D. tojiboyeva, A. Yo‘ldoshev maxsus fanlarni o'qitish metodikasi

Hisob yuritishdagi xatolar:

1. 
   Hisob yuritilmaslik — odatda korxona quyi bo'limi yoki faoliyatining qaysidir bir turi bo'yicha buxgalteriyada tegishli hisob olib borilmasligi bilan ifodalanadi.
   
2. 
   Tasodifiy xatolar:
   

• 
  nihoyatda kam uchraydigan arifmetik xatolar, chunki, buxatolarni, odatda, buxalterning o‘zi aniqlaydi;
  
• 
  xo'jalik faoliyatining qaysidir bir holatini hisobga olishda hisobning to'g'ri usulini qo'llab, noto'g'ri o'tkazma berish;
  
• 
  takrorlanadigan xatolar.
  

2. 
   Buxgalteriya hisobini yuritish qoidalarini bilmaslik bilan bog'liq xatolar. Ulardan eng ko'p uchraydiganlari:
   

• 
  Ustav kapitalini noto'g'ri hisobga olish;
  
• 
  foydadan soliq va yig'imlarni to‘lash uchun foydalaniladigan hisobvaraqlar o'miga foydalar va zararlar hisobvaraqlaridan foydalanish;
  
• 
  sotib olinadigan asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, asbob- uskuna va xo'jalik jihozlari, materiallar, tovarlar va boshqa aktivlarni hisobvaraqlar rejasi bilan ko'zda tutilgandan boshqa hisobvaraqlarga kirim qilish.
  

3. 
   Soliq qonunchiligini bilmaslik bilan bog'liq bo'lgan xatolar: belgilangan me’yorlar miqdoridan yuqori bo'lgan xizmat safari bo'yicha xarajatlar, shaxsiy avtotransportdan foydalanganligi uchun badal haqi, reklama, o'qitish, vakillik xarajatlari, bank kreditlari bo'yicha hisoblangan foizlarni xarajatlarga belgilangan me’yorlar miqdorida o'tkazish o'miga toUiq o'tkazish. Ushbu turdagi xato- larni bevosita bo'lak hisobotlarni tekshirib yoki me’yorlangan xara­jatlar va ularni tannarxga kiritish bo'yicha tegishli hisob-kitoblarni talab qilib va tekshirib aniqlash mumkin.
   

SoUqlar va majburiy to'lovlarni noto‘g‘ri hisoblash: ko‘pchilik hollarda bu bandlik jamg'armasiga toiovlar, reklama uchun soliq, hamkorlik faoliyati shartnomalariga asosan olingan mablag'lar bo'yicha qo‘shilgan qiymat solig‘iga taalluqlidir.

Bundan tashqari, har bir mavzuni o'rganish jarayonida ham o‘qituvchi eng ko‘p sodir etiladigan xato va kamchiliklaiga e’tibor berishi kerak. Masalan, «Ishlab chiqarish xarajatlari, davr xarajatlari va moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar»da:

• 
  dastlabki kirim hujjatlarining yo'qligi yoki ular belgilangan tartiblaiga rioya qilmagan holda rasmiylashtirilishi;
  
• 
  xarajatlarning ayrim turlari mahsulot tannarxiga noto'g'ri o'tkazilishi;
  
• 
  tugatilmagan ishlab chiqarish qoldiqlari noto'g'ri baholanishi;
  
• 
  xarajatlar hisob davrlari bo'yicha noto'g'ri ajratilishi;
  
• 
  xarajatlarni hisobga olish va taqsimlash bo'yicha usul va uslublar hisob siyosatida aks ettirilgan uslublarga nomuvofiqligi;
  
• 
  ayrim turlardagi xarajatlar asossiz hole’’, tannarxga kiritilishini ko'rsatish mumkin.
  

Yoki «Moliyaviy natijalarni shakllantirish va foydadan foy­dalanish» bo'yicha xo'jalik operatsiyalarini auditorlik tekshiruvida odatda, yo'l qo'yiladigan xatolar ko'pincha quyidagilardan iborat bo'ladi:

• 
  moliyaviy xarajatlar tarkibiga soliq va boshqa nazorat qiluvchi idoralar tomonidan qo'llangan jarima summalarini kiritish;
  
• 
  boshqa daromadlar, moliyaviy faoliyat bo'yicha daromadlar va xarajatlarni aks ettirilishida hisobvaraqlar noto'g'ri korrespondentlanishi;
  
• 
  foydadan qonunchilikda ko'zda tutilmagan maksadlar uchun foydalanish.
  

