда жазоланувчи ходимларнинг ѐшини жинсини ва 
харакатларини инобатга олиш керак. Танкид-одамларга катта ва зарур таъсир 
курсатувчи воситадир. Шунинг учун уни керакли вазиятда нихоятда эхтиѐтлик 
билан ишлатмок керак
Бошқарувнинг педагогик – психологик муаммолари:
Раҳбар кадрларни танлаш уларни тарбиялаш ва лавозимларга 
жойлаштириш;
Психологик жиҳатдан танлаш бѝйича кадрларни махсус методлар ва 
методикалар билан қуроллантириш; 
Фаолиятнинг профессиограммавий таҳлилидан келиб чиққан ҳолда раҳбар 
кадрларни тайѐрлаш ва уларни қайта тайѐрлаш мақсадида янги тизим яратиш 
ҳамда уни узлуксиз равишда такомиллаштириш;
Таълимий ахборот кѝламини илмий жиҳатдан аниқлашдан келиб чиққан 
ҳолда ѝқув дастурини тузиш раҳбарларни тузиш мазмунининг ҳар бир бѝғини 
учун муайян мезонлар ишлаб чиқиш; 
Бошқариш малакалари ва кѝникмаларини шакллантиришнинг психологик 
табиатидан ѝқув курсларининг ѝзига хос хусусиятларидан келиб чиқиб 
таълимнинг услубий тизимини яратиш; 
Касб моҳиятига асосланиб, раҳбарлик лавозимига ѝқилаѐтган шахсларни 
психологик тайѐрлашнинг методлари шакллари, воситалари методикаларини ва 
принципларини такомиллаштириш; 
Раҳбар лавозимига тайѐрланувчи шахслар даставвал уларнинг олдиларига 
қѝйиладиган талаблар билан танишиши ва ѝзидаги мукаммаллик заифликлари 
юзасидан қатъий қарорга келиши лозим. Бу мулоҳазаларнинг заифликлари 
юзасидан қатъий қарорга келиши лозим. Раҳбар психикасига лавозим тақозо 
этувчи талаблар ѝз ичига уч хил туркумга тааллуқли жабҳаларни қамраб олади: 
билимга доир, эмоционал ҳис-туйғу иродавий фазилатлар. Раҳбар кадр учун 
эмационал ҳолатлар ва ҳис – туйғуларни оқилона бошқарув уқувига эга бѝлиш 

---

183 
ҳар қандай вазиятда ҳам ѝзини – ѝзи бошқариш ѝзга кишиларнинг кечинмаларини 
ҳис эта олиш.
Эмоционал ҳолатларга ѝз муносабатини билдириш, реакцияга кириша олиш 
бу нарсаларга лоқайд бѝлмаслик, юмор ҳиссининг мавжудлиги ҳамиша муайян 
мезонга риоя қилган ҳолда тобе кишилар билан муносабат муомалага риоя 
қилиш; ҳиссиѐтнинг қонуниятларини эгаллаш ва жамоанинг бошқарилув 
туйғусини олдиндан аниқлаш уларга асосланиб аъзолари билан муносабатига 
киришиши зарурат туғилганда тезкор қарор қабѝл қилиш.
Эмоционал ҳолатларга баҳо бериш ва уларнинг ҳар бирини таҳлили қилиш 
имконияти
Раҳбар кайфиятини аниқловчи омилларнинг барқарорлиги. 
Эмоционал реакциялар ифодалашишининг ташқи воситалари,
Эмоционал барқарорлик раҳбар шахсининг хислатини эканлиги, 
Раҳбарлик фаолияти ва раҳбар шахси учун идоравий сифатлар жуда муҳим 
аҳамиятга эга, уни бошқариш эса психологик тѝсиқлар вазиятлар, низом 
ҳолатларни енгиш манбаи бѝлиб ҳисобланади.
Раҳбар кадрнинг нуфузи барқарор ирода субъекти эканлигини ҳар қайси 
ҳаракат ва фаолиятда намойиш қилишда ѝз ифодасини топади.
Шахслараро муносабатда ишқ туйғуни вужудга келтиради, инсонни инсон 
томонидан тѝғри идрок қилишга шароит туғдиради, индивидуал услубни 
шакллантиради, обрѝ – эътибор маънавий бойлик бѝлимидан ташқари ишлаб 
чиқариш самарадорлигининг омили, илиқ психологик муҳитнинг механизми 
ҳисобланади. Шахснинг иродасига қуйидаги талаблар қѝйилади: 
Иродавий куч – қувватнинг мужассамлашуви; 
Бошқарув 
фаолиятининг 
машаққатлари 
мақсадга 
интилиш 
ва 
собитқадамлилик;
Ташаббус, мустақиллик ижодийлик;
Дадиллик жасоратлик тѝсиқларни писанд қилмаслик; 
Саботлилик, қатъийлик принципиаллик;
Вазминлик эсанкирамаслик ѝзини қѝлга ола бошлашлик; 
Интизомлик ѝзини ѝзи уддалаш ѝзига ѝзи буйруқ бериш;
Ўз кучига ишонч, ѝзини қила олишлик ва бошқалар. 
Маълумки 
бошқарув 
жараѐни 
учун 
ижрочиликнинг 
психологик 
хусусиятлари ва уларнинг ѝзига хослиги муҳим аҳамиятга эга. Худди шу боисдан 
жамоа гуруҳ ва уларнинг аъзолари юзасидан муайян даражадаги психологик 
маълумотлилик фаолият ва муомалали ташкил қилиш, уюштириш мулоқотга 
киришиши воқеликга тортилганлик масалаларни эътиборга олиш бошқарув 
жараѐнини мақсадга мувофиқ амалга оширишни таъминлайди.
Раҳбарлик, психологик саводхонлик ҳар қайсиси алоҳида хусусият, вазият, 
ҳолат, зиддият, шахс қаршилиги, муносабат, муаммо ва ечимга оқилона ва 
омилкорлик билан индивидуал ѐки дифференциал ѐндашишни амалиѐтга татбиқ 
этишга кенг кѝламли имконият, пухта шарт–шароит шахсий услуб вужудга 
келишига негиз яратади. Бинобарин раҳбар ходимларнинг индивидуал типологик 
хусусиятлари бѝйича психологик билимлар билан қаноат ҳосил қилмасдан, балки 

---

184 
ижтимоий психологик ҳолатлар, қонуниятлар, ҳодисалар ривожи, уларни 
келтириб чиқарувчи омиллар ҳаракатланувчи механизмлар ижтимоий 
муаммоларнинг ечими жараѐнда қатъий қабѝл қилиш ва уни бажарилиши 
босқичлари тѝғрисидаги маълумотлар билан қѝлланилиши лозим. Акс ҳолда 
жамоа гуруҳ сингари микротузилмаларни бошқаришда психологик муҳитни 
барқарорлаштирида шахслараро муносабатларни тѝғри ташкил қилишда ишлаб 
чиқаришни йѝлга қѝйишда одамлар ѝртасида ѝзаро таъсир, таъсирланиш, 
таассурот ѝзаро тушуниш ҳамдардлик каби мураккаб кечинмаларкучи 
давомийлигини англаб етишда нуқсон ва камчиликларга йѝл қѝйилади.
Бошқарув этикаси ва раҳбар фазилатлари.