Дарслик тошкент – iqtisodiyot – 2019

Монополистик рақобат шароитида савдо 
Маълумки халқаро савдода соф мукаммал рақоба анча кам учрайди, 
бунинг сабаби жаҳон хом-ашѐ ва товарлар бозорининг бўлишиб олинганлиги ва 
халқрао бозорларда ўзига хос олигополия ва монополияларнинг вужудга 
келганлигидир. Монополистик рақобат асосидаги савдо назариясининг 
ривожланишига катта ҳисса қўшган олим Пол Кругман бўлди.
Агар X — маълум фирманинг сотиш ҳажми, S — тармоқдаги умумий 
сотиш ҳажми, n — тармоқдаги фирмалар сони, b — фирманинг ўз товари 
нархига боғлиқ равишда бозордаги улушини кўрсатувчи талаб ўзгарувчиси, Р 
— мазкур фирма товари нархи, Р* — рақобатчи товарларнинг ўртача нархи 
бўлса,
X=S[(1/n)-bx(P-P)*] (1) бўлади. 
Агар фирма ўз товарларини ўрта нархда юқори сотса (Р > Р*), унинг 
бозордаги улуши (S/n) кам бўлади (X<(S/n)). Агар фирма ўз товарларини ўртача 
нархдан паст нархда сотса (Р < Р*), унинг бозор улуши кўпроқ бўлиши 
керак(X>(S/n)). 
Монополистик рақобатнинг халқаро савдога таъсирни аниқлаш учун энг 
аввало фирмалар сони ва уларнинг товарлари нархи орасидаги учта асосий 
ўзаро боғлиқликни аниқлаш керак: 

фирмалар сони қанчалик кўп бўлса, ҳар бир фирма ишлаб чиқарадиган 
товар ҳажми шунча кам бўлади, ўртача харажатлар ортиб боради; 

---

43 

Фирмалар сони қанчалик кўп бўлса, рақобат даражаси юқори бўлади ва 
товар тархи пасаяди; 

Агар нарх ўртача нархдан юқори бўлса, бозордаги фирмалар сони 
ортади ва аксинча.
Монополистик рақобат моделида дастлабки икки боғлиқлик муҳим 
ҳисобланади. Халқаро савдо товар сотиш бозорлари сиғимини оширади. 
Фирмалар сони ва бир фирмага тўғри келадиган ўртача ишлаб чиқариш 
харажатлари қуйидаги чизиқли тенглама билан ифодаланади: 
С* = (F/X) + c, 
(2) 
С* = n(F/S)+c, 
(2а) 
Бу ерда С* — ўртача харажатлар, F — доимий харажатлар, с — 
фирманинг чегаравий харажатлари. 
2.4.1-расм
.
Формуладан кўриниб турибдики, ишлаб чиқариш ҳажми, ўз навбатида 
сотиш ҳажми ортиб борган сари фирманинг ўртача харажатлари камайиб 
боради, чунки доимий харажатлар янада кўпроқ товарлар сонига бўлинади. 
Бозор мувозанатда бўлган шароитда ҳар бир фирма товари нархи бир хил 
бўлади, Р = Р*. Ушбу ҳолатда 1 формула X = S/n га келади. Х қийматини 
иккинчи формулага қўйсак, 2а формула келиб чиқади. Бу формуладан кўриниб 
турибдики, тармоқда фирмалар сони қанчалик кўп бўлса, ўртача харажатлар 
шунчалик ортиб боради. Фирмалар сони ўзгармаган ҳолда сотиш ҳажмининг 
ортиши ўртача харажатларнинг қисқаришига олиб келади.