Audit fanini o'rganishda markazda auditor shaxsi turar ekan, demak, aynan ana shu auditorlik mutaxassisligini egallamoqchi bo'lgan o‘quvchi-talabalarning aqiini charxlaydigan metodlarni qo‘llash zarur. Mavzuni o'rganish uchun tayyorlangan masala va mashqlar, turli topshiriqlar mazmunida ana shu xatolar yashiringan bo'lishi va ular talabalar tomonidan aniqlanishi ko'zda tutilgan bo'lishi zarur. Bu jihatdan hujjatlashtirish, hisob-kitobni to'g'ri yo'lga qo'yilganini yoki xatolami aniqlashni o'rgatadigan metodlar fanni o'rganishda muhim ahamiyatga ega. O'qituvchi tomonidan ataylab kamchiliklar bilan to‘ldirilgan hujjat yoki hisob-kitobni xa- tosini topishga qaratilgan topshiriqlar tayyorlab, darsda qo41ash alohida ahamiyat kasb etadi. Bunday topshiriqlarni boshqa metod-





lar bilan birgalikda qo'llasa bo'ladi. Ayniqsa, modellashtiruvchi o'yinlar tashkil qilib, dars jarayonida qo'llash mumkin. Ana shun­day topshiriqlar asosida darsni kichik guruhlarga bo'lib o'tish mumkin.

«Auditorlik xulosasi* yozish Aulitor uchun audit natijalarini

tanlovi metodini qo'llash ^{torlik hisoboti} tayyorlash va

xulosasi yozishni bilish ham mu­him ahamiyatga ega. Shuning uchun «Auditorlik xulosasi» yozish bo'yicha tanlov metodini qo'llagan ma’qul. Metodni qo'llab dars o'tish uchun kichik guruhlarga o'qituvchi- korxonani tekshirib, tay­yorlangan auditorlik hisobotini tarqatadi.

Hisobotni o'qib, uning asosida auditorlik xulosasi yozishni taklif qiladi. Auditorlik xulosasi ijobiy yoki salbiy bo'lishi, auditor auditorlik xulosasini yozishdan bosh tortishi mumkin. Ana shularni talabalar yodiga solib, auditorlik hisobotini sinchiklab o'qib chiqish, so'ngra kichik guruhda muhokama qilib, auditorlik xu­losasi yozish kerakligi uqtiriladi.

Buning uchun 40 minut vaqt beriladi. Amalga oshirilgan audi­torlik tekshiruvi natijalari bo'yicha auditor auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasini tayyorlashi lozim. Boshqa turdagi auditorlik xizmatlari ko'rsatilganda ham auditorlik hisoboti tayyorlanishi mumkin.

Aytaylik, «Audit», «Debet», «Kredit», «Ekspert» kichik gu- ruhdari tuzildi. «Audit», «Debet», «Kredit» kichik guruhlari belgi­langan vaqt mobaynida xulosa yozib, taqdimot tayyorlaydilar.

«Ekspert» kichik guruhi hisobotlami o'qib, yozilgan auditorlik xulosalarini tahlil qilib, baholaydilar.

Ular O'zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini tartibga solish me’yorlarining elementi bo'lib, O'zbekiston Respublikasi Ad- liya vazirligida 2001-yil 10-martda 1016-son bilan ro'yxatga olin­gan Auditorlik faoliyatining milliy andozalari (70-AFMA) «Moli­yaviy hisobot to'grisida auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi» hisoblanishi, andozaning maqsadi - amalga oshirilgan auditorlik tekshiruvi natijalariga ko'ra auditorlik tashkiloti tomonidan auditor­lik hisoboti va auditorlik xulosasini tayyodashga oid yagona tartibni o'rnatishdan iborat ekanligiga e’tibor qaratishlari kerak. Shuning uchun «Ekspert» kichik guruhi auditorlik xulosalarini baholashda ana shu andozaga asoslanishlari zarur. Auditorlik xulosasi - moli­yaviy hisobotning haqqoniyligi (to'g'riligi) va buxgalteriya hisobini yuritish tartibining amaldagi qonunchilikka muvofiqligi to'g'risidagi auditorlik tashkilotining fikrini yozma ravishda





ifodalagan va xo'jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisobotidan foydalanuvchilar uchun ochiq bo'lgan hujjat. Auditorlik xulosasi qabul qilingan qoida asosida yozilishi unda:

• 
  Auditorlik xulosasi buyurtmachining barcha kerakli bo'lgan rekvizitlari ko‘rsatilgan va auditorlik tashkilotining muhri bilan tasdiqlangan holda auditorlik tekshiruvining buyurtmachisiga yo‘Uanishi lozim.
  

