Дарслик тошкент – iqtisodiyot – 2019

Масштаб самараси (economies of scale) – ишлаб чиқаришнинг шундай 
ривожланишики, бунда омиллар сарфининг бир бирликка ўсиши ишлаб 
чиқариш бир бирликдан кўпроққа ўсишига олиб келади. 
Буни қуйидаги жадвалда кўришимиз мумкин: 
2.4.1.-жадвал.
 
Масштаб самараси 
Меҳнат (соат)
4
5
6
7
8
9
10
11
Товар (дона)
1
2
3
4
5
6
7
8
1 товарга 
қилинган сарф
4.00 2.50 2.00 1.75 1.60 1.50 1.43 1.38

---

42 
Масштаб самарси мамлакатдаги тармоқ ва корхоналарнинг рақобат 
бозоридаги ҳатти-ҳаракати ва фаолият йўналишларидан келиб чиққан ҳолда 
ташқи ва ички масштаб самараларига ажралади. 
Ташқи масштаб самараси бутун тармоқда ишлаб чиқариш масштабини 
ўсиши натижасида фирма доирасида товар бирлигига тўғри келадиган 
харажатларнинг камайиши.
Ички масштаб самараси фирма доирасида ишлаб чиқариш масштабини 
кенгайтириш орқали товар бирлигига сарфланадиган харажатларнинг 
камайиши.
Ташқи масштаб самарси шуни назарда тутадики, ҳар бир фирманинг 
ҳажми ўзгармаган ҳолда бир хил товар ишлаб чиқарадиган фирмалар сони 
ортади. Одатда ушбу ҳолатда бозор етарли даражада рақобатбардошлигини 
сақлаб қолади, бу эса бу модел асосидаги савдо қонуниятларини халқаро 
савдонинг классик назарияларига яқинлаштиради, яъни экспортѐрлар ўзлари 
таъсир кўрсата олмайдиган бозордаги нархда ҳохлаган миқдорда товар 
сотишлари мумкин.
Ички масштаб самараси эса ишлаб чиқариш миқдори ўзгармаган ҳолда 
товар ишлаб чиқарувчи фирмалар сони камайган ҳолатни назарда тутади. Ушбу 
вазият аксарият ҳолларда носоғлом рақобатни келтириб чиқаради, яъни ишлаб 
чиқарувчилар ўз товарлари нархига таъсир кўрсата олади ва товар нархини 
пасайтириш орқали сотиш ҳажмини ортиришлари мумкин. Ички масштаб 
самарасининг экстремал ҳолати соф монополия ҳисобланади.