Д. Т. Абдукаримов

Танлаш усуллари. Оммавий танлаш.
Ҳозирги замон қанд лавлаги экини 
оммавий танлаш натижасида вужудга келган. Чунки кўп йиллар давомида бу 
танлаш лавлаги экини селекциясида асосий усул бўлиб келган. Ҳозирги вақтда 
лавлаги селекцияси ишларида оммавий танлаш асосидан ишлаб чиқариш 
жараѐнида районлаштирилган навларни хусусиятларини сақлаш (яхшилаш) 
мақсадида ўтказилади.
Якка танлаш.
Якка танлаш лавлаги селекциясининг асосий усули бўлиб 
ҳисобланади. Кузда ҳосил йиғиб олиш вақтида селекцион питомникда 
ўсимликлар жуда қаттиқ брак қилинади (60 – 70% гача). Қолган ўсимликлар 
илдиз меваларининг ҳар бири алоҳида – илдиз мевасининг массаси, қанд 
миқдори, технологик сифатлари, когат чиришига чидамлилиги ва бошқа белги 
ва хусусиятлари аниқланади. Шундан кейин ҳар бир қимматли белги ва 
хусусиятли номердан 100–300 дона энг яхшилари (педигри усули), ѐки 0,2–0,5 
% ти наслга қараб баҳо бериш учун, 5–15 % ижобий яхши белги хусусиятли 
илдиз мевалари суперэлита сифатида ажратиб олинади.
Танлаш жараѐнида наслига (пуштига) қараб баҳолаш.
Чангланишни 
бошқариш йўналишида масофий изоляция шароитида она линиясида 
ўтказилади. Якка танлаш бевосита ва билвосита белгиларига қараб ўсиш ва 
ривожланиш жараѐнида ўтказилади. Якка танлаш натижасида ҳосил қилинган 
авлод – популяция бўлиб ҳисобланади, чунки чанглатиш жараѐнида қаттиқ 
назорат таъминланмайди ва ҳар бир пуштдан кейин унинг гетерозигота ҳолати 
ошиб боради. Белги ва хусусиятларни сақлаш мақсадида ҳар пуштда типик 
талабга мувофиқ ўсимликларни оммавий танлаш усули билан танлашга тўғри 
келади.
Рекуррент танлаш.
Рекуррент танлашнинг асосий шарти – дурагай 
ўсимликлардан ўзидан чанглатиладиган авлод (насл) ҳосил қилишдир. Лавлаги 
ўсимлигида ўзидан чанглатиш қийин бўлганлиги учун унинг ўрнида бошланғич 
ўсимликларда клонлаш, яъни селекция жараѐни даврида дурагайларга баҳо 
беришда бошланғич ўсимликлар вегетатив усулда кўпайтирилади.
Рекуррент танлашнинг бир неча схемалари мавжуд. Масалан; Босемарк 
томонидан таклиф этилган О – типдаги популяцияларни яхшилаш рекуррент 
схемаси, С.И. Малецкий тавсия этган бир бирига мос келмайдиган бир майсали 
қанд лавлаги инцухт линияларида ўтказиладиган рекуррент танлаш схемаси ва 
бошқалар. 
Гетерозис.
Гетерозисга қаратилган қанд лавлаги селекциясининг дастури, 
диплоид, триплоид ва тетраплоид асосида амалга оширилади. Қайси бири 
яхшироқ бўлганлиги тўғрисида ҳеч қандай исботлар
 
йўқ. Селекциянинг асосий 
вазифаси қандай усул қўлланилмасин – авлоднинг (пуштининг) дурагай кучини 
оширишдир. 

---

166