Auditorlik xulosasining kirish qismi auditorlik tashkilotining quyidagi rekvizitlaridan iborat:

• 
  auditorlik tashkilotining hududiy manzili va telefon raqami;
  
• 
  auditorlik tekshiruvini amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziya raqami, berilgan sana va ushbu litsenziyani bergan idora nomi;
  
• 
  auditorlik tashkiloti davlat ro‘yxatiga olinganligi to‘g‘risida guvohnomaning raqami;
  
• 
  auditorlik tashkiloti hisob-kitob hisobvarag‘ining raqami;
  
• 
  auditorlik tekshiruvida ishtirok etgan auditor (auditorlar) hamda auditorlik tashkiloti rahbarining familiyasi, ismi, sharifi.
  

Kirish qismida sana va hisobot davri ko‘rsatilgan holda tek- shirilgan moliyaviy hisobotlar ro‘yxati keltirilishi kerak.

Kirish qismida quyidagilar aks etishi lozim:

• 
  xo'jalik yurituvchi subyekt auditorlik tekshiruvidan 0‘tkaziladigan moliyaviy hisobotni tayyorlash va uning haqqoniy bo‘lishi uchun javobgarligi;
  
• 
  auditorlik tashkiloti auditorlik xulosa xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy-xo'jalik faoliyati natijalariga muvofiq bo'lishi uchun javobgarligi.
  

Auditorlik xulosasining asosiy mazmunini qayd etish qismida auditorlik tekshiruvi AFMAga muvofiq amalga oshirilganligi ko'rsatiladi.

Asosiy mazmunini qayd etish qismida auditorlik tekshiruvi moliyaviy hisobot va boshqa moliyaviy axborot amaldagi qonunchilikka, shuningdek, moliyaviy-xo'jalik faoliyatining haqiqiy holatiga muvofiqligi va haqqoniyligini baholashga asoslanganligini ko'rsatish kerak.

Asosiy mazmunini qayd etish qismida auditorlik tekshiruvi fikmi ifodalash uchun yetarlicha asoslar berishi xususida auditorlik tashkilotining tasdig'i berilishi lozim.

Auditorlik xulosasining yakuniy qismida auditorlik tashkiloti­ning tekshirilgan moliyaviy hisobot xo'jalik yurituvchi subyekt





moliyaviy-xo'jalik faoliyatining haqiqiy holati to'g'risida haqqoniy. tasawur berishi yoki bermasligi, moliyaviy hisobot amaldagi qonunchiligiga muvofiq yoki muvofiq emasligi xususidagi fikri ravshan bayon etilishi kerak.

Auditor auditorlik xulosasini auditorlik tekshiruvi yakunlangan kun bilan belgilashi kerak.

Auditor auditorlik xulosasiga xo‘jalik yurituvchi subyekt rah- bariyati moliyaviy hisobotni imzolagan yoki tasdiqlagan kundan oldingi sanani qo'yishi mumkin emas.

Auditorlik xulosasiga auditor (auditorial'), auditorlik tashkiloti rahbari imzo chekishi va u auditorlik tashkilotining muhri bilan tasdiqlanishi lozim.


«Audit» guruhi tayyorlagan xulosa


O'ZBEKISTON RESPUB- REPUBLIK OF

LIKASI «ODIL-AUDIT» UZBEKISTAN

KOMPANI AUDITOR- AUDITING

LIK TASHKILOTI «ODIL-AUDHV

0‘zbekiston Respublikasi 68a, Miroqilovstr.,

700070. Toshkent shahar, 700070, Tashkent Re-

Miroqilov ko'chasi, 68a publik of Uzbekistan

Tel. +[phone] Tel. +[phone]

Faks +[phone] Fax +[phone]

Ijobiy auditorlik xulosasi

AJ «Andijonelektroapparat» rahbariyati va ta’sischilariga

Men, «Odil-Audit* auditorlik tashkiloti (O'zbekiston Res­publikasi Moliya vazirligi tomonidan berilgan, barcha xo'jalik yurituvchi subyektlarda audit o'tkazish huquqini beruvchi AF № 00043-sonli litsenziyasiga muvofiq) auditori Mahmudov I. T. Moliya vazirligining sertifikatiga asosan «Andijonelektroapparat» aksionerlik jamiyatining 2008-yil 1-yanvaridan 2008-yil 31-de- kabriga qadar bo'lgan davr uchun moliyaviy hisoboti tekshirildi.

