Д. Т. Абдукаримов

Селекция учун бошланғич материал. 
Лавлаги селекциясида биринчидан 
мавжуд маданий ўсимликлар имкониятларидан, салоҳиятидан тўлиқ 
фойдаланиш лозим. 
Қанд лавлаги экини селекциясининг тарихи 200 йил давом этмоқда деб 
ҳисобланади. Бу давр мобайнида лавлаги экини навларининг хўжалик белги ва 
хусусиятлари сезиларли равишда ўзгарган. Кўп майсали лавлаги хиллари узоқ 
йиллар давомида селекциянинг таъсири остида шаклланиб, лавлаги 
генофондининг асосий қисмини ташкил қилади. Кўп майсали лавлаги 
хилларидан бир майсалилар танлаб, ажратилиб бир майсали лавлаги навларини 
яратиш босқичи бошланади. Бу йўналишдаги селекция ишлари асосан мустақил 
давлатлар ҳамдўстлиги мамлакатларида ва Америка Қўшма штатларида 
ривожланиб, бу мамлакатларда бир майсали лавлаги жаҳонга тарқалган. 
Бу мавжуд манбаларни кўп майсали лавлаги билан қайта – қайта 
чатиштириш натижасида кўп мамлакатларда бир майсали лавлаги генофонди 
ташкил топган ва йилдан йилга бойитилмоқда. 
Ёввойи турлардан фойдаланиш.
Лавлагининг ѐввойи турлари селекция 
учун қимматли бошланғич материал бўлиб ҳисобланади. Лавлагининг B. 
maritimа ѐввойи тури бир неча керакли қимматли: совуққа, қурғоқчиликка, 
церкоспороз касаллигига чидамлилик хусусиятларига эга. 
Бошқа ѐввойи турларда ҳам селекция учун айрим қимматли белги ва 
хусусиятлари мавжуд . Масалан, B.рatellaris, B.webbiana, ва B.procumbens 
турларида нематода ва церкоспорозга чидамлилик, B.lomatogоna, B.nana, 
B.patellaris, B.webbiana, B.procumbens бир майсалилик; B.makrorrhiza илдиз 

---

164 
мевасида механик тўқималарни кучсиз ривожланиши: B.сoroliflora – барг 
бурилиши вирусига чидамлилик, B.lamatogona ва B.trigyna – апомиксис ҳосил 
trigyna бўлиш хусусиятига эга. Beta туркумининг ҳамма турлари ва секция 
шакллари бир бири билан яхши чатишиб, маҳсулдор авлод ҳосил қилиб, белги 
ва хусусиятларини осонлик билан наслдан наслга ўтказадилар. 
Corolinae секциясининг турлари маданий шакллари билан қийинчилик 
билан чатишади. Навларни яхшилашда ѐввойи шаклардан фойдаланиш ишлари 
биотехнология усулларини қўллаш натижасида яхши натижа бериши мумкин.
Н.И.Вавилов Эронда қанд лавлагининг оқ рангли илдиз мевали 
намунасини топган (Дорохшан лавлаги нави) ва бу намуна селекцияда 
бошланғич материал сифатида фойдаланиб янги қимматли нав ва дурагайлар 
яратилган. Бу лавлагини В.Т.Красочкин 1930 йилда Рамон қанд лавлаги билан 
чатиштиради. Ҳосил қилинган дурагай калта илдизмевали ва Ромон 
лавлагисига нисбатан эртароқ пишадиган ҳамда тупроққа кам талабчан, 
илдизмеваси тўпланмаслиги кузатилган. Ҳосил қилинган дурагай навга 
“Қандли юмалоқ лавлаги” номи берилади. Унинг таркибида қуруқ модда 17 – 
24 % ни ташкил қилади.