Auditorlik tekshiruvidan o'tkaziladigan moliyaviy hisobotning tayyorlanishi va haqqoniyligi uchun «Andijonelektroapparat» ak­sionerlik jamiyatining rahbariyati javobgar hisoblanadi. Auditorlik tashkiloti mazkur moliyaviy hisobot bo'yicha o'z xulosasi uchun javob beradi.

Biz auditorlik tekshiruvini AFMAga muvofiq olkazdik.

«Kredit» guruhi tayyorlagan xulosa
O'ZBEKISTON RESPUB­	REPUBLIK OF
LIKASI «ISHONCH-AUDIT*	UZBEKISTAN
KOMPANI AUDITOR­	AUDITING
LIK TASHKILOTI	«ISHONCH - AUDIT*
O'zbekiston Respublikasi	60, Mirsobitov str., 700080,
700070. Toshkent shahar,	Tashkent Republik of
Mirsobitov ko'chasi, 60	Uzbekistan
Tel. +[phone]	Tel. +[phone]
Faks +[phone]	Fax +[phone]
	AJ «ABCD*
	rahbariyati va ta’sischilariga

Salbiy auditorlik xulosasi

Biz, «Ishonch-Audit» auditorlik tashkiloti (O'zbekiston Re- saublikasi Moliya vazirligi tomonidan berilgan, barcha xo'jalik yurituvchi subyektlarda audit o'tkazish huquqini beruvchi AF № 00045 sonli litsenziyasiga muvofiq) direktori Yo'ldoshev O. A, auditorlar Mahmudov I. T. Odilov E. A Moliya vazirligining sertifikatiga asosan «ABCD»

aksionerlik jamiyatining 2008-yil 1-yanvaridan 2008-yil 31-de- kabriga qadar bo‘lgan davr uchun moliyaviy hisoboti tekshirildi. - Auditorlik tekshiruvidan o'tkaziladigan moliyaviy hisobotning tayyorlanishi va haqqoniyligi uchun «ABCD* aksionerlik jami­yatining rahbariyati javobgar hisoblanadi.

Auditorlik tashkiloti mazkur moliyaviy hisobot bo'yicha o'z xulosasi uchun javob beradi.

Biz auditorlik tekshiruvini AFMAga muvofiq o'tkazdik. Ushbu andozalar biz foydalanuvchilarni moliyaviy hisobot jiddiy buzilishlarga ega ekanligini yetarlicha ishonch bilan ta’kidlashimiz kerakligini taqozo etadi. Auditorlik tekshiruvi haqqoniylikni va moliyaviy hisobot hamda boshqa moliyaviy ax- borotning amaldagi qonunchilikka, shuningdek, moliyaviy- xo'jalik faoliyatining haqiqiy holatiga muvofiqligini baholashga asoslanadi. Biz tomondan o'tkazilgan auditorlik tekshiruvi fikrni ifodalash uchun yetarlicha asoslar beradi deb hisoblaymiz.

Tekshiruvda aniqlanishicha «ABCD* aksionerlik jami- yati.

20 mln. so'mni xarajatlarga noqonuniy ravishda kiritgan, bu esa amaldagi qonunchilikni buzish hisoblanadi va moliyaviy hisobot ko'rsatkichlarini buzadi.

Bizning fikrimizcha, «ABCD» aksionerlik jamiyatining

2008. 
      yil moliyaviy hisoboti uning moliyaviy ahvoli natijalari to'g'risida haqqoniy ahborot bermaydi.
      

«Ishonch-Audit* auditorlik

tashkiloti direktori imzo Yo'ldoshev O. A


Auditorlar imzo Mahmudov I. T.

imzo Odilov E. A

2009-yil «15-mart» m.o'.





Xo'jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisobotida xatolar bo'lsa, ular xo'jalik yurituvchi subyekt tomonidan bartaraf etilmasa, moliyaviy hisobotda foydalanuvchini chalg'itishi mumkin bo'lgan buzilishlar mavjud degan fikrga kelsa, auditorlik tashkiloti salbiy auditorlik xulosasini tuzadi.

Xo'jalik yurituvchi subyekt tomonidan amalga oshirilgan moli­yaviy va xo'jalik operatsiyalar moliyaviy hisobotda haqqoniy aks et- tirilgan, lekin amaldagi qonunchilik talablariga muvofiq bo'lmagan holatlarda ham salbiy auditorlik xulosasi tuziladi.

• 
  Odatda, salbiy auditorlik xulosasini tayyorlanishining sababi, aniqlangan xatolami bartaraf etish maqsadida auditorlik tashkilotining moliyaviy hisobotga tuzatishlar kiritish lozim, degan fikriga xo'jalik yurituvchi subyekt rahbariyati rozilik bermasligidir.